| Znaczenie nie jest jednoznacznie określone przez redaktorów SStp |
| 1. nie |
| 2. nie |
| nie zapomni mię |
| ~ Ze względu na to, że w cytowanych przykładach nie zawsze da się ustalić, czy wyraz żyd oznacza członka narodu żydowskiego czy też wyznawcę religii mojżeszowej, wszędzie umownie piszemy go dużą literą. |
| W hasłach na literę Z z przedrostkiem S- i Z- grafika przeważnie nie pozwala na jednoznaczne rozróżnienie lekcji s- i z-, dlatego w haśle i formach przyjęto umownie dzisiejszą postać z Z-. |
| W hasłach poniżej nie uwzględniono ewentualnej oboczności piąci-. |
| przy tej pisowni nie można wyłączyć wymowy śpi-, cf. śpi- |
| Staropolskie nagłosowe i- było zapewne zawsze prejotowane. Sygnalizując to w tym miejscu, osobno w nagłówkach hasłowych tego szczegółu wymowy nie oznaczamy. |
| 'popełnić czyn nierządny, fornicari, adulterare': |
| Świadectwa fałszywego nie wiedzi (Dek III 10: nie wiedzi, gl. nie mow, II 4: nie wi<e>dzi, I 8. III 2. 4, etc.: nie świadczy, I 7. 6. 9, etc.: nie mow, VII 2: nie przemowisz, VII 6: nie będziesz mowił) |
| Baczy, czemu wymienia Judasza, iże stał s nimi? K temu rzecz *taką, iże miły Kristus pytał ich niejako nie wiedząc... Tego dla święty Jan przywodzi bycie Judaszowo osobne, bo mogłby niekto rzec, iże nie jest to nijeden dziw, iże Cristus nie poznał *nijednego czeladnikow |
| Włosy jego głowy były czarne, miękie a nic nie ostre, długie a od długości mało wstoczone, rzadko kiedy je czosał (capilli... raro compti), a nigdy nie strzyżone, a wszakoż nigdy nie były stargane |
| 'nie jest, nie istnieje, non est, deest, non invenitur': |
| Czemu Pilat nie doczekał odpowiedzenia..., co by prawda była. Pirwe przeto, bo to pytanie potrzebowało ku naprawieniu dobrego czasu...; alboż tak możem rzec, iże tego dla bog tego nie przepuścił, ... bo nieprzyjaciel prawdy nie był dostojen słyszeć |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, donec, quoad': |
| Xpc na ('nie') chczal gest byl cloueka stvorzycz s pouetrza tegodla, abycz on ne bil pyszny, tescy go on na ('nie') chczal sz ogna stvorzicz, abicz on ne bil gneflyvy, any s vod[z]y, isbicz on ne bil necisthy, allecz gest gy on szeme (leg. z ziemie) byl stworzil pres to, isbicz on byl skromny... A ticz fszythky clonky mal gest byl f szobe sfwøthy Bartlomeg dzerszøcz naukø sfvøthe ew<angeli>e |
| 'lekceważyć, nie mieć szacunku, nie liczyć się z kimś, parvipendere, nihili facere': |
| O trzecyą (sc. żałobę) spytal (sc. Piłat) barzo pylnye, yze szye bal, by nye zagnal (pro zadbal 'by nie zaniedbał'?, ib. 776: boyącz szye..., aby nye zamyeskal), aczby mylosczyvye nye vypytal *gr<z>ech narazenya czeszarskey vyelebnosczy |
| (o dobrach ruchomych, de bonis mobilibus) 'zabranie cudzej własności, uprowadzenie, abactus, raptus': |
| bezpośrednio następcze dojąd nie 'dopóki nie, aż, donec': |
| Neminem concuciatis, nie dławcie ani zbijajcie (Rozm 179: nie bijcie, MamLub 271: nie potłaczajcie, EwZam 299: nie udręczajcie, PF IV 579: nie czyńcie usilstwa) neque calumpniam faciatis (Luc 3, 14) XV med. |
| 2. spaja łącznie zdania a. równoważniki zdań: a. przeczące 'ani nie, i nie, neque': nie – ni: |
| 'nie dotyczący nikogo, do nikogo nie należący, qui ad neminem pertinet, nullius est': |
| 'nie ma, nie jest, brak, non est, deest, abest, non exstat': nie czegoś: |
| A aczby snadź rzekł: Kto to może uczynić albo mieć, aby słysząc swoję sromotę, widząc swoję żałość a ją cirpiąc, nie telko się nie wieselił, ale bodaj ścirpiał a zamilczał? Temu otmawia Święty Jeronim, eże żadny, jen ma w sobie fałę marną na czemkole, tego nie telko nie uczynić, ale i cirpieć nie może XV med. |
| Tego mnie dania przed gajnym sądem nigdy nie odmowił, słowie nie odwołał (OrtBrRp 97, 2: nie odmowił, słowie nie oddalił albo nie odwołał), przeto ja sprawnie fołdruję połowicę tego domu |
| nie za dar: |
| 'nie wiadomo, nikt nie wie, nescitur, nemo scit': |
| Caritas... non emulatur (I Cor 13, 4) nyerada *zavydy, nyczego nye szasrzy (GlKazB II 51, R XXV 165, SKJ I 70, Zab 524, WisłRp nr 2366: ne zayrzy, WisłRp nr 2366: zawiscy, zazrzy), bo gdy na them swecze zadney nie zada zaplaty czesznyey gy duchowney, przetho szemskem rzeczam zasrzecz, zavydzecz nye umye XV ex. |
| Neminem concuciatis nie utłaczajcie (Luc 3, 14; MamLub 271: nie potłaczajcie, R XXIV 361: nie dławcie, PF IV 579: nie czyńcie usilstwa, EwZam 299: nie udręczajcie) ca 1450 |
| nie telkoć powiadamia, że oprócz wyrazu, któremu sensowo towarzyszy, może być w tym samym związku składniowym jakiś wyraz uzupełniający 'nie tylko (ale, nadto), non solum (sed etiam)': nie telkoć... ale i: |
| dubium: nie uchodzi 'nie wypada, nie jest słuszne, właściwe, non decet, non est iustum, bonum': |
| 2. łącznie między zdaniami: A. przeczącymi 'ani nie' a. w zdaniu dwukrotnie złożonym: nie – ani: |
| Drugi potem przybieżąc uderzył ji w ciemię i rzekł: O Jesusie, snadź ci mirzka w <o>czu, ba pokrzep sie im, dobry druże; takeś omdlał, jakoby nie miał boga ojca, ba pochwaci sie, ale nie daj sie sromocić |
| 'nic sobie z czegoś nie robić, aliquid minimi putare': |
| Nie będzieli dostojeństwo albo wasza prawda niż mistrzow a ciemnikow żydowskich (pharisaeorum), nie wnidziecie w krolestwo niebieskie |
| Udręczacie lud brzemienny (pro brzemienmy), ktorychże oni nie mogą, a sami jednem palcem nie dotykacie ciężkości sie (quia oneratis homines oneribus, quae portare non possunt, et ipsi uno digito vestro non tangitis sarcinas Luc 11, 46) |
| 'nie w terminie, nie na czas, extra tempus constitutum': |
| 'biernie, spokojnie się zachować, nie zareagować, znieść w milczeniu, nie sprzeciwić się, silere, aequo animo aliquid ferre, quietum esse': |
| bezpośrednio następcze dojądże nie 'póki nie, aż, donec': |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'dopóki nie, donec, priusquam': |
| bezpośrednio następcze dokąd nie 'dopóki nie, aż, donec': |
| ogólnie następcze dokąd nie 'zanim, antequam': |
| w przekleństwie: bogdajbych sie nie zbył 'obym nie przeżył, ne supervivam': |
| 'nie zdołać przeprowadzić dowodu uniewinniającego, deficere in se expurgando': |
| 'prawdziwy, rzeczywisty, nie pozorny, nie oszukany, verus': |
| Jacom ya nie scazil dwanaczcze granicz: genichem nye vizekl, a drugych nye *virobil 1452 |
| 'wyznaczenie do jakiejś roli, funkcji, umieszczenie na jakimś stanowisku, actus magistratum designandi': |
| 'lekceważyć, nie mieć szacunku, nie liczyć się z kimś, aliquem nihili facere, pro nihilo putare, habere': |
| 'nic sobie z czegoś nie robić, aliquid minimi putare': |
| b. przez wskazanie kresu czynności z pomocą zdania czasowego: aa. kresem aktualności zaprzeczenia zdania głównego jest ustanie zaprzeczenia zdania czasowego: dojąd nie: |
| 'biernie, spokojnie się zachowywać, nie reagować, w milczeniu znosić, nie sprzeciwiać się, silere, aequo animo aliquid ferre, quietum esse': |
| 'ten co nie zna liter, co nie umie czytać i pisać, homo, qui litteras non novit, legendi scrobendique imperitus': |
| 'przerywać jakąś czynność, nie kontynuować, aliquid intermittere': nie przestajać 'czynić coś w dalszym ciągu, stale, bez przerwy, aliquid porro fecere, non intermittere': |
| 'nie wypada, nie potrzeba, nie należy, nie wolno, non decet, non convenit, non fas est': |
| 'taki którego nie stworzono, nie mający początku, przedwieczny, qui non est creatus, aeternus': |
| 'nie więdnący, nie tracący świeżości, nie podlegający zepsuciu, qui non marcescit, corrumpi non potest': |
| 'nie więdnący, nie tracący świeżości, nie podlegający zepsuciu, qui non marcescit, corrumpi non potest': |
| 'w żaden sposób, nijak, wcale nie, bynajmniej, nullo modo, minime, nequaquam': |
| 'mieć warunki do działania, wypływające z korzystnych okoliczności zewnętrznych (czasownik zaprzeczony stwierdza, że coś się nie dzieje a. nie działo i nie będzie dziać), mieć możliwość, habere alicuius rei faciendae facultatem a condicione oblatam (verbum cum negatur significat aliquid non esse factum, minime fieri, neque futurum esse), posse, in potestate sua habere': |
| 'mieć prawo, być uprawnionym, mieć podstawę, pretekst, nie być skrępowanym, ograniczonym zakazem, nie mieć zakazu, habere ius atque potestatem alicuius rei faciendae, nulla re impediri, vetitum non esse': |
| Non histriones, non cytariste vlg. nie wiły, nie kłamacy (czy kłamaczy), nie szpilmany, nie potrębacze sicut hodie faciunt in oppositum ca 1420 |
| Jenże Chrystus Jesus... nie mienił sie tym, czym nie był, ... a w tem nie przypisował sobie tego, czym by nie był qui... non rapinam abritatus est (Phil 2, 6) XV med. |
| Kaję sie teże, iżeśm... martwego do grobu nie przyprowadził (Spow 1: iżesmy... nie o<dpro>wadzili, 3. 6: iżem... nie doprowadził, 4: iżem... nie doprowadziła) |
| 'nie tak jak należy, nie dość pilnie, non ita ut decet, non satis diligenter': |
| Si quis autem putat se religiosum esse, non refrenans, nie ochełznając (R XXV 165: nie ochełznając), nie zatrzymawając albo nie obuzdowając, lingwam suam..., huius vana est religio (Jac 1, 26) |
| Ne odwraczay oblicza twego ote mne, ne odchilay se (ne declines, Puł: nie odstępaj) w gnewe od slugi twego |
| Jako czsom jeździł s Janem Bogufałowym do Chełma... o dwa policzki, tamo mi nie pomożono prawa, ani tamo rzekł rząca ani dwornik, iż ninie (czy nynie) się nie dzielą roki ziemskie, ale mu proście prawa nie pomożono, niczym nie odmawiając 1418 |
| Kaję sie teże, iżeśm nie popełniał sześciora miłosierdzia..., ubogiego, łacznego nie nakarmił..., pustego nie obłożył, nagiego nie przyodział |
| Jako csom jeździł s Janem... do Chełma... o dwa policzki, tamo mu (sc. Janowi) nie pomożono prawa, ani tamo rzekł... dwornik, iż ninie się nie dzieją roki ziemskie, ale mu proście prawa nie pomożono niczym nie odmawiając 1418 |
| 'pędzenie, gnanie przed sobą, abigendi actus': |
| nie – ani nie: |
| nie – i nie – ani: |
| Miedzy imi będąc oślepił (sc. Jesus) ich oczy, iż go nie poznali. A też iż są jego nie poznali, nie była wina w tem, czusz aby omacmie s nimi mowił; bo... świce, pochodnie i latarnie mieli, aże we wszem ogrodzie ćmy nie było |
| I wam gorze, iże zakon widzicie, iże udręczacie lud brzemienny (pro brzemienmy), ktorychże oni nie mogą, a sami jednem palcem nie dotykacie ciężkości sie (quia oneratis homines oneribus, quae portare non possunt, et ipsi uno digito vestro non tangitis sarcinas Luc 11, 46) |
| Byli krzywi, bo im był przykazał, aby nie spali; a kiedy przyszedł a oni śpią, pochwacili sie ze snu..., bo im było żal i srom, by jego pośledniej kaźni nie mogli popełnić |
| 'za nic mieć, nie cenić, lekceważyć, pro nihilo habere, parvi pendere, contemnere': |
| 'nie czując, nie wiedząc, ignorans, nesciens': |
| (w odpowiedzi) służy jako zaprzecznie cudzej wypowiedzi 'nie, nieprawda, non, non est verum': |
| 'powiedzieć nie swoim, zmienionym głosem, non sua, mutata voce dicere': |
| nie więcej, więcej nie... je(d)no, nie więcej... niż, niżli (tylko), nic(s) więce(j)... jedno, nic(s) więcej... niżli: |
| Jakom ja nie przyjachał na jimienie Mikołajowo... i nie zająłem świerzepic z wągrody..., i nie gnałem jich..., przez ktore zajęcie i gonienie nie utłukłem dwojga źrzebiąt 1479 |
| w utartych zwrotach zapisek sądowych: (i)mieć użytek, użytka czegoś, nie mieć użytka, użytku, użytek (z) czegoś '(nie) korzystać z czegoś, (non) uti aliqua re': |
| Jen nie jest cich a potulen..., ten nie ma żałości. Dalej, kto nie jest ubog duchem, nie może być cich ani potulen XV med. |
| Acz kto ręczy za przyjaciela swego pewne pieniądze, a gdyby nie zapłacił a czas... przydzie, dlatego nie ma jemu stać na szkodzie (non debet... aliqua damna facere, Sul 71: nie ma... ktore szkody czynić) ani na skazie, ani na gospodzie na zawadzie stać (non debet ad hospitium in obstagium subintrare, Sul 71: nie ma do gospody w załogę wjechać) |
| Caritas non emulatur nie wyeszeksza (I Cor 13, 4; GlKazB II 51, R XXV 165: nie zajrzy, SKJ I 70: nie zaźrzy, MacDod 148: nierada zawidzi, niczego nie zaźrzy) 1453 |
| (z zaprzeczeniem powiadamia, że oprócz wyrazu, któremu sensowo towarzyszy, może być użyty wyraz o innej treści w tym samym związku składniowym): nie telko, tylko... ale: |
| nie telko, tylko... ale i: |
| (o ręce, de manu) 'wyciągnąć, wyprostować na całą długość, extendere': wysięgnąć rękę na coś 'podnieść rękę na coś, chcąc uderzyć, manu percutere': |
| 4. pełni funkcją spójników: a. jako składnik spójnika złożonego: nie tele... ale i 'nie tylko.. lecz także, lecz nawet, non solum... sed etiam': |
| 'odczuwać wstyd, wstydzić się, pudere, erubescere': nie stydając 'bezwstydnie, bez poczucia wstydu, impudice, impudenter': |
| wprowadza pytanie niezależne zdali nie 'czyż nie, nonne': |
| warunkowe 'jeśliby nie, chybaby, nisi': |
| w zdaniu wielokrotnie złożonym: nie – ani – ani: |
| łącznie między zdaniami 'i nie, ani nie, nec': |
| Jan nie chodził do Adama, do burgmistrza, ot pana Miedzyrzec(s)kiego i nie żądał, by mu się gwałt nie sstał o jęćca 1405 |
| Maszczyszna wyleganyecz, czo nye ('nie jest') stadla malszenszkyego |
| zaimek: A. rzeczowny 'cokolwiek, quodcumque, quodlibet, quidquid': 1. nieokreślny: |
| niektóre użycia specjalne: pokój dawać 'czynić pokój, pacem dare': |
| Mowi pirzwej siedzącym: Wstań!, jiż się k dobrem<u> obleniają cztwiorodla: iż na będące dobro nie glądają, iż w wrzemiennem dobrze lubują, iż czego jim dojć, nie pamiętają, iż o sobie nijedne piecze nie imają |
| Myśl o pokorze... A tać na czworą się ukazuje: nie dbać na ten świat, a nikim nie gardzić ni zrzągać, a siebie samego nizacz... nie mieć XV med. |
| wprowadza zdanie pytajne 'czyż, nonne': |
| więtszy (mniejszy) laty |
| W czem człowiek nie otpoczywa, w tem mu trwać nie ldza abo nie może XV med. |
| 'nierozważny, lekkomyślny, levis, temerarius': |
| Nie zabijaj (Dek VII 2.3: nie zabijesz, VII 6: nie będziesz zabijał) nijednego |
| (Piłat i Żydowie) wierzyli, aby on żądał krolewstwa ziemskiego...: Rzekł... Krystus: Nie gabamci państwa waszego na tem świecie, bo krolewstwo moje są wierni moi, ktorzy nie są z tego świata. Przeto nie lękajcie sie prze moje krolewstwo |
| 'nie pozwolić, zabronić, prohibere, vetare': |
| 'oczekiwana odpowiedź potwierdzająca 'czyż nie, nonne, an non': |
| oczekiwana odpowiedź potwierdzająca zalić nie 'czyż nie, nonne, an non': |
| wprowadza pytanie zależne wyrażające niepewność lub wątpliwość mówiącego co do możliwości zaistnienia jakiejś sytuacji: zalićby (nie)kako 'może by jakoś, czyby może jakoś nie, si quomodo': |
| (o płodzie) 'niedonoszony, poroniony, abortivus': |
| 'nic nie powiedzieć, nie odpowiedzieć, nie odezwać się, milczeć, obticescere, obmutescere, tacere, silere': |
| 'nie wymienić, nie uwzględnić, pominąć, omittere, praetermittere': |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'dopókiby nie, ażby, donec': |
| Jiż mężobojca nie będzieli w zapłaceniu (si non fuerit in solvendo, Dział 30: pakliby nie miał czym płacić), to jest nie będzieli moc zapłacić..., męką głowną ma być skazan |
| 'nie mieć prawa, nullum ius habere': |
| 'nie ten (taki) sam, nie ten wymieniony, pozostały, alius, alter, reliquus': |
| Takesz tesz mowymy o kasdem targv vczynyonem sz synem, abi nye bil vaszen, gdisz gest w oczczowey moczy, <przeto nie ma mocy> abo panowanya ktorey rzeczy (non habet alicuius dominium rei), any podanya ktorego gymyenya |
| ze zdaniem: |
| 'rozprószenie, rozpędzenie, actus fugandi, dispellendi': |
| 'nie dojść do skutku z czyjegoś powodu, spełznąć na niczym, non fieri, ad irritum cadere': |
| 'nie dojść do skutku, non fieri, ad irritum cadere': |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'ponieważ, quia, quoniam, quod, enim': |
| 'gdyby nie, gdyby nie to że, nisi': |
| bezpośrednio następcze poki nie 'dopóki nie, zanim, do czasu aż, donec, quoad, dum': |
| bezpośrednio następcze poko nie 'dopóki nie, zanim, do czasu aż, donec, quoad, dum': |
| 'pochodzić z prawnie (nie)ważnego związku małżeńskiego, filium legitimum (illegitimum) esse': |
| Krolewstwo ziemskie albo świeckie okraszono ima moc, czusz sług ziemskich, ale krolewstwo moje nie jest przeto z tego świata, iże nie jest okraszono od niżnych rzeczy, bo samo od siebie [nie] jest dostateczne |
| 'przeminąć, nie ostać się, nie zachować się, praeterire, perire, deperire': |
| 1. 'przygana, zarzut, potępienie, oskarżenie, zakwestionowanie czegoś, crimen, accusatio, exprobratio': a. 'zarzut uczyniony sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionowanie słuszności wyroku sądowego, actus iudicis sententiam in dubium vocandi, iustam esse negandi': |
| 'niczym nie osłonięty, nie ubrany, też częściowo nie osłonięty, nudus, nudatus, apertus, etiam in aliqua parte inopertus': |
| A nie odpowiedział-li w sądziech ten to, co mu to jimienie zastawiono, a nie dozna-li (OrtBr VII 572: ani dosiągł) jego prawem pirzwej, niżli przyszedł dzień zapłacenia... tego to, co jimienie w s<w>em dłudze zapowiedział, tedy to zapowiedzenie ma przed <sie> jić i moc mieć podług prawa |
| Jako ktorymi słowy ma być gajon sąd..., a jako wiele k temu mają być przysiężnikow namieniając jich (OrtBrRp 86, 3: na niem, acz jich) mniej nie może być, albo acz jich nie więcej trzeba niżli (czy niźli) ku drugiej |
| Pylat vyschedschy k nym y spytal ych rzekącz: Ktorą vyną dayeczye temv czlovyeku? A ony odpovyedzyely: By nie byl zlodzyeycza (malefactor Jo 18, 30, ib. 789: zlodzyey albo zloczyncza, ib. 770. 790: zlodzyey), nye przyvyedlybychmy go do czyebye |
| 'wyrządzenie szkody, wystawienie na szwank, obraza, actus laedendi, offendendi, periculo se exponendi': |
| 'nie mieć prawa, nullum ius habere': |
| 'nie mieć prawa, nullum ius habere': |
| 'nie mieć żadnej wartości, pro nihilo esse, irritum esse': |
| Nie dufay w xanszanta, w syny lyudske, w gichsze nye zbawienya (nolite confidere in principibus, in filiis hominum, in quibus non est salus Psal 145, 2) |
| 'pomieszanie, połączenie różnych elementów, confusio, ordo confusus': |
| 'nie mieć prawa, nullum ius habere': |
| już nie: |
| malem nie, mało eże (iże) nie: |
| Gdy bracia semrą alibo nie będą, dziewki w dziedzinach nikako bliskości imieć nie mogą (aliqualiter non succedant, Dział 54: tedy wżdy niekako dziewka... dzierżawy nie otrzyma) |
| dojądż nie: |
| dojela nie: |
| dokąd nie: |
| a nie, ale nie: |
| 'taki, którego jeszcze nie było, nie stosowany, nie praktykowany, inusitatus': |
| 'nie ruszać, zostawić w spokoju, aliqua re se abstinere, nolle uti, aliquid dimittere': |
| 'nie zajmować się czymś, nie troskać się o coś, nolle curare': |
| 'zmienny, niestały, varius, mutabilis, fluxus': |
| 'wymyślić rozstrzygnięcie, wydać orzeczenie, wyrok, decernere, decretum invenire, sententiam ferre': |
| 'braknąć, nie wystarczyć, być w zbyt małej ilości lub już nie być (tylko w 3. osobie liczby pojed.), deesse, deficere': |
| 'taki który nie został zrealizowany, nie doszedł do przewidzianego celu, tu o płodzie: poroniony, nie donoszony, imperfectus, non finitus, hoc loco de partu: abortivus': |
| Ne ('nie ma') zdrowa w møse (in carne) moiem |
| 'nie wspominać, nie pisać o czymś, nihil de aliqua re scribere': |
| Non sum estuatus nie cirpiał sem znoja (war. kal.: nie jestem się zagrzał aut nie cirpiał sem znoja; in medio ignis non sum aestuatus Ecclus 51, 6) ca 1470 |
| Nie nam, ale imie<ni>u twemu daj sławę..., bychą niegdy nie rzekli <pogani> (nequando dicant, Puł: aby kiedy nie rzekli): Gdzie jest Bog jich? |
| 'nie upominać się, nie wnosić skargi, ius suum non vindicare, actionem non inferre': |
| 'patrzeć z lekceważeniem, ze wzgardą, nie zauważać, pomijać milczeniem, despicere, contemnere': |
| Aczliby bracia zmarli abo jich nie było, tedy wżdy niekako dziewka dana (sc. za mąż) dzierżawy nie otrzyma (filiae de hereditatibus aliqualiter non succedant, Sul 57: dziewki... nikako bliskości imieć nie mogą) |
| Nie odrzucaj mie w czas starości, gdy pomdle moc moja, nie zostawiaj mie (ne derelinquas me, Fl: nie ostawiaj mie) |
| Bo nie odpędzi Gospodzin luda swego a dziedziny swej nie zostawi (hereditatem suam non derelinquet, Puł: nie ostanie) |
| 'nie zabrać, nie usunąć, non auferre, non amovere': |
| Acz miedzy ktorymi ludźmi stałby się dział... a ten isty dział nie byłby przez nie przed oblicznością książąt albo sądź zrządzony i ućwirdzony (si... haec divisio non esset... ordinata)..., tedy jeden drugiego nie ma gabać |
| 'nieprawny, nieślubny, non legitimus, adulter': macierz nieoddana 'matka nie zaślubiona prawnie, nie uznana przez prawo, mater quae legitime nupta non est': |
| chleb nieoprzaskowny |
| 'bliżej nie znany, nie określony, niewyraźny, niejasny, incertus, non certus, dubius, anceps': |
| 'nie mający pewności w odniesieniu do czegoś, nie wiedzący o czymś na pewno, non certus, non exploratus, cui certum non est': |
| 'taki któremu nic nie brakuje, nie wymagający uzupełnienia, nie uszczuplony, kompletny, cały, integer, plenus, cui nihil deest': [tu o zbroi] |
| 'niepodzielny, stanowiący niepodzielną całość, nie podzielony lub nie mogący ulec podziałowi lub naruszeniu, individuus, qui dividi non potest, non divisus': |
| 'bezpieczny, niezagrożony, pewny, wolny od lęku, tutus, periculo vacuus, metu liber': |
| 'nierówny, nie obrównany, nie wygładzony, impolitus, rudis': |
| 'nieruchomy, nie zmieniający miejsca, nie dający się poruszyć, immobilis, qui moveri non potest': |
| 'dni niesądowe, dies nefasti, ligati, iustitium': |
| 'nie dotrzymując wiary, zdradziecko, perfide': |
| 'nie posiadający wolności, będący niewolnikiem, pozostający we władzy swego właściciela, obnoxius, qui non est liber, servus': |
| 'nieodejście z roli, nieopuszczenie jej, actus fundum non relinquendi': |
| Wiarował sie tego nasilnie, by sie to nie zjawiło a by Maryja nie była odwieszczona albo by nie przyszła w słowo (ne... Maria... infamaretur) |
| Krolewstwo ziemskie albo świeckie okraszono ima moc, czusz sług ziemskich, ale krolewstwo moje nie jest przeto z tego świata, iże nie jest okraszono od niżnych rzeczy, bo samo od siebie [nie] jest dostateczne |
| Judaszu,... groz mąk piekielnych się nie oboisz a poznany w grzesze sromać sie nie chcesz, nie boisz sie zaprawdę? |
| 'nie należący do pewnej wspólnoty, np. rodowej, społecznej, państwowej, majątkowej itp., cudzy, nie własny, nie krewny, postronny, alienus, qui ad aliam familiam, urbem, nationem pertinet, extraneus': |
| 'czasowe zwolnienie od płacenia podatku, libertas a tributis solvendis ad tempus concessa': |
| Język jego (sc. Jesusa) umowny... nie rychły, nie klokietliwy, nie szepietliwy ani momotliwy (lingua fuit... non promptula vel garrula... non fuitque balbutiens... neque fuit titubans) |
| Język jego (sc. Jesusa) umowny a wielebne mowy, nie rychły, nie kłokietliwy (lingua fuit... non promptula vel garrula), nie szepietliwy ani momotliwy |
| 'chcieć zagarnąć, usilnie o coś zabiegać, expetere, vindicare': |
| ze zdaniem: |
| Kaję sie teże, iżeśm nie popełniał sześciora miłosierdzia tworca mego: ubogiego, łacznego nie nakarmił ani napojił, pustego ne obłożył, nagiego nie przyodział |
| Ale tego miły Krystus jawnie nie rzekł, gdyby ini słyszeli, ale iż tego nie baczyli, bo nie chciał miły Krystus <zjawiać> grzecha Judaszowa |
| Jako ja Margorzaty... z domu jego nie odwiodł anim s nią rzeczy domowych... nie wziąłem, anim listow świadczących, mieniąc ją być umarłą, nie przyniosł 1473 |
| Jako ja Margorzaty, żony Stanisławowej i dziewki swej, z domu jego nie odwiodł anim s nią rzeczy domowych... nie wziąłem, anim listow świadczących, mieniąc ją być umarłą, nie przyniosł 1473 |
| Nie przyrzniesz (war. kal.: nie przyrzniesz, BZ: nie przyżniesz) non tondebis (cum messueris segetes terrae tuae, non tondebis (cum messueris segetes terrae tuae, non tondebis usque ad solum superficiem terrae Lev 19, 9) |
| Si quis autem putat se religiosum esse, non refrenans, nie ochełznając, nie zatrzymawając albo nie obuzdowając, lingwam suam..., huius vana est religio (Jac 1, 26) XV med. |
| 'na łajanie, wymyślanie, ubliżanie, lżenie słowami odpowiadać w ten sam sposób, alicui maledicenti maledictis respondere': |
| 'na łajanie, wymyślanie, ubliżanie, lżenie słowami odpowiadać w ten sam sposób, alicui maledicenti maledictis respondere': |
| 'odłóg, pole przez jakiś czas nie orane, nie uprawiane, czy może ziemia w ogóle jeszcze nie uprawiana, ager cessatus vel novalis': |
| Iza to nie jest sromotniejsza rzecz, iże on nas więcej niżli siebie miłował, bo nie dbając jęstwa swego odmawia za nas, aby nam nic nie czynili |
| Nie podał (war. kal.: nie poddał, sim. BZ II Par 8, 9, mamotrekt kapitulny: nie porobił) non posuit (porro de filiis Israel non posuit, ut servirent operibus regis II Par 8, 9) |
| Nie otrzucaj mię ot lica, gl. od oblicza, twego i Ducha Świętego twego nie otejmuj, gl. nie odnosi, ote mne (Spiritum Sanctum tuum ne auferas a me Psal 50, 13) |
| 'wypoczywać, spoczywać, spędzać czas na odpoczynku, znajdować odpoczynek, spokój, ukojenie, wytchnienie, quiescere, requiescere, quietem capere, quieti se dare': |
| Mamy, jako wydawa święty Grzegorz, omowce wszędy kojici, nie aby o nas nie mowili, ale by snadź ludzi ot prawdy swą omową nie otrazili XV med. |
| Acz też... umowa nie uciąży albo nie barzo urazi, słowie nie udręczy |
| 'rozgłosić, okrzyczeć, zniesławić, diffamare, divulgare': |
| ani nie – ani nie: |
| ani nie: |
| Proszę też o jednę Zdrowa Maryja za dusze puste..., ktoreż nie mają żądnego wspomożenia, telko się na nas oglądają a wołają: Zmiłujcie się! |
| Położył im przykład o fi[e]gowy<m> drzewie, ktore nie czyniło albo nie rodziło owocu za trzy lata, iże je ogrodnik (cultor vineae) jedwo uprosił do roka, iż jego nie kazał porębić, ażby jego skusił, azaliby sie polepszyło |
| Krolewstwo ziemskie albo świeckie okraszano (pro okraszono?) ima moc, czusz sług ziemskich, ale krolewstwo moje nie jest przeto z tego świata, iże nie jest okraszono od niżnych rzeczy |
| 'nic nie zrobić, nihil facere': |
| Tedy spytał święty Piotr rzekąc <jemu>: „Gospodnie, gdzie idziesz?”. <Odpowiedział miły Jesus>: „Gdzie ja idę, nie możesz naśladować mnie ninie; jakoby rzekł: Nie rychli (non festines), boś jeszcze nie ućwirdzon mocą wirzchną |
| Jenże dobra swego nie dał jest na lichwę i darow na przezwinnych nie brał jest (munera super innocentem non accepit, Puł: nie brał) |
| Ustawiamy, aby interdykt trojdzienny... nie dzirżan ani chowan, by wielość ludzi... służby bożej nie oddalona a swego nie pozbawiona nabożeństwa (statuimus... quod interdictum triduanum... nullatenus debeat teneri et observari, ne pluralitas plebis... divinis officiis privetur et sua orbetur devotione) |
| Nie bądźcie jako koń a muł, w jichże nie jest rozum (nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, Puł: w jichże nie rozuma) |
| My nie możemy do Koźmina jachaćcz, nie chczemy ważyć swego jęstwa, bo nie jesmy przezpieczni 1395 |
| 'nie być przekonanym o prawdziwości czegoś, nie dowierzać, nie ufać w pełni, de veritate alicuius rei dubitare, non credere, diffidere': |
| corruptum pro wymowienie 'zastrzeżenie, warunek, reservatio, conditio': |
| Trzeci (sc. sługa) przyszedł i rzekł: «Krolu, mnę twoję, ktorążem wziął, chowałem ją obwinąwszy w rąbek, bom sie ciebie bał, iżeś człowiek osiągły albo przykry (quia homo austerus es Luc 19, 21): bierzesz, czegożeś nie położył a żniesz, czegoś nie siał». A krol jemu rzekł: Z twoich cię ust osądzam, sługo zły. Wiedziałeś, iżem ja człowiek osiągły (quod ego homo austerus sum Luc 19, 22) a biorę, czegom nie położył |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'dopóki nie, zanim, do czasu aż, donec, quoad, dum': |
| 'mieć zdolność widzenia, nie być ślepym, mieć oczy zdolne do reagowania na bodźce świetlne, videre, cernere, caecum non esse': |
| 'pozostawać gdzieś, w kimś, nie opuszczać jakiegoś miejsca lub kogoś, manere, remanere': |
| 'pozostawić w jakimś miejscu lub stanie, nie usunąć, nie zabrać, aliquem aliquo loco vel in aliquo statu relinquere, non delere, non asportare': |
| 'włącznie, annumerando, includendo': |
| 'taki, który nie poznał, nie doświadczył czegoś, qui aliquid non cognovit': |
| Dalej nie pożywał piersi matki swej. A wszakoż nie tym obyczajem, jako ine dziatki zostawiają insze ich matki (non tamen sicut pueri solent ablactari) <...>, kładą nieco gorskiego na swoje piersi, aby ony ukusiwszy potem nie pożądały |
| wielbić się 'widzieć w czymś powód do dumy, szczycić się, też negatywnie: chełpić się, gloriari, gloria se efferre, item in malam partem: se iactare, ostentare': |
| 'nie zdołać przeprowadzić dowodu uniewinniającego przez świadka, dictis testis culpam a res amovere non posse': |
| On (sc. dłużnik) to jimienie swe ode mnie nigdy nie wyzwolił ani ja jemu nigdy jego wolno nie wypuścił (numquam liberum dimisi, OrtMac 106: nigdy... nie spuścił) |
| 'uszkodzenie ciała polegające na wylewie krwi do tkanki podskórnej, livor': |
| wieprz nie czyszczony |
| Acz też na wykupienie onego, co przedawa, umowa nie uciąży albo nie barzo urazi, słowie nie udręczy podług prawa |
| 'uszkodzenie, zniszczenie, laesio, effectus delendi, destructio': |
| Rękojmia... nie ma... ktore szkody czynić nie zapłaconemu we skazę (aliqua damna facere non solventis in destructionem, Dział 64: nie ma jemu stać na szkodzie ani na skazie) |
| 1. 'mieć przekonanie o egzystencji Boga, jego nadprzyrodzonej mocy, prawdzie jego objawienia i nauki Kościoła, credere in Deum, fidem Christianam profiteri': a. bez dopełnienia w tekście polskim: |
| Pomni święcić niedziele..., aby sie nie urych<l>ił (Dek V 2. 4: aby sie nie przychylił, V 3: aby sie nie przechylił) na uczynek przeklęty |
| (w odpowiedzi) służy jako potwierdzenie lub zaprzeczenie, że coś jest prawdziwe, zgodne z prawdą 'tak, nie, ita, non': |
| przenośnie: |
| Nie usłyszał lud moj głosa mego a Israhel nie posłuchnął mie (non intendit mihi, Fl: nie rozumiał mnie) |
| 'zasłonić, uczynić niewidocznym, nie ujawnić, zataić, obscurare, celare, abscondere': |
| 'ukryć, nie ujawnić, occultare, celare, dissimmulare': |
| Non inpinget nie uwięźnie aut nie utrąci się (war. kal.: nie otrąci się; tunc ambulabis fiducialiter in via tua et pes tuus non impinget Prov 3, 23) ca 1470 |
| Wiarował sie tego..., by sie to nie zjawiło, aby Maryja nie była odwieszczona albo by nie przyszła w słowo (ne... Maria sic infamaretur) |
| 'dni niesądowe, dies quibus iudicia exerceri non possunt': |
| 'za opłatą uwolnić z niewoli, pretio dato captivum redimere': |
| 'nie chcieć czynić czegoś, odmawiać, abnuere, renuere': |
| 'powiedzenie, mowa, loquela, sermo': |
| przeciwstawia jednej treści inną: a wszakoż nie..., ale wżdy 'ale tylko, jedynie, solum tantum': |
| 'nie ruszać się, stać w miejscu, nie zmieniać pozycji, miejsca, non moveri, aliquo loco stare, locum non mutare': |
| 'zabraknie, zabrakło, deest, defuit': |
| 'trwać, manere': nie statczyć 'upływać, przemijać, transire, elabi': |
| Szyban nie zalubił sę Stachnie prawa dzupecz, tako jako w ten czas, kiedy nań ot niej (?) poczęto żałować na *prozwem, ale się zalubił podług ziemskiego prawa czupecz 1403 |
| 'ilość czegoś taka, jaka się komuś należy, należna (każdemu) ilość, właściwa ilość, tantum, quantum alicui debetur, quantitas iusta, debita': w umiar, z umiarem 'w sam raz, nie za dużo i nie za mało, w miarę, tantum, quanto opus est, modo servato': |
| (o rzeczach, właściwościach, uczuciach, de rebus, de animi motibus) 'umiarkowany, nie za wielki ani za mały, skromny, niewyróżniający się, moderatus, modum servans, nulla re excellens': |
| 'nie odezwać się, nic nie powiedzieć, silere, nihil loqui': |
| nie tylko.., jilko też: |
| On (sc. dłużnik) to jimienie swe ode mnie nigdy nie wyzwolił ani ja jemu nigdy jego wolno nie wypuścił (numquam dimisi, OrtMac 106: nie spuścił) |
| Gdyby... głowa zabita albo cokole jinego nierządnego uczyniono..., a ten, co to uczynił, uciekł tako, aż za gorącej rzeczy nie uchopion albo nie ułapion (non deprehenduntur, OrtMac 85: nie uchwacon) |
| Język jego (sc. Jesusa), umowny a wielebne mowi, nie rychły, nie kłokietliwy, nie szepietliwy ani momotliwy (lingua fuit... non promptula vel garrula... non fuitque balbutiens) |
| Fik wiem nie zakwcie i nie będzie płodu w *wiennicach. Sełże działo oliwne (mentietur opus olivae Hab 3, 17) i pola nie przyniosą karmiej |
| pirwej nie, nie pirwej, ależ, alić, aliż: |
| 'nieruchome, bona immobilia, fixa' : |
| Gdysz to gymyenye yescze za zywotha mnye moya szyosztra polyeczyla... a mey zenye w me gymyą... trzeczy dzyen przed yey szmyerczya klucze k nyemu dala... a odumarla go nye w obronye (i.e. w nieobronie, OrtOssol 97, 3: w nye<o>bronye) yey mązą any gescze yest w <jego> obronye..., aza ya nye blysszy k temu gymyenyv vkazacz szwa obroną y myecz gye po szwey szyestrze? |
| 'ten kto chce pić, odczuwa pragnienie, cupiens bibere, sitiens': |
| Przeto my Kazimirz... obeźrzawszy to z bożą pomocą, iże od dawnych czasow (quod iuxta temporum antiquitatem) w ziemiach krolestwa naszego częstokroć w sądziech nie podług zgody, ale podług swych głow smysłu a starych lat rozumow rzeczy przed nie przeszłe rozmajicie sądzą |
| drugie zdanie (lub człon) ograniczające i wyszczególniające: |
| zdanie twierdzące z przeczącym 'ale, zaś, sed, autem': |
| Kako śmiał Piotr święty uderzyć, a ono jemu było przykazano... nie przeciwić się we złem? |
| Zawołali potem wszyscy: ... Abyć nie był złodziej (si non esset hic malefactor Jo 18, 30), azabychmy ji podali tobie? |
| Dzieci o dziedzinną rzecz, nie mając lat, pozwan[y]e, odzirżąc sobie do lat odpowiedzenia zawieszenie, tych to lat nie mogą w dawność powodowi obrzeknąć, jano acz ktore przed zazwanim oćcowie jich alibo sami przedzirżeli |
| I. partykuła: wprowadza: 1. pytanie niezależne 'czy, an': |
| uwydatnia życzenie 'niech, utinam': |
| A nie chcieliście wnić, ale nie wierzyliście k rzeczy Pana Boga naszego. Szemraliście w staniech... i rzekliste (et noluistis ascendere, sed increduli... murmurastis) |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, quoad, donec': |
| *W swej (pro k swej?, rp. wsey) sekci<e> albo zakonu nikogo nie przyjęli, jedno ależ rok służył (nisi sub anni probatione) |
| *Iżebyli wiedzieli, ktorego sie czasu to miało stać, nie leżeliby (rp. nyely by) tamo, aleby ależ na ten czas przyszli (ad certam horam convenirent tantum si sciretur) |
| wprowadza zdanie: 1. czasowe bezpośrednio następcze 'ażby, (do)pókiby nie, donec, quoad, antequam': |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, donec': |
| Iż mię nie miał nigdy pozwać, aliżby jednaczom opowiedział..., nie miał Marcina pozwać alibo jednaczom opowiedzieć 1410 |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze '(do)pókiby nie, donec, quoad': |
| wprowadza zdanie: 1. czasowe bezpośrednio następcze 'ażby, (do)pókiby nie, quoad, donec': |
| Nie miał (sc. mię) nigdy pozwać, aliżby jednaczom opowiedział... Nie miał Marcina pozwać alibo jednaczom opowiedzieć 1410 |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, donec, quoad': |
| I. spójnik 'neque, nec, ne': 1. łącznie między częściami zdania: A. w zdaniu przeczącym a. z przeczeniem nie: |
| w zdaniu twierdzącym 'i nie': |
| partykuła 'nawet nie, również nie, neque, ne quidem': |
| łącznie między zdaniami 'i nie, ani nie, nec': |
| Cessarsszczi popowie sø anticristowie, gich mocz nie od Crista, ale od anticrista, s cessarskego lista |
| Przyszedł... Jesus... ku świętemu Piotru, nie poślad ale naprzod, bo jest on głowa apostolska |
| Święta Katerzyna... nie mieszkaci jeść stała, we złem nie leżała, asi i ty <...jeż są> w błędnem stadle leżały, ty jeść swoją nauką otwodziła. |
| aza nie |
| wprowadza pytanie niezależne 'czy, num': |
| azali nie |
| wprowadza pytanie niezależne 'czyż, num': |
| wprowadza pytanie niezależne 'czy, an, numquid': |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, donec, quoad': |
| Nie może nikt tych znamion czynić, ktore ty czynisz, ażby bog s nim był (nemo... potest haec signa facere, quae tu facis, nisi fuerit deus cum eo Jo 3, 2) |
| 'owszem, przeciwnie, a nawet, etiam, quin etiam, immo': |
| Poczną pytać: Azalim ja? Iże w tem pytaniu nie baczyli, czyja by ręka ostała w misie z Jezucristem |
| Abyście sie nie bojeli (R XXV 166: nie bojali) ne timveritis (timorem... eorum ne timueritis I Pet 3, 14) XV med. |
| Ci istni... przyjęli Mojżeszowy księgi..., wszakoż modł bałwańskich nie przestali (nec tamen cessabant ab ydolatria) |
| Jinni są bezmierni ludzie y niesprawni, iż miru nigdzie nie mają, jako są osądzeni na śmierć i czci odsądzeni, jako to bantowani, iż jim nigdzie mir nie jest |
| Iże Lutek przedał Strzeszkowice a jeszcz<e> rok nie wyszedł przedaniu, a jej części nie dał dwudziestu grzywien i dziś baze pieniędzy za tę istą dziedzinę 1424 |
| Jenże przysięga bliźniemu, a nie zdradza, jenże dobra swego nie dał jest na lichwę (qui pecuniam suam non dedit ad usuram) |
| Co widzisz proszek w oce brata twego, a bierma, ktore w twem oce jest, nie widzisz (trabem in oculo tuo non vides Mat 7, 3)? |
| Nad umarłymi nie będziecie rzazać ciała swego ani żadnego znamienia a blizn nie czyńcie wam (super mortuo non incidetis carnem vestram, neque figuras aliquas, aut stigmata facietis vobis) |
| 'błądzenie, uchybienie, błąd, error, vitium': [błąd pisarski] |
| Położyli są grzeszni sidło mnie, a od kaźni twojich nie błądził jeśm (et de mandatis tuis non erravi, MW 37b: o przykazaniach twojich nie błądziłem) |
| 'przynajmniej, saltem': |
| [W Słowniku staropolskim nie ma przykładu użycia tego leksemu.] |
| [W Słowniku staropolskim nie ma przykładu użycia tego leksemu.] |
| nawiązuje zdanie przyczynowe do poprzedniego kontekstu 'bo, enim, nam': |
| z wyrażeniem przyimkowym: brać na się (zbroję) 'ubierać się': |
| Co nie bierzą prze Bog albo nie żebrzą |
| 'zbrojnie, armis': |
| Idzie tobie krol śmierny na to, iżby ty nie bujał, iżby onogo bujnego krola dyjabła nie naśladował |
| Nie jesteśmy tako źli, bychmy to uczynili |
| partykuła uwydatnia życzenie 'nich, oby, utinam': |
| Nie będę sie bać (non timebo, Puł: nie będę sie bał) |
| Przystąpiwszy ci, co są cło brali, ku świętemu Piotru i rzekli jemu: Mistrz wasz cła nie zapłacił. Odpowiedziawszy święty Piotr i rzekł: Tako jest (ait: Etiam Mat 17, 24) |
| Całowaniaś mi nie dał (osculum mihi non dedisti) |
| B. nie chcieć 'nolle': a. z inf.: |
| Com zgrzeszył cudze grzechy obmawiając, posądzając a swojichem się spowiadać nie umiał albo nie chciał |
| Jerusalem, Jerusalem, ... kielkokroć chciałem (sc. zebrać) syny twoje, jako zbira kokosz kurzęta swoje pod skrzydła, a nie chciałoś (quoties volui congregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti Mat 23, 37) |
| Nigdym temu wierzyć nie chciał, bych kiedy tak miłować miał XV ex. |
| Nie łajała-ć, nie chlała-ć non maledicebat, non blasfemabat XV med. |
| Tedy są dopiro rozumieli, iże im rzekł, by sie bali i wiarowali nie kwasu chlebnego, ale nauki i zrady licemiernikow (tunc intellexerunt, quia non dixerit cavendum a fermento panum, sed a doctrina Pharisaeorum Mat 16, 12) |
| Wynidźcie ku mnie... dojąd nie przydę a nie przeniosę was... do ziemie płodnej i urodnej wina, ziemie chlebnej a winnej (in... terrram panis et vinearum) |
| Takie to przyrodzenie, ktoreż sie znamienuje kolera, nigdy go nie uczyniła gniewliwem (nunquam eum colera fecit iracundum) |
| obiektem ubranie: |
| (w terminologii prawniczej): dalszy dzień, rok 'termin sześciotygodniowy, a specjalnie ostatni dzień tego terminu, dicitur a iuris peritis de sex hebdomadum termino, imprimis de postremo huius termini die': |
| My, dalibog, gothowysmy szye oczisczycz thrzemy slachcziczi y dwyema kaplanoma, czso s namy ten czali dzen bili..., yszesmy tego... nie uczinili 1427 |
| 'akt nadania mienia lub uprawnień, datio bonorum vel iuris ac potestatis datio': |
| Nigdy się nie skalała podług obyczaja dziecięcego, ale sie zawżdy czyście chowała (sed... semper... se munde conservabat) |
| Ezeici... nimieli (pro mienili) bać sie nieumierności przebywać z niewiastami, mnimając, aby s nich nijedna prawdy nie chowała (cavendam intemperantiam feminarum, nullam earum fidem viro servare putantes) |
| Jako Hanka nie ślubowała... za peniądze Grzymce ani potem nie płaciła z tych pieniędzy płatu Grzymce 1395 |
| Takie to przyrodzenie, ktoreż sie znamienuje kolera, nigdy go nie uczyniła gniewliwem albo chytrcą (rp. chytrza) nieustawiczną ku roztargnieniu myśli (nunquam eum colera fecit iracundum, versutum vel instabilem sive furibundum) |
| Pilat rzekł: ... Ni[e]cci rycerz nie sgrzeszył |
| Nie jest zbawienie w ciele mojem (non est sanitas in carne mea) od oblicza gniewu twego, nie jest pokoj kościom mojim od oblicza grzechow mojich |
| Kako miłe dziecię Jesus przedłużył drzewa ciągną (pro ciągnę) sługą (leg. z sługą) z Josefowym (quod Jesus trahendo prolangavit ligna)... Jesus... rzecze: A my je (sc. drzewo) dłuższe uczynimy... Parobek rzecze...: ...Drzewo nie może być, jedno je jako urobi, aby je nawięcej ciągnął. Ale wżdy Jesus wziąwszy drzewo za koniec, a za drugi koniec parobek i przyciągnęli onych drzew, iże były dłuższe |
| Dobrzy mniszy... acz mą kosę poznają, ale się jej nie lękają... prostynią w niebo ciągnie a żadny mu nie przeciągnie |
| Pilat tego nie rozumiał, aby miły Cristus mowił o krolewstwie duchownem, ale rozumiał o krolewstwie cielestnym |
| Takież i kielich wziąwszy... dał im rzekąc: Pijcie s tego wszyscy, bo to jest krew moja, nie cielęca, jako niegdy w starem zakonie |
| Brwi... nie były cieńkie (gracilia) ani też szyrokie |
| Jakom ja nie przyszedł samowtor z bratem mojim Mikołajem do domu do jej... i nie wziąłem jej trzach siekir Marcinowi cieśli gwałtem 1479 |
| 'niechętnie, invito animo': |
| Ciężkości [...] nie mogła a też jinych brzemiennych żon smętku nie cirpiała pondus habere non poterat, item reliquas pregnancium non habuit passiones XV med. |
| Prorok każdy nigdzie nie jest przeze cnoty, jedno w s<w>ojej znani (pro ziemi) albo oczyznie a w swojem domu (non est propheta sine honore nisi in patria sua et in domo sua Mat 13, 57) |
| Jeszcze wam mam wiele powiedać, ale tem czasem nie możecie odzierżeć (sed non potestis portare modo Jo 16, 12) |
| Nos jego... nie był barzo długi ani krotki, a w czas mały, okrągły, to jest schylony (nec longus erat nimium, nec brevis... sed ad modum debitum parum aquilinus) |
| Nawroćcież jim dziś jich dziedziny i winnice jich, i jich oliwie, i domy jich, nie bierząc i se sta cząstki pieniędzy, zboża, wina i oleja, jążeście byli obykli ot nich brać, dacie za nie (reddite eis hodie agros suos..., quin potius et centesimam pecuniae..., quam exigere soletis ab eis, date pro illis) |
| Nie dawaj sie na taką wieliką mękę |
| Mikołaj wziął mych pieniędzy jednę i dwadzieścia grzywien i uczynił mi za nie dosyć a nie dawam mu żadnej winy |
| Czeluści nie były miąsze ani cienkie (non spissae neque tenues fueruntque maxillae), ani tłuste, ani chude, ale wielmi nadobne, białe |
| 'docześnie, temporis spatio finito': |
| Pilat... rzekł jemu (sc. Jezusowi): ... Aza nie wiesz, iżeć mam moc ukrzyżować cie? A tem sie słowem Pilat ukazał częstnikiem śmierci bożej |
| Ktory by jich nie czestował (OrtMac 35: gdy rajce są w <m>ieskiej oprawie, kto by jich nie ćcił, albo je wyzywał..., ten ma... pokupić trzydzieści szelągow) missehandilt ymant |
| Utnąli mu kawalec palca, co nie jest cały członek..., to nie jest ochromienie... Ale gdyby komu ucięto cały członek z palca..., to zowiemy chromotą |
| Żydowie zawołali wielikimi głosy przeciw rycerzowi rzekący: Zaprawdę, dzieci żydowskie poczęły wołać po żydowsku, a tyś nie rozumiał, bo jeś grecki człowiek |
| Czsom ustał rok na Więcesława o czternacie grzywien pro equo, tych mnie nie zapłacił... Czso Jędrzych ustał rok o czternacię grzywien pro equo, tych mu nie zapłacił 1400 |
| 'czuwać, nie spać, vigilare, non dormire': |
| W ziemiach krolestwa naszego częstokroć w sądziech nie podług zgody, ale podług swych głow smysłu a starych lat rozumow (iuxta temporum antiquitatem, Sul 6: podług czasow starości) rzeczy przed nie przeszłe rozmajicie sądzą |
| z przeczeniem 'czy nie, an non, necne': |
| Gdyby kto zabit a nie wiedziano by, kto ji zabił, tedy o to dziedzina nie ma być obwiniona ani o to ma cso czynić (castellania de hoc non moveat aliquam quaestionem) |
| 'niezmierny, niezliczony, innumerus, infinitus est': |
| 'niedbały, o nic się nietroszczący, neglegens, levis': |
| Była (sc. Maria) tako barzo czysta, niżli kto więcej może wierzyć..., kiedykolwiek w kolebce albo w pieluchach leżała, nigdy się nie skalała podług obyczaja dziecięcego, ale sie zawżdy czyście chowała (se munde conservabat) |
| Takoż uczynił sie Archalaus markrabią, a grabią nigdy nie postał. Tegodla kiedy ji chcesz (rp. chczesch, leg. czciesz) margrabią (cum ergo eum legeris monarchum fuisse), rozumiej, iżeć był dziewięć lat przy tego ojcu podług domnimania pospolnego luda |
| [Źródło z lokalizacją Gn ap. nie pochodzi ze średniowiecza. Jednostka ta nie będzie podlegać klasyfikacji semantycznej, gramatycznej i słowotwórczej.] |
| Nie ćwierz się ne retonderis (ne iucunderis in filiis impiis Ecclus 16, 1, war. lub.: nie ciesz się ne retunderis) 1471 |
| określa wzór, zasady, podstawy postępowania 'zgodnie z czymś, na podstawie czegoś, za czyjąś zgodą, wiedzą, radą, poleceniem, secundum, iuxta aliquid, aliquo consentiente, mandante, sciente': |
| Często wybijali mie od młodości mojej, ale nie mogli s mię (non potuerunt mihi, Fl: nie mogli mnie ostaci) |
| O przeklęty Judaszu, gdzieś sie nauczył temu znamieniu zdradzenia? Nie w szkole Jesucristowej, ale w szkole djabłowej, jen w tobie kroluje |
| A nie chcę to odpuścić ani dla łaski ani dla żałości, ani samych mojich ust dla, ani żadne rzeczy dla (OrtMac 34: a nie chcę tego opuścić ani dla łaski, ani dla ż<a>łości, ani znajomych samych ust mojich dla, ani żadnej rzeczy) |
| Z yutra weszol nikt nie bødze, alysz gdi za stolem szødze, tosz wszego mislena zbødze |
| 'mając jeszcze dobrą, nie uszkodzoną pamięć, bona memoria utens': |
| Aczby... tego to nie chciano przypuścić ku oczyszczeniu swej niewinności przez nas... a ten to dla tego nieprzypuszczenia zabieżałby, przeto aby zabieżanie abo sjechanie (fuga, Sul 60: zbiestwo) takie jemu na sromotę nie obrocono, ustawiamy |
| Aczby... tego to nie chciano przypuścić ku oczyszczeniu swej niewinności przez nas ... a ten to dla tego nieprzypuszczenia zabieżałby (ob hoc ipsum velle fugere contingat, Sul 60: przygodzi się jemu chcieć zbieżeć), przeto aby zabieżanie... takie jemu na sromotę nie obrocono, ustawiamy |
| Gdy zaginie, nie zabierze wszego (non sumet omnia, Puł: nie zabierze wszego z sobą) |
| Cokolwie by ten człowiek przeciw Bogu albo przeciw ludu zaczynił, słucha jego nie ruszać..., bo widzimy, iżeć... jego wszytki działa nie są złe, ale barzo użyteczne |
| przenośnie 'stłumić, nie pozwolić na rozwój, comprimere, exstinguere': |
| 'nie czynić czegoś, powstrzymać się od działania, aliquid facere nolle, se abstinere ab aliqua re': |
| 'dać dostęp, zezwolić, nie przeszkodzić, admittere, permittere, concedere': |
| 'przeminąć, nie ostać się, nie zachować się, praeterire, perire, deperire': |
| Pilat... zawołał rzekąc: ... Nie chcecieli jego puścić jako niewinnego, ale puśćcie albo darujcie świętemu dniu już ku śmierci osądzonego |
| 'chleb z ciasta zarobionego z mąki i wody, nie poddanego fermentacji, panis azymus, non fermentatus': |
| Jakom ja, samoszost przyszedwszy do Lelewa w zagrodzenie, gwałtem nie rozegnał z ostrą bronią i sam jego nie gonił 1469 |
| Ślubu... nie zapominajcie ani czcicie bogow cudzych... Ale oni nie posłuchali, niżli podle obyczaja swego drzewiejszego pachali (iuxta consuetudinem suam pristinam perpetrabant) |
| Wiesielcie się a radujcie, boć otpłata czu narządzona wam... opłwita jest na niebiesiech, gdzie wam nikt otjąć ni wziąć, ni ukraść nie może a gdzie ni rdza (aerugo Mat 6, 20) nie strawi ani mole zgryzą XV med. |
| Jenże jakokoli Bog jest i człowiek, nie dwa wżdy, ale jeden jest Krystus. Jeden zajiście (Puł: ale jeden, MW 113a: jeden zaprawdę) nie obrocenim bożstwa w ciało (unus autem non conversione divinitatis in carne), ale przyjęcim człowieczstwa u Boga |
| 'stanąć (na publicznej drodze) przed kimś idącym, aby nie mógł dalej iść, zastąpić, zagrodzić komuś (drogę), obviam ire, obviare, occurrere': |
| Jako Mirosław gwałtem nie jał na Więceńcewę dziedzinę i nie rąbił jego wrot ani kłoł 1411 |
| Hynczka nie wziął paniej J<a>gnieszki w swoi ręce gwałtem i nie dał jejej na łoże swemu bratu 1400 |
| 'posiadać coś nieprzerwanie, bez zmiany właściciela, sine intermissione aliquid habere': |
| Wojt nie może upewnić nikogo, kto żałuje na kogo jinego, jimienim, co nie leży pod jego ręką albo posłuszeństwem (bonis in iudicio non iacentibus) |
| w odniesieniu do świeckich form działalności prawnej: |
| wprowadza zdanie warunkowe możliwe (z odcieniem przeciwstawno-nawiązującym) 'jeśliby, jeżeliby, gdyby (zaś), quod si, si vero' |
| 'pracować, zwłaszcza fizycznie, opus facere, laborare': |
| Jakom ja nie robił na Janowych koniech siłą... Kanimir nie robił na Janowych koniech siłą 1436 |
| Jako prawie Jaracz nie miał k temu żytu niczs ani na nie robił, niżli (a. niźli, 'ale') Stachny dzieci 1399 |
| 'rana nie krwawiąca, vulnus non cruentum'(?): |
| 'posiadłość (tu zapewne gospodarstwo chłopskie) dzierżona prawem lepszym, tj. zabezpieczającym chłopa przed odebraniem gospodarstwa, w systemie feudalnym mająca charakter własności podległej, fundus a cmethone eo iure possessus, quo fundus tamquam domino feudali subiectus, auferri cmethoni prohibetur': |
| 'spowodowanie, że woda coś przykryje (np. pola), zatopienie, actus inundandi, demergendi': |
| Jakom ja nie przyjachał na jimienie Mikołajowo do wsi jego do Kani... i nie zająłem świerzepic z wągrody gwałtem kmiecych, to jest robotującego Mikołaja z Kani 1479 |
| corruptum pro rozdnie: |
| Niektorzy mowią, ... iże (sc. Judasz) usłyszawszy smartwychwstanie, ktorego sie nie nadział, bieżał i obiesił sie; ktore nie jest dobrze poćwirdzono (quod non est authenticum) |
| 'mienie (głównie ziemia), mienie dziedziczone, spadek, hereditas, possessio hereditaria (imprimis agri)': |
| A przeto, iże mowicie, by przeciw wam czynił niektore nieposłuszeństwo, widzicieli, iżciem ji kazał umorzyć i ubiczować, miejcież na tem dobrze, nie ubijajcie go |
| 'mówić, że się czegoś nie zrobi, odmawiać zrobienia czegoś, zarzekać się, negare, infitiari': |
| Jakom ja nie dobył zamkow Mikołajowych... w piwnice i u skrzynki i nie pokradłem jemu rzeczy podla pozwu 1474 |
| 'mienie, pieniądze, bonum, pecunia': |
| Jako nie była to czeladź Jarogniewskiego Jana, cso nań Piotr o nie żałował; a dał jim przed tym rok otpuszczenie, niż sie to pobranie <s>stało 1426 |
| Święta Katerzyna <k dobremu> nie mieszkaci jeść stała, we złem nie leżała, asi i ty <... jeż są> w błędnem stadle leżały, ty jeść swoją nauką otwodziła |
| Możeli gość albo jiny cz<ło>wiek, co nie może poręki mieć a nie chce czekać do otworzonego roku albo czasu (ad dies solutos feriatis diebus), możeli przysiąc w zawieszony czas? |
| 'zgłoszenie lub niezgłoszenie się na terminie sądowym, in iudcium die constituta veniendi aut non veniendi actus': |
| Pyszni licho czynili są aż do końca, ale ja od zakona twego nie dochylił jeśm się (a lege autem tua non declinavi, Puł: nie odchylił jeśm sie) |
| Ale iże jest sebranie wielikie luda, a czas zimny jest, a nie możem[m]y niedostateczni dostać (quoniam multitudo magna est et tempus hybernum, et non possumus insubsidiati stare), a ten użytek nie może się skonać w jenem dniu ani we dwu |
| Stanieli sie komu co złego niesprawnie..., woła-li ten na gwałt..., tedy to zawołanie jest miasto żałoby, tedy... nie może tej (sc. żałoby) zamilczeć (supersedere et tacere)..., ale nie wołal<i> na gwałt..., tedy on może swej szkody zamilczeć (subticere) |
| Ja się temu dziwuję, iże mowisz nie rozbaczając, a wiesz dobrze, iże sie on (sc. Jesukryst) nijednych groz nie boi |
| Iże nie była <n>i jedna umowa, kiedy na Goślinie Wincencius... wiano wzdawał swej żenie, nie miano skazić lista wiannego na Pniewach 1400 |
| Nie są pamiętliwi (non sunt recordati, Puł: nie wspominali) ręku jego |
| Ty wiesz, miły Panie, iżeciem nigdy męża nie pożądała, ... a nigdym się ku igrzywym nie przymiesiła (nunquam cum ludentibus miscui me) |
| przenośnie 'czynić coś niedostępnym, nie pozwalać gdzieś komuś wejść, claudere, aditum prohibere': |
| wprowadza zdanie czasowe równoczesne 'podczas gdy, dum': |
| nie imający |
| Idcirco debemus umiernie żyć, nie dojadać, nie upijać się ca 1500 |
| wprowadza zdanie pytajne 'jak długo, quousque': |
| Cecitas corporalis provenit ex igne. Supercecidit ignis et viderunt solem, sic eciam visum excecant, nie[d]zawidzø ('zaniewidzą'), quando sibi ad oculos ardentem pelwim ponunt XV |
| aż dojąd nie: |
| Oko, jim tu sąc człowiek Boga może widzieć, jest nasz rozum, jen dojela słuńcem niebieskim nie jest oświecon, nics dusznego nie widzi, jeno jako kotka w nocy, to jest na świecskie rzeczy XV med. |
| wprowadza pytanie zależne (o miejsce) 'dokąd, gdzie, quo': |
| przenośnie: [o Jerozolimie] |
| Nie mogli go (sc. listu) mu wziąć ani cesarz, ani papież... nie mogł rozdrzeć nicht ręki jemu |
| Aczliby zastawa nie stała za ty pieniądze, w ktorych by była zastawiona, a powod abo czyje były pieniądze, nie uczynił żadnej wymowy, jedno proście zastawę przyjął w pieniądzoch, tedy ma imieć dosyć na tej zastawie |
| Rękojmia tegodla nie ma do gospody w załogę wjechać alibo ktore szkody czynić nie zapłaconemu (non solventis) we skazę |
| Jekom ja nie syłał ludzi na młocenie żyta... hi samem przy tem nie był w jimieniu, ktore d<z>irży w zapłacie 1456 |
| Jaco Dobeslaw nie gimowal samoszost Staszka ani go do clodi powodzil 1396 |
| Boże moj, w cię pwam, nie zapłonę sie (non erubescam, Puł: nie zapłonę sie, sim. ib. 24, 21) |
| Bo gdy będzie łakożyrca, obyczaja jinako tego nie odmieni i nie odejmie, aby z śmiercią qui gulosus effectus est, vix aliter quam morte moris mutabit XV p. post. |
| 'nie zachowywać w pamięci, (tracić z pamięci), przestawać pamiętać, oblivisci, meminisse desinere': bez określeń w tekście polskim: |
| 'nie zachować w pamięci, przestać pamiętać, oblivisci': |
| 'nie ten (taki) sam, nie ten wymieniony, pozostały, alius, alter, reliquus, alienus': |
| 'nie ten (taki) sam, nie ten wymieniony, pozostały, alius, alter, reliquus': |
| 'odmawiać, nie chcieć dawać, negare, denegare': |
| 'zajęcie na zabezpieczenie pretensji, areszt, pignoris captio': |
| O ranę siną i nadętą, gdzie znaku sromoty nie czyni na mieścu jawnym a gdzie kości nie są stłuczony... ani skora rozerwana, XXX szelągow mają dać za pokup |
| Jako ja nie przyszedł do Jana... a nie zbiłem go anim jemu zadał rany sinej, ani w ręce zakrytej 1465 |
| wprowadza zdanie przydawkowe 'dokądby, gdzieby, quo': |
| bezpośrednio następcze 'aż, póki nie, donec': |
| Limpach nie dokonał z swymi jednaczy, co sie z sądu wywiodł cum Janussio... Iżeśm był posłem ot Janusza do Limpacha o tę rzecz, o co sie z sąda wywiodł, a te nie dokonał 1397 |
| Paknięli tacy bracia alibo brat z siostrą nie byliby w jimieniu oćczyznem miedzy sobą rozdzieleni a ot siebie rozłączeni (si... non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, Dział 28: aczliby... nie byli rozdzieleni) |
| 'nie chcieć dać, użyczyć, odmówić, negare, denegare': |
| (o oku, de oculo) 'zanieczyścić prochem, pulvere conspergere': |
| 1. 'nie uznać racji, odrzucić oskarżenie, nie przyznać się do czegoś, negować, negare, denegare, infitiari: a. bez dopełnienia: |
| Jako Mikołaj nie wziął Katuszy jej połowice sołtystwa ani je zaprzedał, ani za nie pieniędzy brał 1401 |
| Gdzie wątpienie jest o mężobojstwie, jako gdy nie wiedzieć kto zabił, państwo nie ma kogo gabać |
| (o drzewach, de arboribus) 'pozwolić rosnąć swobodnie, nie wycinać, nie pielęgnować, colere desinere': |
| Cudzy się k wam nie przymiesi..., ać się nie poczyna rozgniewanie na syny israelskie (indignatio super filios Israel) |
| Apostołowie jeszcze nie byli dokonani w wierze, aby sie nie przeciwili złemu |
| Layely ktho ortel, a dokona szye, szlowye, ysz poszle po wysze prawo, a nye ostogy szye yego ortel, tedy ma pokupycz kaszdemu przyszyasznykowy XXX szelagow, ... a <nie> dokonaly szye, szlowye poda ('podda') pyrwey, ysz ne trzeba szlacz do wyszego prawa, tedy pokupy wszyszthkym *przyszyasznokom XXX szelagow |
| Drugi... brat... ono skazanie odwoława, dokonawając abo chcąc dokonać, iżby przy tem skazaniu nie był (alter ipsorum accedens ad praesentiam iudicis allegat se condemnatum et ad eandem quaestionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, Sul 38: wywodzi się wzgardzonym a ku tej to rzeczy, jako tego, jegoż się tykało, być nie wezwanego) |
| 'rozstrzygnąć ostatecznie, definire, decernere': |
| 'niezasłużenie, niesprawiedliwie, bez powodu, immerito, iniuste': |
| Siedzenie Maryjej... powyższono jest nad służbę jej siostry nie przeto, iżby więcszego zasłużenia (maioris meriti) było, ale iże nie będzie odjęta (sc. nalepsza cząstka) od niej |
| A wszakoż swe boleści i smątku nikako dziewicy Maryjej nie chciał zjawić, aby jej tem nie zasmucił (ne per illud hanc incipiat turbare) |
| 'umrzeć, mori': w wiekujej śmierci zaspać 'umrzeć nie oczyściwszy się przed śmiercią z ciężkich grzechów, sine confessione peccatorum mori': |
| Oblicza wasza nie będą zasromana (non confundentur, Puł: nie będą zasromany) |
| 'stawać (na publicznej drodze) przed kimś, aby nie mógł dalej iść, zajść komuś drogę z wrogimi zamiarami, obsistere, aliquem in via invadere': |
| 'czynić niewidocznym, zasłaniać, offuscare, obscurare': [mgła miesiąc zastąpa] |
| 'zakazać wstępu, nie wpuścić do domu, aditum prohibere': |
| 'stawać (na publicznej drodze) przed kimś idącym, aby nie mógł dalej iść, zachodzić komuś drogę z wrogimi zamiarami, obsistere, aliquem in via invadere': |
| 'nie ujawnić, też przemilczeć, occultare, reticere': |
| Jako Jaszek nie wiedzial, by ty woły nie były u jego kmiecia ani jemu jich kazał zatracić 1401 |
| 'zachować przy sobie (przeważnie bezprawnie), przywłaszczyć sobie, nie pozwolić komuś skorzystać, detinere, occupare, praeter ius penes se retinere': |
| Jako oko człowiecze zaproszone albo zatulone widzieć nie może, tako człowiek Boga widzieć... nie może, jen jest w grzesze XV med. |
| Quia sic est voluntas dei, vt benefacientes obmutescere, gl. id est silere, faciatis, gl. sc. principum et aliorum tirannorum, zamilczeć, zatulić usta złym panom, aby o was nie mowili (R XXV 165: aby o was nie mowili złe, zamilczeć GlJag 98: niemą-ście uczynili), imprvdencium hominum ignoranciam (I Pet 2, 15) XV med. |
| Gdyż pod jenym książęciem tenże lud rozmajitego alibo rozdnego prawa pożywać nie ma (diverso iure frui non debeat), aby nie był jako dziw rozmajite głowy mając (diversa habens capita), użyteczno jest pospolitemu dobremu, aby jenym i jenakim prawem tako w Krakowie jako i w Polszcze sądzono |
| A gdyby nie zapłacił a czas abo rok przydzie, dlatego nye ma jemu stać na szkodzie..., ani na gospodzie na zawadzie stać (non deberet ad hospitium in obstagium subintrare, Sul 71: tegodla nie ma do gospody w załogę wjechać) |
| Nie uczyniła kry w jego piersiach nieczystoty... a też nie uczyniła, aby tłustością ciało jego zawadziła (nec cum aliqua pinguedine distentum) |
| na początku wypowiedzi jako wyraz głębokiego przekonania o jej prawdziwości i pewności: zawierne mowię, powiedam, powiedaję (tobie, wam) 'twierdzę, że tak istotnie, rzeczywiście jest, było lub będzie, verum fuisse aut esse aut futurum esse dico': |
| 'dni niesądowe, dies nefasti, iustitium': |
| (o terminie sądowym, de termino iudiciali) 'przełożenie na później, odroczenie, dilatio, prorogatio diei iudicii': |
| ze zdaniem: |
| Caritas non emulatur zawiści (wyraz skreślony przez pisarza), zaźrzy (I Cor 13, 4, GlKazB II 51, R XXV 165, SKJ I 70, Zab 524, WisłRp nr 2366: nie zajrzy, MacDod 148: nierada zawid<z>i, niczego nie zaźrzy) XV |
| Bo gdy będzie łakożyrca (qui gulosus effectus est), obyczaja jinako tego nie odmieni i nie odejmie aby z śmiercią XV p. post. |
| 'nie spełniać czyichś oczekiwań, sprawiać komuś zawód, aliquem deludere, spe destituere': |
| Nie opuszczę ani pożyczę, ani się smiłuję, abych nie rozpędził jich (ut non disperdam eos) |
| Nie rozpładzajcie (Fl: nie wspładzajcie) mołwić (nolite multiplicare loqui I Reg 2, 3) wysokie rzeczy pochwalajęcy sie! |
| 'odczuwający silną niechęć, nienawiść, wrogość, też powodujący takie uczucia, qui odit, odiosus, odibilis, detestabilis': |
| 'rozgniewać się, irasci': |
| 'błaganie, przepraszanie, łagodzenie, piaculum, placatio': dać komuś łaskanie 'łagodząc kogoś, zyskiwać przebaczenie, precibus placando veniam impetrare': |
| Jako Chebda nie przyszedł do Jadwiżynego domu i nie policzkował jej ani jej ząb wybił 1422 |
| Ustawiamy, aby interdykt trojdzienny... nikakie nie dzirżan..., by wielość ludzi nabożnych prze grzech jednego zapieklonego zbawienej służby bożej nie oddalona (ne... salutaribus divinis officiis privetur) |
| Jakom ja o tę krzywdę do Jurki nie szedł, eż mi nie dała kopy we dwu niedzielu przed Świętym Marcinem 1424 |
| Więc ji natychmiast imcie a więżcie mądrze, być wam nie uciekł, jakoć uczynił, kiedyście ji kamienować chcieli, iże zszedł z waszych oczu, iżeście nie baczyli |
| Gdyby kto... ku ukazaniu swojej niewinności... nie byłby przypuszczon, a dlatego przygodzi się jemu chcieć zbieżeć, aby jemu zbiestwo (fuga, Dział 60: zabieżanie abo sjechanie) jego ku sromocie nie było winowano |
| Dominus Johannes... penam binam VI scotorum domino Stanislao... et judicio tantum: una, quia visionem non discernens al. nie rosprawil, causam proposuit 1428 |
| Ale iż my sami sobą tego dostatczyć nie możemy..., a przezto dzisia ucieczmy się k nie |
| wprowadza zdanie warunkowe treści zaprzeczonej 'gdyby nie, gdyby nie to że, nisi quod, nisi quia': |
| wprowadza zdanie orzecznikowe 'żeby, ut': |
| Jako temu nie połtora lata, nie winowat Borzysław Włodkowi połczwarty grzywny 1391 |
| 'dopuszczać, zezwalać, nie przeszkadzać, admittere, permittere, sinere': |
| Gdyż wojt począwszy rzecz w sądzie... Będzieli przysiężny wojt od swego pana winowan przed prawem, iż tej rzeczy... nie dosądził, słowie nie dokonał..., tedy jest on uczynił naprzeciw swej przysiędze |
| A tedy więc ono jiste źwierzę jednorożec jednoć on onę jistą dziewicę uźrzy czystą, ażci on natychmiast do nie przybieży i na łonie się on u nie położy |
| Adam jako jeden z nas uczynion jest wiedząc dobre i złe. Przeto aby nie dosiągł swą ręką (nunc ergo ne forte mittat manum suam) na drzewo żywota wiecznego a nie uczosł owoca a śniadł i byłby żyw na wieki |
| Nie potrzebien ci już żadny lekarz na uzdrowienie twego syna, a przeto nie pracuj się, jużci zdrow XV ex. |
| Wy obyczajem świeckich przez prełacstwa przyć <chcecie>, a wszakoż nie możecie, bo ku wyszemu stolcu nie mocą, ale śmiarą <podobno jest> przyć |
| 'dokonanie, wykonanie, spełnienie, urzeczywistnienie, peractio, eventus': |
| 'umożliwić komuś popełnienie gwałtu na kobiecie, czy też wydać za mąż, mulierem alicui violandam vel nubendam dare' (?): |
| nie znać męskiego łoża (o kobiecie) |
| Paknyą w danyv przerzeczonych cząązzeb a w dosziczwczynyenyv za wyni przesszle bily lscziwy a knąąbrzny tha<ko>, ysz sznaacz sąndza prze gych mocznoscz nye dostatczy gych karacz alybo cząądzacz (ita, quod iudex forte non sufficiat propter potentiam eorundem ad puniendum et impignorandum eosdem, Dział 18: a snad dla moczy gego sądza nye smyalby go dzeczkowacz), chczemy..., aby wyną... naaszey komorzee przydayąącz bily skaszneny |
| Iż acz kto ręczy za przyjaciela swego pewne pieniądze, a gdyby nie zapłacił, a czas abo rok przydzie, dlatego nie ma jemu stać na szkodzie ani na skazie, ani na gospodzie na zawadzie stać |
| Bracia, dzie, miła, patrzymy tego dobrze, iżbychom ten to dzień dzisiejszy w wiesielu i w nabożejstwie ji skroczyli. Ale czemuć tuta mowi „w nabożestwie”? Jedno przezto, iżbychom nie patrzyli marne chwały tego to świata, ale bychom się nauczyli swych grzechow spowiedać a pokutę za nie strojić |
| Jenże ustawił albo założył jeś ziemię na ustawicstwie jej, nie nachyli (non inclinabitur, Puł: nie nakłoni) albo nakłoni sie na wiek wiekom. |
| W dzień zamęta mego Boga szukał jeśm... i nie jeśm zdradzon (non sum deceptus, Puł: nie jeśm obłudzon) |
| Gospodnie,... żądzą sierca jego dał jeś jemu a wolej jego warg nie zdradził jeś jego (voluntate labiorum eius non fraudasti eum, Puł: wolej jego warg nie odjąłeś yemu) |
| wprowadza zdanie sposobowo-warunkowe 'jak gdyby, tamquam, quasi': |
| Mężowie krwi a zdradni nie zdzielą na poły dni swoich (non dimidiabunt dies suos, Fl: nie zpołowią dniow swojich) |
| Bo kapłani... nie byli poświęceni a jeszcze lud nie był się sebrał do Jerusalema (populus nondum congregatus fuerat in Ierusalem) |
| Jakom nie sebrał (ZapWarsz nr 506: tegom... zebrał) jastrzęb(i)a na pana Jakubowie dziedzinie, ale na me żeniźnie 1420 |
| Nie chciejcie pwać w lichoty a łupu nie żędajcie (rapinas nolite concupiscere) |
| Iżbychom nie patrzyli marne chwały tego to świata, ale bychom sie nauczyli swych grzec<h>ow spowiedać a pokutę za nie strojić |
| Po ty trzy nocy słożmy się z Bogiem, ale po trzeciej nocy będziewa w swem składaniu, bosmy swiętych ludzi dzieci, a nie mamy się pospołu tak sjimować (non possumus ita coniungi), jako jini narodowie, jiż Boga nie znają |
| Więc ji (sc. Jesukrysta) natychmiast jimcie a więżcie mądrze, być wam nie uciekł, jakoć uczynił, kiedyście ji kamienować chcieli, iże zszedł z waszych oczu, iżeście nie baczyli |
| 'zginąć gwałtownie, polec, cadere, interfici': |
| 'zabraknąć, nie dostawać, deficere, deesse': |
| 'prawdziwie, zgodnie z rzeczywistością, nie fałszywie, nie pozornie, vere': |
| Maciej w te drodze s Mikołajem nie był i samostrzałem nie dośpiał 1404 |
| Nie chceli kto zań ręczyć, tedy ji mają zatwierdzić jako winowatego [i] zbiega, a powodowi już nie trzeba nań doświadczać (OrtBrRp 86, 1: doświadczyć) |
| (o ludziach, de hominibus) 'skończyć życie, ponieść śmierć, skonać, mori, obire, mortem oppetere: |
| 'pokonać sądownie, prawnie, uzyskać wyrok skazujący, in iudicio vincere, causam obtinere': |
| Przykład nie będzie transkrybowany, por. Uwagi. |
| 'dochodzić pretensji sądownie, in ius ire de aliqua re': |
| Głowy swej nie odkryje (sc. biskup), rucha swego nie zstrzyże (non scindet, Biblia taborska: nestřiže) |
| 'pozyskać sądownie, iudicio vincere ac aliquid impetrare': |
| Owinująli ji rajce, iż jim to uczynił na sromotę, wyznali sie, tedy... ma... pokupić XXX szelągow...., a nie zeznali sie (si non fatetur, OrtOssol 34, 2: nie zznali sie), tedy może odbyć prawem |
| Falsi prophete sunt heretici seu mali Christiani, non bene docti przeżakowie, przekęsitytlowie, nie douczeni ani dobrze Pisma nie rozumiejący XV ex. |
| Vmarl gest Saul..., prze to ysze przestøpyl bosze przikazanye... a nie strzegl gego, ale nadto s guszlnyky syø radzil, any dovfal gest w boga (nec speraverit in domino) |
| 'spalenie, excustio, incendium': |
| Bo jeśm rzekł: Bychą nie kiedy nadwiesielili <sie> mnie (Puł: bychą niegdy nie wiesielili sie nade mną) nieprzyjaciele moji (nequando supergaudeant mihi inimici mei) |
| 'zbyt wiele, nadmiernie, za bardzo, też bardzo mocno, nimis, extra modum, satis superque, abunde': |
| Jako u m[p]nie nie ostało wyprawy pana Suczczynej siostry z śrzebrem, złotem, perłami 1433 |
| Iże od dawnych czasow w ziemiach krolestwa naszego częstokroć w sądziech nie podług zgody (non uniformiter, Sul 6: nie janostajnie), ale podług swych głow smysłu a starych lat rozumow rzeczy... rozmajicie sądzą |
| malem nie: |
| Ten, co żałował, ... w temże sądzie dowieść miał, a gdy nie dowiodł (OrtBr VI 365: ale gdy sie w tem sądzie nie odwiodł), tedy ma pokupić temu, na kogo żałował..., winę |
| 'uczynić zarzut sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionować słuszność wyroku sądowego, iudicis sententiam in dubium vocare, iustam esse negare': |
| 'nie ma znaczenia, nie jest ważne, non magni momenti est': |
| 'omal nie, vix, paene': |
| Iże pan Dobiesław zamowił sie swemu ćciewi grzywny płatu w każdy rok (sc. płacić), kiegdy by s nim nie był albo zgodzić <się?> nie mogł 1419 |
| (W tym kącie jeziora proboszczowi wolno założyć jaz, to jest) ab immissione al. od thonyey gonny, (tak jednakże, aby jaz nie zawadzał) immissioni finali al. zgonny thony (1439) 1532 |
| Wszytko, czsoż będzie na dworze naleziono a nie zgromadzono z pola (congregata de agris), spadnie na nie grad |
| Nie skarbcie skarbow wam na ziemi, gdzież rdza albo mol zgryzie (demolitur, GlWroc 78v: sje)..., ale skarbcie <skarby> wam na niebiesiech, gdzie ani rdza skazi, ani mol zgryzie (neque... demolitur Mat 6, 19. 20, GlKazB I 62: nie skazi, R XXII 247: ani mole zgryzą) |
| Gniewajcie sie a nie zgrzeszajcie (nolite peccare, Puł: nie chciejcie zgrzeszyć) |
| Nie zgrzeszaj, krolu, nad swym sługą Dawidem (ne pecces... in... David), bo jest przeciw tobie nie zgrzeszył |
| spójnik: wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, etiamsi': |
| mniejszy laty: |
| 'związek zawarty między mężczyzną i kobietą zgodnie z prawem, matrimonium iure contractum': |
| 'posiedzenie sądu ziemskiego, sessio iuris terrestris': |
| Jestli drzewia nie płodzącego, a jest płone a k jinym potrzebam godne, posiekaw je udziałasz proki (machinas), dojądże nie dobędziesz miasta |
| Jako Drogosław wypuścił bratu ty dziedziny i nie chciał na nie nakładać 1392 |
| Jakom ja samosiodma z domu z Szczytow nie sjechała do Gozdu w dom Jakubow..., nie wzięłam dwu letnikow 1478 |
| Aczby niekomu dawszy winę, aczkoli przed nas ji pozwano..., a tego to nie chciano przypuścić ku oczyścieniu swej niewinności przed nas... a ten to dla tego nieprzypuszczenia zabieżałby, przeto aby zabieżanie abo sjechanie (fuga, Sul 60: zbiestwo) takie jemu na sromotę nie obrocono, ustawiamy..., tedy ma poświadczyć |
| c. z dopełnieniem (dalszym) nazywającym osobę, w której interesie składa się prośbę: aa. w acc. z przyimkiem: za kogoś: |
| Gdyż ten ożałowany nie ufacon na gorącej rzeczy i też przedtym o tę rzecz nie zaćwierdzon, i prosto nań żałowano (simplici querela) przez świadkow |
| zjednać się 'nie pozostawać w sprzeczności z czymś, dostosować się, congruere, convenire': |
| Nigdy nie był (sc. Jesus) lekich obyczajow, nigdy nie był prozno chodząc (nunquam levis, nunquam vanus) |
| Spowiadamy się..., iżesmy... podrożnika na noc nie położyli ani jemu drogi nie ukazali |
| O książę złościwe..., czemu drapasz swe odzienie, a nie drapasz swego serca..., bo cie o to napomina nauka prorocska, gdzież mowi: Drapajcie serca wasze a nie odzienia wasze |
| Nie slutuj wszem (non miserearis omnibus, Puł: nie slutuj sie nade wszemi), jiż czynią lichotę |
| Pytaliście: Możeli mnich, ile tych, co nie bierzą prze bog albo nie żebrzą, ile tych, co żebrzą |
| 'rzeczywistość, nie senne widzenie, vigilantia, conscientia': na jawie 'nie we śnie, cum conscientia': |
| Jakom swemu synowi nie kazał jechać ani s mym wiedzenim nie brano Wańkowych kmieci 1386 |
| (o sędzi, de iudice) 'ten kto wydaje wyroki niesłuszne, stronnicze, qui iniquas sententias fert': |
| 'naruszyć, przekroczyć (prawo itp.), nie dotrzymać, nie dochować czegoś, frangere, perfingere, violare (legem etc.)': |
| Nie dotykajcie się mazanych mych a w prorocech mych nie złościcie (in prophetis meis nolite malignari) |
| (jako nieścisły odpowiednik łac. virtus) 'cnota, recta animi affectio, honestas': |
| Nie czyn mązoboystwa swadą, rąką, kasnią any rada |
| Non destituimur, id est nie nastawimy (war. lub.: nie zostawimy; aporiamur, sed non destituimur II Cor 4, 8) 1471 |
| Paknięliby nie mogł (sc. pozywający) jinszych świadkow mianować alibo imieć (si vero non poterit... nominare vel habere, Dział 23: paknięli nie może mieć) mimo ty, jim obłożono obrzeczenie skazania klątewnego, chcemy, aby ten, ot kogo wyszła klątwa..., był... proszon, iżby tym to świadkom... dał rozdrzeszenie |
| 'naznaczenie, mianowanie, nominatio': |
| Jakom ja nie był twym piercą anim ja mym pierctwem tobie jimienia nie stracił 1466 |
| Idzie tobie krol śmierny na to, iżby ty nie bujał, iżby onogo bujnego krola dyjabła nie naśladował |
| 'ten, kto się sprzeciwia, nie zgadza, stawia opór, qui resistit, dissentit': |
| A jako słońce na nie uderzyło, natychmiast zgorzało ono nasienie, ni miało nad sobą pierści i nie mogło mieć macice a przeto musiło uschnąć (et continuo exorta sunt, quia non habebant altitudinem terrae Mat 13, 5) |
| Nie być pysznym..., nie naśmiewcą (non detractorem) XV ex. |
| A kiedykolwie ktory wiatr im przeciwny na nie uderzył (sepius his contrarius insurrexit ventus), ten był zawżdy wdzierżan mocą bożą, aby ich nie obraził |
| Bo znadz y na gorach syø nye vkryyø, abi myø nye darlo zle czlowyeczstwo, iszebich tak vmarl (nec possum in monte salvari, ne forte apprehendat me malum et moriar, Biblia ołomuniecka: neb snad mye yata y swazana zlee bude drżieti) |
| Mowi święty Biernat ku Eujenimu biskupu rzekąc: Twoj miecz świecki jest snadź twe skazanie albo powiedzenie, ale nie twą ręką ma być dobyt, boby k tobie miecz nie przysłuszał nikako był |
| 'ktoś czegoś nie chce, coś komuś nie odpowiada, aliquid non placet, non convenit': |
| Jakośm ja nie wniosł złych pieniędzy na dobre a nie sfałszował dobrej monety krolewskiej złą monetą aniśm się k tym pieniądzom przyznał, czso wniesiony do Poznania złe pieniądze 1435 |
| Nie przedejdzieszli ty nas sam (si non tu ipse praecedas), nie wywodź nas z tego miasta |
| 'część wsi środkowa lub ciągnąca się wzdłuż drogi, równinna, nie zabudowana domami i nie uprawiana, będąca z zasady wspólną własnością, plac wiejski, błonie, campus planus in medio pago situs, incultus, qui plerumque communitatis rusticorum proprius erat': |
| 'dawniejszy, wyżej wymieniony, w czasie poprzedzający coś, superior, vetus, antiquus, priscus, supra nominatus': |
| 'nie poważać, lekceważyć, pro nihilo putare, nihili pendere': |
| Czoło jej (sc. dziewice Maryjej) było wysokie a nie szyrokie [...], smarsku nijednego nie było na nim (frons eius erat... hilaris nihilque rugata) |
| Auribus diuitis obturatis nihil esset vox vnius clamantis zawartu vschu *teyo bogacza yeden glosz vbogego nemogloch (leg. nie mogł?) 1438 |
| 'marnie, niesławnie, żałośnie, w sposób godny pożałowania, też podle, nikczemnie, miserabiliter, misere, male': |
| Eż Jan za nocną rzeczą nie jał na *Tomislaową wieś siłą, mocą i troich drzwi nie wybił 1400 |
| I. spójnik 'ani, i, neque, et': 1. spaja łącznie zaprzeczone części zdania; występując także przed pierwszym członem, podkreśla jego zaprzeczenie: A. w zdaniu przeczącym: a. z przeczeniem nie: |
| Boga są nie wzywali, tam są drżeli strachem, gdzie to nie był strach (illic trepidaverunt timore, ubi non erat timor) |
| nie – i ni: |
| nie – ni – ni: |
| nie – ani – ni – ani: |
| 'nie ma, non est': |
| 'branie, wzięcie w areszt, w więzienie, niewolę, actus in captivitatem iniciendi, status vel conditio captivi': |
| 'zły stan minie, condicio mala iam finitur': |
| Nie odrzucaj mnie od lica twego i ducha świętego twego nie otejmuj ote mnie (et spiritum sanctum tuum ne auferas a me) |
| ze zdaniem: |
| Dzieci o dziedzinną rzecz nie mając lat pozwane, odzirżąc sobie do lat odpowiedzenia zawieszenie, tych to lat nie mogą w dawność powodowi obrzeknąć, jano acz ktore przed zazwanim oćcowie jich alibo sami przedzirżeli |
| zaimek przysłowny przeczący w funkcji partykuły przeczącej 'nie, wcale nie, non': |
| jeszcze nie |
| Dokąd nie smieni dzień się (war. kal.: nie mieni się dzień, mamotrekt mikułowski: dokudž nezmine den) donec aspiret dies (dilectus meus mihi et ego illi, qui pascitur inter lilia, donec aspiret dies et inclinentur umbrae Cant 2, 17) ca 1470 |
| (o pokoleniu, rodzie, itp., de gente, tribu etc.) 'nie zachować czystości plemiennej przez zawieranie związków małżeńskich, gentem suam immaculatam servare alienigenas non nubendo': |
| 'stać się miękkim, tu przenośnie: złagodnieć, mollescere, hoc loco translate: mitescere': |
| zaimek przysłowny przeczący, wzmacniający charakter zaprzeczony orzeczenia 'wcale, w ogóle, w najmniejszym stopniu, ani trochę, nihil, minime, nullo modo': |
| zaprzecza orzeczenie lub inną część zdania 'non, ne': 1. zaprzecza orzeczenie: a. w zdaniu nie ma drugiego przeczenia: |
| z naruszeniem zwykłej pozycji przeczenia: |
| zaprzeczone zdanie główne i poboczne zastępuje bezwyjątkowe twierdzenie: |
| zaprzeczając zdanie główne i poboczne, zastępuje bezwyjątkowe twierdzenie: |
| 2. zaprzeczenie orzeczenia ulega ograniczeniu: a. przez wyłączenie składnika poprzedzonego wyrazem jeno, jedno, krom, telko: |
| Siroty, co nie mogą mieć opiekadlnika, tych nie mogą przycisnąć, aby odpowiadały komu przed prawem, ależ jim będzie dwanaście lat |
| A oni są nie wzwiedzieli, alić na nie potop przyszedł (et non cognoverunt, donec venit diluvium Mat 24, 39) |
| nie..., ale: |
| nie zaprzeczając formalnie orzeczenia, w rzeczywistości zaprzecza całe zdanie: |
| Iże... mocni szukali duszę moję i nie przekładali Boga (Fl i Puł 53, 3: nie położyli są Boga) przed oczyma swojima (non proposuerunt deum ante conspectum suum Psal 53, 5) |
| zemniejszyć się 'zniknąć, przestać istnieć, evanescere, perire': |
| nie ktoś, coś: |
| nie, kto (jenże): |
| Gdy Warsz nie przysiągł, azaż mi Mikołaj to przepadł i stracił naprzeciwko mnie czyli nie? |
| 'nieprzewidziany, niespodziewany, improvisus': [nie<o>beźrzana śmierć] |
| Kadzidłem nie kadzili (incensum non adoleverunt) a obiaty nie obiatowali |
| Jakom ja nie smowił Wojciechowi siostry... Eże Włodek nie smowił Wojciechowi siostry 1427 |
| 'nieposiadanie, niezawiadywanie, actus non possidendi': |
| 'niestawienie się, nieprzybycie na wezwanie sądu, niestawiennictwo, actus coram iudice non comparendi': |
| Działo wielikie ja działam i nie mogę k wam snić, aby się działo nie mieszkało (ne forte negligatur), gdyż bych szedł k wam |
| Nie racz tego odmawiać, z ciebieć ma być boża mać, mieszkasz (R XIX 52: nie każ) ludu zbawienie, uczyń temu dokonanie XV med. |
| 'nie zazdrościć, nie być zawistnym, non invidere': |
| (o ślubie, obietnicy) 'złamać, nie dotrzymać, fidem violare, promissa non servare': |
| Ustawiamy, iż gdyby mężowie jich wziąwszy tako pieniądze... pote<m> ślubem niewzięcia części na nie słuszających kaknikole (ex pacto de non receptione bonorum ipsas concernentium se adstrinxerint qualitercumque), lubo przez rękojemskie uprzezpieczenie, lubo ktorymkole jinszym obyczajem taki ślub miedzy nie wnidzie..., to skazujemy być wzdruszone |
| Ze mną nie miej rozłączenia dla mnogich ludzi soczenia, sokom nie wierz nowego smyślenia XV ex. |
| Jako... na rocech wielkich tu nie mogłem być tegodla, iżem niemocen był prawą niemocą ot Boga słożoną a nie se smyśloną 1428 |
| Animalis homo non percipit ea, que sunt Spiritus Dei człowiek, ktory podług zmyślności żywie, nie podług rozumu, nigdy nie może pojąć dobrze w duchownych rzeczach (I Cor 2, 14) XV ex. |
| Rzeczeli sie kto być ślachcicem... a jinszym ślachcicom tego mu nie znającym (hoc negantibus, Dział 21: a jinszy by temu nie wierzył) rzecze się być rownym |
| Gdyby... ten człowiek nie znając (nec... reverans, OrtMac 34: nie szonując) książęcia ani panow... wyrzekł[y]by niektore... sromotne słowa |
| 'zgodzić kogoś do swych usług za umówionym wynagrodzeniem, aliquem conducere': |
| 'brak czci, brak uszanowania, zniewaga, irreverentia, contumelia': |
| Jako to świadczę, iż Szczepan Brylewski Tomy dwajcy nie sadzał w kłodę i dwajcy nie wysadzał ani mu miecza gwałtem wziął 1435–7 |
| 'nieczystość fizyczna, brud, niechlujstwo, sordes, squalor, illuvies': |
| 2. 'niezgodny z obowiązującymi przepisami, nakazami, normami': a. moralnymi 'zły, nieuczciwy, grzeszny', szczególnie 'rozpustny, nierządny, pożądliwy, lubieżny, impudicus, impurus, contaminatus, flagitiosus, libidinosus': |
| Dobrze jemu by było, by sie był nie narodził, podług pospolnej przemowy: lepiej by nie być, niżliby źle być (vel usualiter dictum est: melius esset ei non esse, quam male esse) |
| 'kupować coś, co nie jest na sprzedaż (np. urząd, godność), emere, quod venale non est (e. g. aliquem honorem)': |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, quamquam, etsi': |
| 'pragnąć mieć nielegalny stosunek płciowy, coitum cum uxore aliena appetere': |
| Nie chciejcie pwać w lichoty a łupu nie żędajcie (rapinas nolite concupiscere) |
| A tej (sc. dobrej wolej)... mieć nie może, aliż na świecie niczs nie żąda, ni czci kakiej ani jimienia XV med. |
| 'kupić coś, co nie jest na sprzedaż (np. urząd, godność), emere, quod venale non est (e. g. aliquem honorem)': |
| 'nie donoszony, poroniony płód, fetus abortivus': |
| 'nie umiejący poradzić, przekonać, nie nadający się do udzielania rad, niemądry, qui consulere nescit, stultus': |
| 'nie wystarczający, nie odpowiadający określonym wymaganiom, non sufficiens, non idoneus': |
| 'brakować, nie wystarczać, być w zbyt małej ilości lub już nie być (tylko w 3. osobie liczby pojed.), deesse, deficere': |
| 'taki który nie osiągnął dojrzałości prawnej, niepełnoletni, impubes, qui nondum sui iuris est': |
| Jako nie... s jej wolą nie wtrącony dla wyprawy panu Wociechowi piętnaści grzywien szyroki<ch> groszy 1424 |
| Panie..., nie mijaj (1471 MPKJ V 9: nie mijaj) sługi swego (ne transeas servum tuum)! |
| Jenże szczepił ucho, nie usłyszy ? Albo jen ulepił oko, nie znamiona (non considerat)? |
| 'nie zawiniony, nie popełniony, qui non est commissus': |
| 'nie związany z dziedziczeniem, z prawem dziedziczenia, nie dotyczący dziedziczenia, non hereditarius, qui ad hereditatem non pertinet': |
| 'milczeć, nic nie mówić, cicho być, nie wydawać żadnego głosu, tacere, silere': |
| 'ukrywać się, nie wyjawiać, celare, non prodere': |
| Boże moj, nie milczy ote mnie, by niegdy nie milczał ote mnie (ne sileas a me, ne quando taceas a me), i przypodoban będę zstąpającym w otchłań |
| w stosunkach prawnych 'nie upominać się o swoje prawa, nie wnosić skargi, ius suum non vindicare, aliquem in ius non vocare, actionem alicui non inferre': |
| 'nie podlegający podziałowi, czy też nie podzielony, qui sub hereditatis divisionem non cadit, vel non divisus': |
| Gdyż umysł żydowski na to nastoji zawżdy, aby krześcijaństwo nie tylko w wierze, ale i w jimieniu zniszczył a skaził (ut... in divitiarum depressione... deprimat et evellet, Sul 61: aby... poniżyła a skaziła, sc. złość), słuszno ustawić, aby dalej żadny żyd krześcijaninowi... swych pieniędzy na zapisy... nie dawał |
| Bartosz, karczmarz z Kanina, nie wziął dwadzieścia skot... po umarłej ręce stryja Margorzaty... rodzonego, niegdy Macieje 1435 |
| 'publiczne rozgłaszanie, pouczanie, actus publice nuntiandi, docendi': |
| w stosunkach prawnych 'nieupominanie się o swoje prawa, niewnoszenie skargi przeciw ich naruszeniu, actus ius suum non vindicandi': |
| 'nie chcący się podporządkować, poprawić, poskromić, nieposkromiony, nieposłuszny, samowolny, oporny, qui corrigi non potest, protervus, non oboediens, contumax': |
| kalżdy... nie |
| Ja ciebie proszę, nie daj mu tak rychło umrzeć, nie przepuszczaj nań śmierci |
| Jakom ja Stachny... nie bił, nie deptał ani włoczył w stawie..., anim jej do przerębli (a. przerąbli) wlokł siłą gwałtem 1467 |
| 'przestać coś czynić, zaniechać, desistere, cessare ab aliqua re': |
| I pokryła woda zamącające je, jeden z nich nie został (unus ex eis non remansit, Puł: nie ostał) |
| Ony (sc. opawszczy mieszczanie) przynyeszly takye swyadeczsthwo, [w] kthorem szyą nye szostaly (OrtMac 42: kthorym szye nye osthaly), tedy... tym straczyly szwa rzecz |
| Jakośm ja nie wzięła posażnych pieniędzy Janowych anim sie jich zobiązała chować i nie zostawiałaśm ich sobie grzywny 1421 |
| 'pozostawić kogoś przy czymś, coś komuś, nie pozbawić kogoś czegoś, zezwolić coś zatrzymać, aliquid alicui relinquere, aliquem aliqua re non privare': |
| Wszako gniewając się na nie, chcesz nas zatracić, aby nie ostał korzeń ani jimię nasze. Panie Boże israhelski, prawdziwy jeś ty, bo zostawion jest korzeń nasz (derelicta est... radix) aż do dzisiego dnia |
| Nye *zuastawymy (war. kal.: nye *nastavymy, mamotrekt mikułowski: nezuostawame, Biblia ołomuniecka: neprzestanem trpieti) non destituimur (aporiamur, sed non destituimur II Cor 4, 8) ca 1470 |
| A tać (sc. pokora) na czworą się ukazuje: nie dbać na ten świat a nikim nie gardzić ni zrzągać XV med. |
| wprowadza pytanie zależne: |
| Jakom nie srządził imienia u Maćka... połowicę Czyrzniewa... a połowicę Rakowa, a połowicę wolwarku za połsiodma sta grzywien groszy szyrokich praskich i nie wziąłem od niego rękojemstwa na wyclenie dziedziny 1427 |
| Starszy z miasta wieźmie jałowicę z stada, ktoraż to jest nie ciągnęła w jarzmie..., i wwiodą ją w doł przykry... i srzeżą w niem gardło jałowicy (caedent... cervices vitulae) |
| Nie zzelaznim meczem anticrista szeczem (leg. zsieczem) |
| z elipsą dopełnienia: |
| nie przestawać |
| 'zejść z drogi, zboczyć, tu przenośnie, abscedere, via cedere, hoc loco translate': |
| 'nieżyczliwie, nieprzyjaźnie, non benigne, infeste': |
| 'pszczoły niepodebrane, tzn. takie, którym nie wybierano miodu z ula, alvearia non exempta, e quibus favi non sunt exempti': |
| 'niemal, prawie, paene, fere': |
| (tylko o kobiecie, de muliere) niemężata 'niezamężna, panna, non nupta, virgo': |
| Ma przysiąc, iż był tako daleko, iż nie mogł pirwej przyć za swe jimienie odpowiedać albo acz też jego rzecz pilna [nie] wściągła |
| A czego by sam nie rad miał, nikomu tego nie działaj ca 1450 |
| Bo tegdy Bog nie spuszczał dżdża na ziemię a człowiek nie był, jeż to by działał ziemię (qui operaretur terram) |
| Nie w ofierze twojej karać będę cie (non in sacrificiis tuis arguam te, Puł: nie będę cie karać) |
| 'patrzeć z lekceważeniem, ze wzgardą, nie zauważać, pomijać milczeniem, despicere, contemnere': |
| 'taki którego nie widać, którego nie można zobaczyć, niewidoczny, niewidzialny, invisibilis, non aspectabilis, qui videri non potest': |
| 'nie udawany, niefałszywy, szczery, non fictus, non falsus, merus, sincerus': |
| 'człowiek nie obrzezany, homo non circumsectus': |
| 'ten co nie został poddany operacji obcięcia napletka, incircumcisus': |
| przenośnie 'niezdolny, niezdatny do czegoś, nie przygotowany, nieporadny, ograniczony w swoich możliwościach, imperitus, inutilis alicui rei, iners': |
| 'nie odwlekany, nie odkładany na potem, qui non differtur, differri non potest': |
| 'niezwłocznie, nie zwlekając, nie odkładając na potem, sine mora, extemplo': |
| Jakom ja nie przyszedł... na Siekluki na część Janowę w dom Mikołajow karczemnikow i nie zbiłem jego kmiecia Macieja gwałtem 1477 |
| Tuć mała nie dostało, poł albo karty jednej, a to przeto, iże też tam końca nie masz |
| 'podstępnie, wykrętnie, obłudnie, dolose, fraudulenter, simulate': |
| 'stan bliżej nie znany, nie określony, niewyraźny, niejasny, incertum, dubium': |
| 'nieobyczajny, niestosowny, nieprzyzwoity, niemoralny, inhonestus, impurus, impudicus, turpis, flagitiosus': |
| 'niemożliwe, nie sposób, niepodobieństwem jest, niemożliwością jest, trudno, impossibile est, fieri non potest, difficillimum est': |
| 'nie słuchający czyichś rozkazów, poleceń, oporny, non oboediens, dicto non parens, contumax': |
| 'nie dotycząc ogółu, nie przysługując wszystkim, służąc wyłącznie komuś jednemu, ad cunctas res non pertinendo, ad unam personam spectando': |
| 'apokryfy, księgi nie uznane za kanoniczne, nie włączone do kanonu autentycznych ksiąg Pisma św., apocrypha, libri spurii, qui in Scripturae sacrae canonem recepti non sunt': |
| Piłat... nie chciał sędzić tego, ktory swym urodzenim albo dzieciństwem nie przysłuszał k jego państwu |
| Acz przezprawnie sie zażżemy na tego człowieka a nie będzieli niektora nieprawdziwa (pro prawdziwa?) nad nim przyczyna, kto nas z tego grzecha wymowi? |
| O Pietrze, nie pamiętasz minęłych rzeczy a nie obeźrzysz przychodzących? Aza ji chcesz nieprawdziwego uczynić? |
| (o terminie sądowym, de die iudicio constituta) 'który z jakichś powodów nie odbywa się w pierwotnie określonym czasie, lecz zostaje przełożony na nowy termin, nie tracąc prawnej ważności, quae quibusdam de causis neglecta in aliud tempus iure suo integro differtur': |
| Strona, ktora nie stała a trzykroć zwana (evocata, Dział 13: zawołana) acz... wtore trzykroć zawołana nie dbać będzie przystępić, tedy skazana bądź |
| Miłosierdzia chcę, a nie ofiary, bom nie przyszedł zwać (vocare Mat 9, 13) sprawiedliwych, ale grzesznych |
| 'nie wysuszony zbytnio, czy też nie dość upieczony, ugotowany, parum tostus, non satis coctus': |
| Bo nie odpędzi Gospodzin luda swego a dziedziny swej nie zostawi (quia non repellet dominus plebem suam et hereditatem suam non derelinquet) |
| Gdyby kto zabit a nie wiedziano by, kto ji zabił, tedy o to dziedzina nie ma być obwiniona |
| Nie w moci konya volą bandze ymyecz any w pysczelioch (Fl: w sczaskach, Puł: w <p>yszczeloch) mąza lyubicz sie bandze iemu (nec in tibiis viri beneplacitum erit ei Psal 146, 10) |
| 'omal nie, vix, paene': |
| 'wspólnie posiadać, rem familiarem in communi usu habere, cum aliquo communicare': |
| Panie wojcie, on jej nie wierzy, aby ona klucza nie dała od siebie, a tako jej nieprzyźrzenim ty pieniądze zginęły |
| 'niedopuszczenie do czegoś, przeszkodzenie w czymś, actus non admittendi, obsistendi': |
| 'niekrewny, pokrewieństwem nie uprawniony, non propinquus, non cognatus, is, cui cognatione non est data potestas alicuius rei': |
| Przetoż już nie dawajcie swych dziewek jich synom..., a nie szukajcie miru s nimi a szczęścia jich (non quaeratis pacem eorum et prosperitatem eorum) |
| 'nie doznając niepokoju, dolegliwości, tranquille, secure': |
| 'taki, który z rodziną nie żyje już we wspólnocie majątkowej, któremu wydzielono część ze wspólnego majątku, cuius res familiaris iam non est communis cum ceteris familiae membris, qui divisa re familiari partem suam accepit, obtinuit': |
| Jako c[o]som ciądzała Katerzynę kmiotownę moją, tę-m ciądzała w mem czynszu, iż mi go nie zapłaciła, i w dzielnej owcy, iż mi jej nie dała 1420–30 |
| 'ten który nie ulega pysze, który się nie wynosi ponad innych, non superbus, humilis, demissus': |
| dubium 'nie uporządkowany, nieporządny, chaotyczny, inordinatus, incompositus, confusus': |
| 'nie mający rogów, cornibus carens': bydło nierogate 'świnie, nierogacizna, trzoda chlewna, porci, pecus': |
| 'nie podzielony, taki, w którego obrębie nie dokonano podziału, niezróżnicowany, non divisus, non disperitus' (?): |
| 'nie dający się rozłączyć, rozdzielić, nierozłączny, qui non potest separari, dividi, seiungi': |
| Nikomu nie dawając żadnego pogorszenia, aby nie było pogańbiono urząd, stadło kaznodziejskie, apostolskie ministerium, sc. appostolatus (ut non vituperetur ministerium nostrum II Cor 6, 3) XV med. |
| 'rozkaz, polecenie, praeceptum, mandatum, iussum': |
| 'niejednakowy, nie taki sam, różny, różniący się (od kogoś), impar, discrepans, dissonus': |
| wyraża powątpiewanie w możliwość realizacji treści zdania 'chyba nie, praeterquam, excepto': |
| 'człowiek niedouczony, powierzchownie wykształcony, homo non satis eruditus, qui leviter tantum litteras attigit': |
| 'nie poddający się skrusze, zatwardziały w grzechu, conscientia non contritus, in peccato perseverans': |
| 'ten co się nie stawił, nie przybył osobiście na wezwanie sądu, qui coram iudicibus non comparuit': |
| Ono jiste źwierzę jednorożec, ... natychmiast do nie (sc. dziewicy) przybieży i na łonie się on u nie położy, a tako więc przybieżawszy łowcy... i ułowiąć oni ji |
| 'ten co się nie stawił, nie przybył osobiście na wezwanie sądu, qui coram iudicibus non comparuit': |
| 'ten co się nie stawił, nie przybył osobiście na wezwanie sądu, qui coram iudicibus non comparuit': |
| 'człowiek nie należący do stanu szlacheckiego, homo ignobilis, non nobili genere natus': |
| 'nie do zniesienia, nie do wytrzymania, intolerabile, difficile': |
| 'nie do zniesienia, nie do wytrzymania, intolerabile, difficile': |
| Salws erit nemo, si non a patre supremo ad Cristum trahitur, gl. non vocatur acz nie przyciągnion, sit etenim legitur, ergo non tractus, gl. non predestinatus nie przyciąg[no]niony 1466 |
| Pakli we trzech leciech ot czasu przedania i kupienia bliższy przyjaciele tego to przedającego tego to kupca o to iste jimienie sądem nie przyciągną albo tego to jimienia nie okupią, tegdy... otpadną wiecznie zboża przepisan<e>go |
| Jakom ja nie wrzucił się gwałtem, pieniędzy nie zapłaciwszy, w dzierżawę Michała[la] z Rambiertowa, cześnika, anim przyciskał kmieci jego ku robocie 1498 |
| 'zastrzeżenie, warunek, condicio': |
| 'nie powodujący śmierci, nie zagrażający życiu, non mortifer': |
| 'nie podlegający śmierci, nie umierający, wiecznie żyjący, immortalis, qui non moritur, aeternus': |
| 'nie ma, brak, nie jest, non est, deest': |
| 'nie mający czci, mający złą sławę, qui bona fama caret, infamis': |
| (o zwierzętach, de animalibus) 'nie nauczony pracować, nie przyzwyczajony do posłuszeństwa, indoctus, indomitus': |
| (o zwierzętach, de animalibus) 'nie nauczony pracować, nie przyzwyczajony do posłuszeństwa, indoctus, indomitus': |
| Ille vero precogitatis dixit privilegio non vituperare al. nie prziganiacz (1435) 1539 |
| 'postawić zarzut, zakwestionować coś (zwłaszcza czyjeś uprawnienie), aliquid alicui crimini, vitio dare, negare (imprimis alicuis auctoritatem, potestatem)': a. ogólnie: |
| 'zarzut uczyniony czyjemuś szlachectwu, czci, zakwestionowanie czyjegoś szlachectwa, czci, actus aliquem nobilem esse negandi vel infamem esse dicendi': |
| 'człowiek nieuczony, nie umiejący, nie znający się na rzeczy, homo indoctus, imperitus': |
| 'nie umiejący, nie nauczony, głupi, indoctus, stultus': |
| 'przekonanie, sąd, opinia, opinio': |
| 'dzierżawa, używanie cudzej posiadłości za opłatą, locatio, conductio': |
| 'nie pamiętający, nie odczuwający wdzięczności, ingratus, immemor beneficii': |
| 'taki, którego nie widać, niewidoczny, niewidzialny, qui videri non potest, invisibilis': |
| 'mało, niedużo, non multum, paulum': |
| 'nie dający się wyrazić słowami, opisać, niezmierny, ogromny, wielki, qui verbis exprimi non potest, inenarrabilis, infandus, immensus, maximus': |
| 'niegłośny, tajemniczy, obscurus, arcanus, clandestinus': |
| 'nie uschnięty, nie obumarły, zdolny do rozwoju, non aridus, non mortuus, qui crescere potest': |
| bot. 'niezapominajka, Myosotis palustris L.': |
| Człowiek z siemienia Aaronowa... nie będzie jeść tego, coż jest poświęcono mnie, dojąd jest niezdrow (donec sanetur) |
| 'nienaganny, nie zasługujący na naganę, qui reprehendi non potest, integer': |
| Zły jest człowiek, ktory nie przyjaje swemu ciału (quia turpis est pars, quae suo non congruit universo, Sul 21: iże skarada jest część, jaż się z swym pospolstwem nie zgadza) |
| nie przyjajać |
| Dzień mu dał, kiedy miał poń przyjechać, a on nie przyjał (war.: nie przyjechał) 1419 |
| Jakom ja nie przyjechaw na wozie gwałtem z domu swego, nie zabrałem żyrdzi roboty Szczepanowej 1473 |
| Więc się po nim pytano, po wsz<y>tkich domiech szukano, nie mogli go nigdziej najć, a wżdy nie chcieli przestać |
| 'w żaden sposób, nijak, wcale nie, bynajmniej, nigdy, nullo modo, minime, nequaquam, numquam': a. w zdaniu obecna druga negacja: |
| 'w żaden sposób, nijak, wcale nie, bynajmniej, nigdy, nullo modo, minime, nequaquam, numquam': a. w zdaniu obecna druga negacja: |
| Ale gdy przerzeczone winy nie będą, nikakiej kmieć otyć ma (nequaquam cmeto recedat, Dział 62: kmieć nie może zbieżeć)..., aliż dom dobry ostawi<w>szy |
| 'nie odrzucać, zgadzać się, uznawać, non reicere, concedere, sinere, agnoscere': |
| Jako Jan, kiedy Mikołaj... żądał ot Dobrogosta na Mikołaja prawa, iż tych ran nie przymował na się, i nie chciał s nim prawa pomoc, rzekąc, iże to moja rzecz jest 1418 |
| 'niewysoko a zarazem na mało ważnym miejscu, humili loco': |
| wprowadza zdanie przeciwstawne: 'ale, lecz, sed, at': |
| użycia specjalne: przyć na uznanie 'stać się znanym, notum fieri': |
| wprowadza zdanie warunkowe: 'gdyby, jeśliby, si': |
| Bogacstwa acz będą p<rz>ychodzić, nie przykładajcie sierca (nolite cor apponere, Puł: nie chciejcie sierca przykładać) |
| corruptum pro znieść (o grzechach, de peccatis) 'przebaczyć, dimittere': |
| (o roli) 'nie zasilając nawozem, powodować nieurodzajność, agrum fimo non saturare eumque sterilem reddere': |
| Lud... jako lew podniesie się, nie ulęże, dojąd nie pożrze plonu (donec devoret praedam) |
| Nie pokala siebie kapłan miedzy umarlcy... jedno tylko miedzy przyrodzonymi..., to jest nad otcem i nad macierzą... i nad siostrą dziewoją, ktoraż nie jest dana za mąż (super... sorore virgine, quae non est nupta viro, Bible Musejní: nad sestrú dyewogy) |
| Jako Jan... nie jął Więcincewego człowieka gwałtem i nie bił go ani policzkował, ani zwlekał (war. ib.: zwlekał), ani mu nogi utrącił 1420 |
| wprowadza zdanie czasowe 'kiedykolwiek, kiedy tylko, ilekroć, quandocumque': |
| Pan Materna nie strzelał puszką na dom panie Jadwigi a tym strzelenim nie wystrzelił dwu dziuru s kożucha 1422 |
| ze zdaniem: |
| Proszę cie, nie dziwuj mi (noli mihi molestus esse Luc 11, 7), bociem juże moje drzwi zamknął... nie mogęć wstać, abych ci dał |
| W prawie cesarskiem stoji, aby słudzy niewolni... nie mogli być z ręku panow swych wywoleni, aliżby przez nie wolno puszczeni byli a woleństwu zwroceni byli (nisi... fuerint... libertati restituti) |
| II. spójnik: 1. wprowadza zdanie okolicznikowe faktu towarzyszącego 'kiedy, cum': |
| A tak zwiciężyciel w israhelskiem ludu (triumphator in Israel) nie odpuści ani... swego zamysła ostanie, bo człowiekiem nie jest, by czso uczyniw, żałował |
| Człowiek z siemienia twego..., jenże by miał pokalanie, nie będzie ofierować chlebow Bogu, ... byłliby... kiławy (herniosus), ... nie przystąpi ofierować <obiaty> Panu |
| 'oszukańczo, podstępnie, malo dolo, dolose': |
| Czwarta rzecz alibo przytcza... jest ta, kiedy prawem przekonany a skazany dosyć uczynić, knąbrnością z sądu odydzie, stronie zyskałej nie dosyć uczyniw abo nie obręczyw (actori cautione fideiussoria non praestita) |
| Przecz jest rozgniewał grzeszny Boga? Rzekł wiem jest na siercu swojem: Nie będzie zyskować (sc. Bog, non requiret, Puł: nie będzie szukał Bog) |
| przenośnie 'ród szlachecki, nobilium gens eiusdem clenodii': |
| 'występowanie z roszczeniem na drodze sądowej, iuris vindiciae': |
| Per infamiam et bonam famam przesz nyeslawa, slawnocz mowy, przeszlorzeczonye (leg. przez złorzeczenie? II Cor 6, 8) XV p. post. |
| 'ulżenie, złagodzenie, levatio': |
| Połapiły są mie lichoty moje a nie mogł jeśm, bych widział (non potui, ut viderem, Puł: i nie mogłem widzieć) |
| 'przez uderzenie zrzucić skądś, strącić, decutere, excutere': |
| Przedaj obile, gdy sie godzi (vende bladum cum satis valet), a nie tedy, gdy przez ubogiego nie może być kupiono XV p. post. |
| 'dokuczliwie, dotkliwie, ciężko, okrutnie, male, moleste, crudeliter': |
| Nie uźrzą ziemie, jąż to otcom jich zaprzysiągłem, ani żadni z nich (nec quisquam ex illis), jiż to są tępili mię, nie oglądają jej |
| Gwalth<em nie wziął> ossmyh kloth soly (VIII tunnarum salis) 1473 |
| Ktokole przygodnie, jako utonąc..., umrze, za tego żałoba głowna nie ma być czyniona (quaestio capitis non debet intentari, Sul 41: aby... nijena skarga nie byłaby ruszana, Dział 31: aby... nijedna pomowa ani żałoba była) |
| 'wnieść powództwo, złożyć skargę do sądu, accusationem ad iudicem deferre': |
| Ktokole nie ma żałości grzechow, ten takie nie ma tej łacności (sc. sprawiedliwości) XV med. |
| zool. 'muł, zwierzę pochodzące ze skrzyżowania osła z koniem, equus mulus': |
| Caritas... non est ambiciosa nie żąda sie (I Cor 13, 5; SKJ I: nie żąda czci, MamLub 282: czci żądająca) XV p. post. |
| Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale jako proch, jenże rzuca wiatr od oblicza ziemie (a facie terrae) |
| Przetoż już nie dawajcie swych dziewek jich synom a jich dziewek nie oblubiajcie waszym synom (filias eorum ne accipiatis filiis vestris) |
| Acz miedzy ktorymi ludźmi stałby się dział, tako że kożdy z braciej miałby swą część (ita quod unusquisque... haberet suam portionem), a ten isty dział nie byłby... ućwirdzony..., tedy jeden drugiego nie ma gabać |
| Już nie jest prorok a nas nie pozna dalej (nos non cognoscet amplius) |
| ze zdaniem celowym: 'wykonać czynność nazwaną w zdaniu celowym, facere id, de quo in enuntiato finali dictum est': |
| Dzieci nie mające lat przeciwko sobie krzywdzącym żałować mogą, gdy k latom przydą, a obłożenie dawności jim obrzeczono nie może być (exceptio praescriptionis eis opponi non poterit) alibo zawadzić, aliżby po leciech byli omięszkający |
| Nie przypisuj (war. lub.: nie otręcić uel za sie postępić kazał) impingaris (advocatus a potentiore discede, ex hoc enim magis te advocabit. Ne improbus sis, ne impingaris Ecclus 13, 13) 1471 |
| Iże ludzie... jabłek nie rwali, gaja nie łupili 1424 |
| Zabytek z lokalizacją Gn ap. nie pochodzi z okresu średniowiecza. Jednostka ta nie będzie podlegać klasyfikacji semantycznej, gramatycznej i słowotwórczej. |
| Gdyby Żyd swą chytrością zamilczał i zadzierżał do dwu lat, a nie przypozywał jiśćca o mzdę przed sąd (ad iudicium non provocantes, Sul 48: do sądu nie pozywając), tedy lichwę od dwu lat ma stracić, a dalej telko mzdę a znowu lichwę poczętą ma mieć |
| Usta mają (habent), a nie mołwić będą, oczy mają (habent), a nie będą widzieć |
| Hoc est, quod dominus dixit illi... homini, qui se non ornauerat, nie ubrał, nie przyprawił, ad nupcias ca 1500 |
| Snadź twoj miły syn przeto nie chciał powiedzieć, iżby mian jęt <być>, aby nie widział mej wielikiej żałości |
| Mikołaj... nie szedł... na pana Piotra... hi nie sepchnął go s meśćca tam, gdzież on siedział jednając 1429 |
| Dokąd nie mieni się dzień (war. lub.: dokąd nie smieni dzień się) donec aspiret (donec adspiret dies et inclinentur umbrae Cant 2, 17) 1471 |
| Jakom ja jego nie obranił anim jego otjechaw zasię się wrocił samoczwart, rękim mu nie wyciągnął, anim mu palca uciął 1471 |
| Iże gdy wszelki człowiek sam swej rzeczy drugdy nie może przewieść (quia cuilibet summa defensio non est neganda, Sul 23: iże każdemu... obronienie nie ma być zapr<z>ano), przeto chcemy, aby każdy człowiek ktoregokoli stadła bądź przed sądem sobie rzecznika zrządził |
| Ustawiamy, że gdykole i kielkokroć niektory bartnik w naszych ziemiach... nie chciałby, nie mogł albo niektorym obyczajem wymawiał się barci, ktorą przedtym sprawiał..., sprawiać..., tegdy (quandocumque aliquis... mellicida... nollet... mellificia... regere..., extunc) onemu panu... rzeczoną barć ma... wzdać |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamquam, etsi': |
| Eże Marcin nie ukradł wirzbna i z żelaźcem, i pszczoł z dęba nie wykradł Pawłowi 1461 |
| Co pan Wilk brał Jakuba, to ji brał, eże mu stodoły [y] nie postawił i dwu chyżu nie pobił 1410 |
| Jakom nie sebrał jastrzęb(i)a na pana Jakubowie dziedzinie, ale na me żeniźnie 1420 |
| nie troszczący się o nic, niedbały, neglegens, indiligens': |
| Jako Mikołaj Jakuba nie pobijał i pięć grzywien nie wziął 1404 |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeśliby, si': |
| Iż cso Halżka... na Jana żałowała, aby... szedł in domum ipsius mocą i gwałtem i pobrałby jej dzieci nie dobywszy jich prawem, a żyta, pościele i domowych rzeczy jako trzydzieści grzywien, tego jest nie uczynił 1418 |
| Kiedy prawem przekonany... z sądu odydzie, stronie zyskałej nie dosyć uczyniw abo nie obręczyw (actori cautione fideiussoria non praestita) |
| Nie mołw, by waszy bałwan<o>wie bogowie byli, aleć są dyjabl<i>, jiż se wszemi z tymi, csoż... w nie wierzą, wiecznem<u> ogniu przysądzeni będą (aeterno igni... traduntur) |
| Jenże jakokoli Bog jest i człowiek, nie dwa wżdy, ale jeden jest Krystus. Jeden zajiście nie obrocenim bożstwa w ciało (unus autem non conversione divinitatis in carne), ale przyjęcim człowieczstwa w Boga |
| Dzieci nie mające lat przeciwko sobie krzywdzącym żałować mogą, gdy k latom przydą, a obłożenie dawności jim obrzeczono nie może być alibo zawadzić (exceptio praescriptionis eis opponi non poterit) |
| Ustawiamy..., aby ktorzykole bracia... w... rozdzieleniu stali... ku sądu nie pozywając, niżliby przyczyna sprawna była obrzeczona, (nisi causa legitima allegetur, Dział 45: wyjąwszy doskonałą przyczynę), prze ktorą by jim dawność nie szkodziła..., tacy będą otdaleni |
| Dzieci o dziedzinną rzecz nie mając lat pozwane, odz<i>rżąc sobie do lat odpowiedzenia zawieszenie, tych to lat nie mogą w dawność powodowi obrzeknąć (actori obicere non possunt) |
| Nie przysiekajcie (BZ Lev 23, 22: nie przyżynajcie) non secabitis (postquam autem messueritis segetem terrae vestrae, non secabitis eam usque ad solum Lev 23, 22) 1471 |
| Nie mogą go wiecej łajać (OrtMac 108: nie mogą nikogo o to łajać), słowie czynić krzywoprzysiężcą ani o to kto stracił swą cześć albo prawo |
| Kiedy komu z prawa przysięgę skażą albo o dług albo o łajanie, albo o cokoli bądź na dzień położony, a ten, co by miał nosić przysięgę, nie byłby, albo też ten, co by miał brać od sąpierza przysięgę, nie był też na ten czas |
| Opiekadlnik... może długi płacić..., a o ktorych nie wie, może... o nie przysięgać (OrtOssol 26, 4: przysiąc) |
| Aczby kto polecił bliznemu swemu osła... i wszelkie dobytczę k stroży a umarłoby..., a żadny by tego nie widział, prawo przysiężne będzie w pośrzodku (ius iurandum erit in medio), iże nie ściągnął ręki na rzecz bliznego swego |
| Twoj miecz świecki jest snadź twe skazanie albo powiedzenie, ale nie twą ręką ma być dobyt, boby k tobie miecz nie przysłużał nikako był |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeśli, si': |
| 'przeprowadzić okrężną drogą, nie wprost, circumducere, in circuitum ducere': |
| Jakom ja nowej groblej nie przystawił ku brzegu wsi księdza biskupiej... i ku jimieniu jego i nowej jem nie sypał ani oprawiał 1471 |
| Nie porokuj, panie moj, iże przeciw tobie wstać nie mogę, boć mi się jest ninie podług żeńskiego obyczaja (iuxta consuetudinem feminarum) zstało przygodzenie |
| Kto k niemu (sc. Wiklefowi) przistøpi y w gego drogą wstøpi, nigdy z niey nie støpi |
| Aby mieli synowie israelszczy potem to wspominające, aby niżadny nie przystępawał (ne quis accedat) cudz a ktoż nie jest z siemienia Aaronowa ku ofierowaniu |
| Ustawiamy, aby ociec..., po śmierci żony wtorą pojąw, nie powinien był... synom części dać dziedzinnej, gdy nie jest rozproszca jimienia (dummodo dissipator bonorum non existat) |
| Miłosierdzia zaprawdę mego nie rozproszę (non dispergam, Puł: nie rozsypię) od niego |
| 'trwałe, ciężkie okaleczenie, obcięcie lub złamanie jakiegoś członka, claudicatio, mutilatio': |
| Dłużnicy jesmy duszy, nie ciału, abychom nie podle ciała żyli. Owszem będzi<e>cieli podług ciała żyli (GlKazB II 53: żylibyście, SKJ I 103: będziecieli żyć), zemrzecie ut secundum carnem vivamus. Si... secundum carnem vixeritis, moriemini (Rom 8, 12–13) XV p. post. |
| 'uwolnić od stawianych zarzutów, wykazać, udowodnić swoją niewinność, de crimine purgare': |
| Jako to świaczą, iże Katerzyna... nie rąbi ani gaji, gdzie jej mąż nie rąbił ani gajił rok ot roka 1424 |
| 'przez publiczne ogłoszenie pozwać przed sąd, aliquem publice in ius vocare': |
| w zestawieniu z nie-Żydami: innymi narodami, wyznawcami innych religii, opponitur aliis hominibus, qui non sunt Iudaei: |
| Gdzież k temu rzekł Piłat: Ja nie jestem Żydowin |
| Chcieli ji ('go') kamienować, ale miły Jesus skrywszy sie i wyszedł z kościoła. Nie skrył sie, aby szedł od kąta do kąta, ale bostwem uczynił, iż jego nie widzieli |
| Podle drogi, nie na drodze, uźrał (sc. Jesus) fikowe drzewo, to jest synagogę żydowską (synagogam), ktoraż była nie na drodze rozuma duchownego, ale podle drogi prostego pisma ich |
| Jako Mikołaj stary Spławski nie brał u Żydow[s]ki u Bienieszewy pieniędzy 1399 |
| jest koniec, nie końca: |
| Acz kakole ku księdzu znajmość tego dzielenia nie będzie przywiedziona (licet ad principem notitia ipsius non deducta, Dział 45: tego działu przed obliczność krola abo księdza nie przywiodą) |
| 'nadawać przywileje, obdarzać specjalnymi uprawnieniami, in aliquem privilegia conferre': |
| Żadny-ć odbronić nie może (nullusque te prohibere poterit), by w jego grobie nie pogrzebł swego umarłego |
| nie odchwatając |
| Ale miłosierdzia mego nie rozsypię (Fl: nie rozproszę) od niego (misericordiam... meam non dispergam ab eo) |
| Wociech... nie jał na Grodnią... a nie posiekł Maciejewi połtory kopy powrozow 1415 |
| Błogosławiony Bog, jenże nie oddalił modlitwy (non amovit orationem, Puł: nie odrzucił modlitwę) mojej i miłosierdzia swojego ode mnie |
| Jakośm ja nie wniosł złych pieniędzy na dobre, a nie sfałszował dobrej monety krolewskiej złą monetą, aniśm się k tym pieniądzom przyznał, cso wniesiony do Poznania złe pieniądze 1435 |
| Błogosławion, mię nie raczył [nie] oddalić takiego daru (qui me dono tali non privasti) |
| Ustawiamy, aby interdykt trojdzienny... ottychmiast... nie dzirżan..., by wielość ludzi... prze grzech jednego... służby bożej nie oddalona (ne pluritas plebis devotae... salutaribus divinis officiis privetur) |
| Nie odrzucaj mnie od lica twego i ducha świętego twego nie otejmuj (Puł: nye odejmi) ote mnie (ne auferas a me) |
| Gdyby ktore wsi nie pożywały prawa niemiecskiego, dalej przez prawo niemiecskie przeciwko sobie żałującym nie będą się moc otejmować (per ius Teutonicum... non poterint se defensare) |
| Jako ten kopiec, cso Janusz oń żałował, tego mu wszytka pięć bracie nie wydała i nie przyzwoliła za wiekujisty kopiec miedzy Uścięcicami i Suchym Dokowem 1413 |
| Gdym siedział... kmieciem,... nie wymierzyłaś mi trzeciej rolej... Item domina subiudicissa dixit: Nie chcę się otprzeć... y to otkładam do księdza 1443 |
| 'odsunąć od czegoś, nie dopuścić do czegoś, ab aliqua re amovere, prohibere' (?): |
| Gdyż będziesz żąć nasienie ziemie twej, nie przyżniesz (MPKJRp V 24v: nie przyrzniesz) aż do samej ziemie (non tondebis usque ad solum superficiem terrae) |
| Nie było je s czego pozwać, bo nie miała nics w tem powiecie ani nigdzie pod krolem 1415 |
| O przeklęty Judaszu, owa mistrz twoj z wieliką łaską umył tobie nogi, niejednemu nie podał swą ręką chleba, jedno tobie miłościwie, chcąc ciebie odezwać od twego złego umysłu, a wżdy sie nad nim nie chcesz zmiłować |
| 'przewrócić, sponiewierać, poturbować, sternere, violare, vim alicui afferre': |
| Jakom ja nie najachał na dom jego s ostrą bronią... anim go odgrażał, aby o swe rzeczy nie mowił, ktore mu pokradziony 1494 |
| <A>czby dzieci młode lat doskonałych jeszcze nie miały a o dziedzinę byłyby przed sąd pozwany, a ty to dla niedostatku lat abo rozumu odjąć się prawem nie mogą, tedy sędzia prawo ma odłożyć i zawiesić tako długo, aż dzieciem lata wynidą |
| 'odsłonić coś zakrytego, uczynić coś widocznym, obnażyć, uczynić nagim, niczym nie osłoniętym, detegere, retegere, aperire, nudare': |
| Aby niekiedy nie ułapił jako lew dusze mojej, gdy nie jest, kto by odkupił (qui redimat) ani jenże by zbawiona uczynił |
| 'wybawienie, wyzwolenie, uwolnienie, redemptio, liberatio, salvatio': |
| Miasto Kazimirz miedzy rzeką Wisłą temu to interdyktowi nie ma być podano (non debet subiacere, Dział 5: nie ma jego być posłuszen) |
| A nie sędzicie nikogo, abyście nie sądzeni. Bo tem sądem, ktoremże kogo sądzicie, będziecie osądzeni, a tąż miarą, ktorąż komu będziecie mierzyć, będzie wam odmierzano (in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis Mat 7, 2) |
| 'danie, oddanie, przekazanie czegoś, donatio, collatio': |
| Nie podawaj (ne tradas Psal 73, 19, Fl i Puł: nie dawaj), Panie, źwierzętom dusz chwalących ciebie |
| Prosimy cie, nie wypędzaj nas z tego krolewstwa a też aby nas nie słał do puszcze piekielnej (ne nos mittas... in profundi baratri desolationem) |
| 'odstępować od czegoś, nie trwać przy czymś, aliqua re abstinere, in aliqua re non perseverare': [tu o pokoju] |
| 'zauważyć życzliwie, nie lekceważyć, benevolenter animadvertere, non negligere': |
| Iże pan Materna nie strzelał puszką na dom panie Jadwigi, a tym strzelenim nie wystrzelił je dwu dziuru s kożucha 1421 |
| 'zrezygnować z czegoś, wycofać roszczenie, aliquid omittere, aliqua re supersedere, desinere rem aliquam sibi vindicare': |
| 'wystąpić słownie przeciw czemuś, sprzeciwić się, zaprotestować, contradicere, obloqui, resistere, se opponere': |
| Prawd jego nie odpędził jeśm (non reppuli, Puł: nie odpędzał jeśm) ote mnie |
| 'nie dbać o kogoś, lekceważyć, aliquem neglegere, despicere': |
| Ci nie poznali są drog mojich. Jakoż jeśm przysiągł w gniewie mojem, nie wnidą w odpoczywanie moje (in requiem meam, Puł: w pokoj moj) |
| Tych (sc. pieniędzy) opiekaldnik nie chce dać żenie tej rzekąc, iż nie mam tych dzieci czym odprawiać, słowie żywić |
| Paknyąly pyrwego dnya rokow... wszistczi prawyączy <nie mogliby> szą odprawycz (non poterint expediri, Dział 12: gdyby tego dnya wszytkych rzeczy nye dokonali), chczeemi, aby... dnyow naablyszzey naslyadvyących... odprawyeny bily (expediantur, Dział 12: mayą pozywane rosprawycz) |
| 'spokojnie, quiete, placide' (?): ić rowno 'nie bać się, non metuere': |
| Słucha jego nie ruszać, gdyż jego jawną prawdą nie pomawiają |
| Nie są rowni (non sunt aequales), ktory wie a ktory nie wie |
| Nie w godowaniu vel nie w obżarstwie non in comessacionibus (Rom 13, 13) XV med. |
| Nie poddawaj (1471 MPKJ V 23: nie poddawajcie [się] jemu) dziewki swej ku nieczystocie (ne prostituas filiam tuam) |
| Przedaj obile, gdy sie godzi (vende bladum, cum satis valet), a nie tedy, gdy przez ubogiego nie może być kupiono XV p. post. |
| Mamy baczyć, czemu tako pilnie święty Jan wspomina to słowo. Przeto, aby niektorzy mdłej wiary nie rozpaczali we śmierci Jesukrystowej, ktoregoż nieprzyjaciel, kakokolwie nie wiedząc, wszakoż proroctwem rzekł, iże jego śmierć była zbawienie wszemu ludu |
| Jako ja ośmi kop groszy umowionego posagu... swemu zięciewi nie winowat. Jako ja dziewosłębem był a on nie podymał (a. podimał) ośmi kop 1462 |
| 'zgodzić się, żeby nie składano przysięgi, zwolnić od przysięgi, alicui gratiam iurisiurandi facere': |
| Jesli chto nie będzie odrodzon (nisi quis renatus fuerit Jo 3, 5) z wody i Ducha Świętego, nie może wnić w krolestwo boże |
| 'odmówić, nie zgodzić się, negare, denegare, abnuere': |
| Nie odrzucaj mnie (ne proicias me, KartŚwidz: nie otrzucaj mię) od lica twego |
| Napirzwe bogatstwo jest był ot siebie odrzucił (sc. św. Bartołomiej), abyć go zły duch przez nie w jego duszy nie był ułowił |
| (o czasie, de tempore) 'nie ten sam, inny, non idem, alius': |
| (W tym kącie jeziora proboszczowi wolno założyć jaz, to jest) ab immissione al. od thonyey gonny (tak jednakże, aby jaz nie zawadzał) immissioni finali al. zgonny thony (1439) 1532 |
| Czso na mø zaloval czesnik o *sszecz marc., abich gemv popral (pro pobral) owsza lesnego y penødzi, tegom ya nie popral 1404 |
| Bo gdy będzie łakożyrca, obyczaja jinako tego nie odmieni i nie odejmie aby z śmiercią (qui gulosus effectus est, vix aliter quam morte moris mutabit) XV p. post. |
| Przedaw dziedzinę a wziąw część pieniędzy, za ostatek przez trzy lata... nie pozwaw, straci, aczkole (licet) jemu przez kupca nie byłoby dosyć uczyniono |
| Nie było im łacno albo podobno kogo ukrzyżować |
| I przała Sara rzekąc: Nie śmiałaśm się... I rzekł jest Pan Bog: Nie tak, aleś się śmiała (non est, inquit, ita, sed risisti) |
| Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale (sed) jako proch |
| 'zbić, odrzucić czyjeś pretensje, dowieść niewinności, confutare, refutare, argumenta adversarii refellere': |
| 'cofać, unieważniać uprzednią decyzję, oświadczenie itp., revocare, irritum esse iubere': |
| Nie otewracaj (ne avertas, Puł: nie odwracaj) człowieka we śmiarę! |
| Nie odwraciłem się (war. kal.: nie byłem) non subtrufui (non enim subterfugi, quominus adnuntiarem omne consilium dei vobis Act 20, 27) |
| aliżby nie: |
| ani nie – ani: |
| nie – ani – ani – ani: |
| Rzekli: Nie wiemy, a on im też rzekł: Anić ja też wam powiem (nec ego dico vobis Mat 21, 27) |
| Nie jest, kto by uczynił dobrego, nie jest aż do jednego (non est usque ad unum) |
| przy podmiocie nie będącym człowiekiem 'objąć, ogarnąć, pomieścić w sobie, capere, continere, habere': |
| Jałmużny-m nędznem nie dawał, ofiery-m Bogu nie czynił |
| Pamiętajcie, abyście <się> nie oglądali (noli respicere post tergum) a nie ustanowiajcie się tu na tem mieście |
| Gdyż... nie jestem uchwacon w gorącej rzeczy, azalim ja nie bliższy swoj żywot i cześć ognać swą ręką i tego odyć i praw być? |
| Nie dosyć człowiekowi być dobrym, jeno nie będzie miał żądzej a miłości gorącej czyniąc dobrze XV med. |
| Niespokojno jest nasze sierce, aliż otpoczynie w tobie, ... nie w pieniądzech, nie w długiem zdrowiu ni w rozkoszach cielnych XV med. |
| Tegoćdla mowię im w przykładziech (in parabolis Mat 13, 13), aby widząc nie widzieli i słysząc <nie słyszeli i> nie rozumieli |
| Płynęło na nie jako proch mięso a jako piasek ptacy pierzeni... We wszech tych zgrzeszyli jeszcze (in omnibus his peccaverunt adhuc) a nie wierzyli w dziwy jego |
| Niektorzy, w wyciąganiu pieniędzy końca nie kładąc, łakomie z uciążenim szkod wyciągają pieniądze, sromoty w oczu nie mając |
| Abyć go zły duch przez nie (sc. bogatstwo) w jego duszy nie był ułowił |
| 'niegorący, letni, oziębły, tepidus': |
| Nie podmiecę (war. lub.: nie podniecim) non supponam (ego faciam bovem alterum et imponam super ligna, ignem autem non supponam III Reg 18, 23) 1471 |
| Każdemu z mężow nie dosyć jest... harnasza być ubranu cudnością, acz obyczajmi i naukami nie będzie okraszon (non fuerit decoratus) |
| Nie pozowie-li, potem opiekadlnikowi straci alibo żałoby ruszyć nie będzie moc (deinceps tutori quaestionem movere non poterit) |
| Jako to nie jest... kościelne, ale me i mych dzieci... Jako to nie jest kościelne..., ale mego brata 1393 |
| Szyja była światła, nie tłusta a też nie chuda ani krzywa, ale okrągła a podniesiona (sed erat tornatile, decens et erectum) |
| Nos jego... nie był cienki ani krzywy..., Nie był barzo długi ani krotki <...> , a w czas mało okrągły, to jest schylony (sed ad modum debitum parum aquilinus) |
| Iże Mikołaj Zatomski nie w[y]ziął pieniędzy Mikołajowych, ani jemu nie wadził płaceniu tych pieniędzy 1423 |
| nie wagi ani liczby |
| Jako ja nie ręczył dwu kopu grossorum..., gdybych kobył nie postawił robotującemu Andrzejowi rycerzowi z Kosaćca 1480 |
| Ty cztyrzy elementa... przeciw jego mocnemu a stałemu przyrodzeniu nic nie błądziły (in frequenti sanitate nihil discrepantes) |
| Biskupowie... żydowscy poczęli nań s pełna żałować... Nie s miłości ale z boleści przychodziły nań ich wiele zazrości |
| Roman Janowi nie ślubował, by mu się gwałt nie sstał w jego domu 1405 |
| Nie postrobion bądź człowiek (non confortetur homo, Puł: nie posilon bądź) |
| Pisano jest: Nie będziesz kusił Pana Boga twego, a dalej: Nie dasz nieprzyjacielowi twemu omawiania (scriptum est, quod deum non temptabis, occasionem contra te nec inimico dabis) |
| Jako my neest (leg. nie jest) Troyan wzøl mego walszynsza *pydzeszøth groszow 1409 |
| ale podobniej |
| 'nie wykonać, nie wypełnić powinności, nakazów, zwlec z ich wykonaniem, aliquid faciendum neglegere, mandata non exsequi vel exsequenda differre': |
| 'stosowny, właściwy, odpowiedni, należyty, aptus, conveniens, congruus, decens': |
| Policzki jego były nie tłuste a takież <czeluści> nie cienkie, ale podobne i porządne (bene condecentes) |
| Pakliby... pirwemu pożyczcy podług rzędu naszych listow (secundum exigentiam nostrarum litterarum) pieniędzy... wrocić nie mogłby..., tegdy tego istego... o ten isty dług swoj gabać nie będzie moc |
| 'obowiązek wstąpienia w procesie w miejsce pierwszego pozwanego, officium ad iudices pro primo reo veniendi': |
| Jakom ja nie posłał syna... odbić ciążej rzączynej czeledzi... Eże Dzirżek nie posłał syna... odbić ciążej rzączczynej czeledzi 1436 |
| Ale by nic dawności nie było zapamiętano alibo nie wiedziano, i ty takie ustawienia tu podpiszę |
| Nie w jich uściech prawdy (non est in ore eorum veritas, Puł: nie jest w uściech jich prawda) |
| Bo zaprawdę jąć sie chciał dać, ale nie pirwej, ależ chciał |
| Chcemy, aby sędzie nie ważąc sobie person bogatego abo ubogiego (Sul 25: nie podług dostojności person), ale podług urzędu pozywających, to jest sąpierza z jiśćcem wezwawszy wysłuchali |
| 'przewidziane prawem zastępstwo i dozór nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub nad kobietami i ich majątkiem, tutela pupillorum et mulierum lege instituta': |
| 'ten kto sprawuje przewidzianą prawem opiekę (zastępstwo i dozór) nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub nad kobietami i ich majątkiem, tutor pupillorum et mulierum lege institutus': |
| 'przewidziane prawem zastępstwo i dozór nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub nad kobietami i ich majątkiem, tutela pupillorum et mulierum lege instituta': |
| Świadczymy, jako Hynczka nie wziął paniej Jagnieszki w swoi ręce gwałtem i nie dał jejej na łoże swemu bratu 1400 |
| Jesus nie tako <...> po lekku wyknął mowić, bo natychmiast z pełna każde słowo mowił a <w> żadnym słowie nie wątpił (in verbis haesitare nihil videbatur) |
| Aby tego nikt nie mnimał, iżby ku stawieniu rzeczono, iże on (sc. Jan), a nie Piotr wszedł w sień |
| Nie chowali są rady jego (non sustinuerunt consilium eius, Puł: nie chowali rady jego) |
| 'wątpliwość, niepewność, brak pewności, dubitatio, ambiguitas, haesitatio': |
| Nie miej Boga jennego, nie bierzy na darmie (Dek I 2. 3. 6. 7. II 3. III 30. V 2. 3. VII 3. BZ Ex 20, 7: na darmo Dek I 4. II 1. VII 1: darmo, I 5. III 8. 26. V 4: daremno I 1. III 14. 15. V 1: nadaremno, VII 4: nadaremnie, I 8. VII 5: prozno, VII 2: w prozność) jimienia jego (non assumes nomen domini dei tui in vanum) |
| Mistrzu, wiemy, iżeś prawdziwy a drogę bożą w prawdzie nauczasz, nikogo nie dbając, bo nie patr<z>ysz na krasę człowieczą (non enim respicis personam hominum Mat 22, 16), ale przykroć mowisz, czusz prawdę, małym i wielkim |
| Nie wchod<ź>cie (nolite ascendere) ani bojujcie, bo nie jestem s wami |
| Ten sie może zasię k swemu jimieniu ciągnąć, ale <ma przysiąc>, iż był tako daleko, iż nie mogł pirwej przyć o swe jimienie opowiadać, albo acz go też ktora pilna rzecz nie wciągnęła (si ipsum legale impedimentum nocuisset, OrtOssol 88, 2: wściągła) |
| Będą (sc. sąsiedzi) wam na jamę a na osidlenie, a na podwrocenie z waszego boku (in... offendiculum ex latere vestro)..., dojąd was nie otniesie (sc. Bog) i nie zatraci z tej to przedobrej ziemie |
| 'usprawiedliwienie, wyjaśnienie, excusatio, explicatio': |
| 'streszczenie zasad wiary chrześcijańskiej, Wierzę w Boga, symbolum fidei Christianae, Credo': |
| Bociem to jest prawdziwa... wiara, a kto nie jest w jej towarzystwie, nie będzie wdzięczny ani w łasce przed oblicznością nawyszego Pana (nemo in conspectu altissimi acceptus redditur, nemo gratiosus occurrit) 1484 |
| Starosta, ktori nie skarze zlodzieia albo lothra wedlug iego zaslugi (iuxta eius demeritum), zaplaczi glową kxiązączyv 1498 |
| Kakoby to mogło być, iżby Jeremiasz mowił, a tego nie czciemy w Jeremiaszu, ale w Zachariaszu? ... Inako a lepiej możemy rzec, iże to jest częścią w Jeremiaszu |
| Abi zadni ziemianin nie smial zbroino wnicz do sądu (ad iudicia... ingredi) 1498 |
| <B>artołt żałował na Andrzeja, iże ji uranił, tedy Andrzej poznał, ale nie chcąc ji uranił, ale w kłamie krotofiląc (hoc fecerit nolens in ludo et solaciando, Sul 51: uczynił nie chcąc w jigrze a weseląc się) jako przyjaciel z przyjacielem |
| 'chleb z mąki nie poddanej fermentacji, panis azymus e farina non fermentata confectus': |
| 'chleb z mąki nie poddanej fermentacji, panis azymus e farina non fermentata confectus': |
| Kto wołmi kupczy, nie ma na rzeź bić ca 1462 |
| Nie czyń cudzołostwa (non moechaberis Mat 5, 27) |
| Gdyżciby miłemu Krystowi czystota nie była miła, więtciby on nigdy sobie matuchny dziewice nie wybrał był |
| nie za dar: |
| Caritas... non gaudet super iniquitate nie wieseli sie z złości (GlDom 46: nie wieseli sie ze złości, I Cor 13, 6) XV med. |
| Nie pogrężaj mie (non me demergat, Puł: nie pogrzęzaj mie) potop wodny ani mie pożyraj morze |
| Nie grzeb się ne retunderis (ne iucunderis in filiis impiis Ecclus 16, 1, war. kal.: nie ćwierz się ne retonderis) |
| 'zaniedbać, nie zrobić czegoś, aliquid faciendum neglegere': |
| Nie pogrzęzaj mie (non me demergat, Fl: nie pogrężaj mie) potop wodny ani mie pożyraj morze |
| 'przestępstwo dokonane przemocą, niezgodny z prawem czyn przemocy, crimen, quod vi fit, legis violatio, iniuria, vis': |
| Piotrasz nie jachał do Lenartowa domu ani mu nie wziął żony mocą i gwałtem 1401 |
| Gdy będzie niewiasta darowana... od ('przez') swego męża, to nie ma być liczono w dział ani za niewiesckie rzeczy..., co jej przydzie, k temu słusza, nie ma tego daru dla jej od[b]yć podług prawa |
| Jako Nikiel... nie zajachał na dobrowolną drogę... i nie ranił Piotra 1424 |
| Gdyby przysiężnik nic jinnego nie przestąpił... a wy byście prosili to, iżby was przy prawie zostawili, tegodla nie mieliby go w jęctwo sadzać (in captivitatem mittere non deberent, OrtOssol 40, 2: wsadzić) podług prawa |
| Jakom ja Dorotyjej nie zbił... anim jej rwał za włosy, anim jej wziął do domu swego i tejem w pęto nie sadził 1495 |
| 'poręczenie, zabezpieczenie, kaucja, też złożone przez powoda przed sądem zapewnienie, że nie zmieni już zakresu oskarżenia i nie poda przeciw pozwanemu żadnych nowych dowodów, cautio, satisdatum, sed et sponsio, qua petitor se neque accusationis sententiam mutaturum neque nova contra reum adiecturum spondebat': |
| zali nie: |
| Niceż nie jeśm wiadom o sobye abo niwczem (i. e. w niczem) mię moje sąmnienie nie gryzie (nihil enim mihi conscius sum I Cor 4, 4) 1449 |
| 'taić, czynić niewidzialnym, niedostępnym, tegere, contegere, occultare': |
| sylaba bez znaczenia, używana do zapełnienia wolnego miejsca w wierszu, lub wstawiania zamiast konkretnych danych, których piszący nie mógł czy nie chciał wpisać, syllaba, quae semel vel aliquotiens repetita loci in versu vacui explendi causa vel pro rebus, quas qui scripsit exprimere aut noluit, aut non potuit, ponebatur: |
| Nie masz jimeć Boga jinnego, nie bierzy ganiebno (sc. imienia?) bożego (non usurpabis nomen domini dei tui frustra) |
| Brwi jej były... nie barzo kosmate ani długie a też ku sobie nad nos nie barzo zeszłe, ale sie były ścisły (fuerunt bene stricta) jeden włos na drugi |
| nieokreślny 'ktoś, ktokolwiek, quisquam, quispiam': |
| Tedy Piotr nie mając świadkow rzekł, iż świadkowie są zmarli: Nie mam kim doświadczyć |
| 2. względno-nieokreślny: a. z odpowiednikiem w zdaniu nadrzędnym: |
| B. zaimek względno-nieokreślny 'którykolwiek, quicumque, qui': 1. użyty przymiotnikowo: |
| Te non potui attrahere ad aliquam iusticiam vlg. nie mogl go wszczøgnøcz ku praw (leg. prawu) 1389 |
| Oni jeszcze poczęli więcej wołać rzekąc: "Pobudził lud nauczając po wszytkiej żydowskiej ziemi, począwszy od Galileej aże sam (incipiens a Galilaea usque huc Luc 23, 5) nie ostał nijeden, ktory by nie był w b<ł>ędzie" |
| Jakom ja nie wiązał konie w Święszkowie życie... Eże Fałk nie wiązał konie w Święszkowie życie 1437 |
| Przetoż rzekli: „Nam nie jest podobno podług zakona kogo ubić. Jakoby rzekli: Grzech jego nie jest żydowski, czusz <aby> tą mocą pomszczon, ktoraż nam jest pożyczona, iżbychmy ji pokamienowali |
| Jenże (sc. gawron) się nie wrocił k niemu zasię, dojąd wody nie oschły (donec siccarentur) na ziemi |
| 'usidlić, złapać w sidła, przenośnie omamić, zwieść, laqueis capere, translate decipere, fallere': |
| 'sąd aktualnie urzędujący, iudicium, quod nunc potestatem suam exercet': |
| Bracia nie mają chodzić(i) na niepoczliwe gody... ani na ktore marności... A wiłam albo kuglarzom i jinym jigrcom (histrionibus)... nie mają nic dawać(i) 1484 |
| Qui (sc. Christus) cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se equalem deo nie podług przywłaszczania nierządnego sądził się (SKJ I 79, GlDom 51: nie mienił sie, Phil 2, 6) |
| Zbawi Gospodzin dusze świętych swojich i nie *ostaną (Puł: nie zgrzeszą) wszystcy (non delinquent omnes), jiż pwają weń et non derelinquent omnes, qui sperant in eo |
| Przez szemrania, nie sąmniąc sie (hospitales invicem sine murmuratione I Pet 4, 9, SKJ I 88: nie sapiąc sie, pro sąmpniąc sie) 1449 |
| Aby nie ostała (war. lub.: aby nie ostał) vt non supersit (quaerunt exstinguere scintillam meam, quae relicta est, ut non supersit viro meo nomen et reliquiae super terram II Reg 14, 7) 1471 |
| 'pełny, nieuszczuplony, wolny od braków, doskonały, plenus, integer, non imminutus' [o przysługującym komuś prawie]: |
| 'utrzymać się, oprzeć się, przeciwstawić się, nie ulec, ocaleć, stare, resistere, non superari, non vinci': |
| Często wybojowali mię ode młodości mojej, ale nie mogli mnie ostaci (etenim non potuerunt mihi, Puł: ale nie mogli s mię) |
| 'brak trosk, kłopotów, zamieszania, spokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście, wytchnienie, odpoczynek, curis vacare (sensu subst.), animi tranquillitas, vita otiosa, tuta, felix': |
| 'pozostawać gdzieś, u kogoś, nie być usuniętym, zabranym skądś lub od kogoś, apud aliquem manere, non demoveri de aliquo loco vel ab aliquo': |
| A jestliby był ubogi, nie ostawaj przez noc u siebie zakładu (non pernoctabit apud te pignus), ale wrocisz jemu przed słunecznym zachodem |
| Pomocnik moj jeś ty, nie ostawiaj mie (ne derelinquas me, Puł: nie odstaj mie)! |
| 'zatrzymać kogoś, nie wypuścić, nie pozwolić odejść, aliquem tenere, exire aliquem non sinere': |
| Jan... pomowil gy bycz slodzegya, abi gemu s *nechgkthorey skrzynky vcradl dzesącz cop groszow cusnie praskey 1474 |
| Jedno mu (sc. człowiekowi) drzewo zakazał (sc. Bog), by go owszejki nie ruszał ani się na nie pokuszał |
| 'panować nad ruchami ręki, sprawnie poruszać ręką, manum movere posse': |
| 'przesłuchiwanie, badanie, wypytywanie, quaestio': |
| 'niepanujący nad sobą, impotens sui': |
| 'okrutnie, crudeliter, inhumane': |
| przenośnie (o narządach cielesnych, de membris corporis) 'dać, przywrócić sprawność, vim, facultatem restituere': |
| Zabytek z lokalizacją Gn ap. nie pochodzi ze średniowiecza. Jednostka ta nie będzie podlegać klasyfikacji semantycznej, gramatycznej i słowotwórczej. |
| 'w sposób niedozwolony wykonać jakiś przedmiot, zwykle nadając mu gorszą jakość, podrobić, corrumpere, adulterare': [o pieniądzach] |
| 'zmiana na lepsze, poprawa, correctio, emendatio': a. w odniesieniu do abstraktów: |
| Iże Jaszek Radło s Janem nie umawiali ani ślubowali za swą bracią o wojtowstwo skocskie, by go o to nie mieli, Jana, gabać 1403 |
| ze zdaniem: |
| 'własny, a nie cudzy, proprius, non alienus': |
| 'ogłoszenie, podanie do publicznej wiadomości, nuntiatio, promulgatio, declaratio': |
| Gdzie ja idę, nie możesz naśladować mnie ninie... Tegodla nie owszeją rozpaczaj, bo potym będziesz naśladować |
| Ze złymi nie siędę (non sedebo, Fl: nie będę siedzieć) |
| Jakom ja Stachny... nie bił, nie deptał ani włoczył w stawie..., anim jej do przerębli wlokł siłą gwałtem 1467 |
| Non proicies nie wsypaj, nie wmiataj 1447 |
| Nie szło (Fl: nie odeszło) zasię sierce nasze (non recessit retro cor nostrum) |
| O, kako jeść ty to krole mile powabił, iż jim nową <gwiazdę poka>zał i zjawił, tako iże nics nie mieszkając, uźrzewszy gwiaz<dę>, ... drogi są nie otłożyli |
| Rzekł im anioł, nie boycie się, ale owszem weselcie sie, narodził sie zbawiciel wam XV p. pr. |
| 'szczególnie, zwłaszcza, praesertim, praecipue, potissimum, imprimis': |
| (u Żydów, apud Iudaeos) 'ziemia, posiadłość, której nie można było sprzedać, terra, quae vendi non potuit': |
| Jakom ja nie zbił siedmi człowiekow księżych a osmego nie zabił 1435 |
| 'nie dający się pojąć, objąć, ogarnąć, qui intelligi, comprehendi non potest': |
| 'nie podając do czyjejś wiadomości, nie zawiadamiając kogoś, bez czyjejś zgody, w tajemnicy przed kimś, sine scitu alicuius, aliquo ignorante': |
| 'połamać, łamaniem zniszczyć, frangere, frangendo violare, delere': |
| 'nieświadomie, bezwiednie, nesciens, ignorans': |
| Nie wiedząli albo nie mogąli przysiężnicy ktorego ortelu najć (ignorant... sententiam seu eiusdem adunati non fuerint) |
| Jako promień słoneczny przechodzi śćkło a ono sie nie przełomi, takież (sicut..., sic) żywot dziewiczy nie jest poruszon w rodzeniu jej płodu wielebnego |
| We wszytkiej sukni nie był nijeden szew, ani żadnego krajania było w niej znać. Jeszcze Jesus nie mowił (cum adhuc infantulus esset), kiedy była jemu <suknią> uczyniła |
| Jako Hinczka nie wziął paniej J<a>gnieszki w swoi ręce gwałtem i nie dał jejej na łoże swemu bratu 1400 |
| Jako u m[p]nie nie ostało wyprawy pana Suczczynej siostry... tako dobrej jako dziesięć grzywien, na Falibogowę trzecią część 1433 |
| Nie jest, kto by uczynił dobrego, nie jest aż do jednego (non est usque ad unum) |
| Iż o twych świętych cześ<ć> słynie, ktora nigdy nie zaginie i na wieki nie przeminie 1455–60 |
| Nie pominaj się ne repetes (war. kal.: nie napominaj się ne repetas; qui aufert, quae tua sunt, ne repetas Luc 6, 30) |
| Iże Janusz s Wojciechem rok wziął na oprawę i winy na się wziął; tu Janusz... roku nie stał o trzy grzywny, i to umrzeć miało, i do sądu nie miało przyć 1398 |
| [przenośnie: 'być ochrzczonym, lavari per baptismum'] |
| 'myśl, myślenie, zdolność myślenia, rozum, świadomość, inteligencja, też głowa i serce jako siedlisko myśli, cogitatum, actus cogitandi, facultas cogitandi, mens, conscientia, facultas intelligendi, etiam caput et cor, in quibus cogitata nascuntur': |
| Ustawiamy, aby interdykt... nie dzirżan..., by wielość ludzi nabożnych prze grzech jednego zapieklonego (unius obstinati Dział 5: zapiekłego)... służby bożej nie oddalona |
| Posłałem posły aby wezwali ciebie, przecześ natychmiast nie przyszedł ku mnie, zali przeto, że zapłaty twego przyścia (czy przyszcia) zapłacić nie mogę (quia mercedem adventui tuo reddere nequeo)? |
| Posłałem posły, aby wezwali ciebie, przecześ natychmiast nie przyszedł ku mnie, zali przeto że zapłaty twego przyścia (czy przyszcia) zapłacić nie mogę (an quia mercedem adventui tuo reddere nequeo)? |
| Nie podobali sie (sc. dziewka) panu, komu zaprzedana (cui tradita fuerat, BZ: jemuż by dana była), wypuści ją, a nie ma mieć mocy zaprzedać (vendendi non habebit potestatem Ex 21, 8, BZ: przedać) ją ludziem cudzym XV p. post. |
| 'mieć śmiałość, odwagę, nie lękać się, pozwalać sobie, też móc, zdołać, audere, non metuere, etiam posse, valere': |
| 'mieć śmiałość, odwagę, nie lękać się, pozwalać sobie, też móc, zdołać, audere, non metuere, etiam posse, valere': z inf.: |
| 'ponieść śmierć, umrzeć, mortem oppetere, mori': |
| O głowę albo rany, co nie z[t]astano za gorąca (quae in recenti facto non deprehensa sunt, OrtMac 23: nie zastany s[y]ą na gorącej rzeczy), to ma<ją> dać do zagajonego sądu położonego |
| Ktory slova moyego slucha a vyerzy temv, ktory mye poslal, bądzye myecz zyvoth vyeczny a nye przeydzye ('nie przeminie')..., alye poydzye s smyerczy w zyvoth (transiit a morte in vitam Jo 5, 24) |
| Ja ciebie proszę, nie daj mu tak rychło umrzeć, nie przepuszczaj nań śmierci |
| 'zapomnieć, oblivisci': |
| Baczcie, abyście nie ukazowali albo czynili dostojeństwa przed ludźmi, aby was widzieli a chwalili. Zawierne nie będziecie mieć części albo odpłaty (alioquin mercedem non habebitis Mat 6, 1) u ojca waszego |
| Judasz nie odpowiedział nijednego słowa, bo widział, iże jeszcze jego nikt nie sięgał albo jął |
| Idzie tobie krol śmierny na to, iżby ty nie bujał, iżby onego bujnego krola dyjabła nie naśladował |
| A zawiernie (verumtamen Luc 22, 22), mili synowie, nie mnimajcie, aby prze to sgr<z>eszeni<e> ten, ktory mię podał, nie był unędzon wieczną męką |
| W prawie cesarskiem stoji, aby słudzy niewolni... nie mogli być s ręku panow swych wywoleni, aliżby przez nie wolno puszczeni byli a woleństwu zwroceni byli (nisi... fuerint... libertati restituti) |
| ponieść grzech, złość |
| Wojt nie może upewnić nikogo, kto żałuje na kogo jinego, jimienim, co nie leży pod jego ręką |
| 'nadużywać napojów alkoholowych, podniecać się napojami alkoholowymi, zamraczać się, modum in bibendo excedere, ebrium fieri': |
| Jakosmy tobie nie ręczyli za ośm grzywien, anismy jemu piąci grzywien upłacili, a trzech nie zapłacili 1440 |
| Acz starsza siostra s mężem... dzierżała... to jimienie rok i dzień, i też acz siostra młodsza milczała albo się nie upominała (non est allocuta), to jej nie może zawadzić ku jej prawu |
| Myśli o nakarmieniu bydła twego i o napojeniu, boć łacznie a nie prosi, pragnie a nie woła XV p. post. |
| Nozdrze mają, a nie będą woniać (non odorabunt, Fl: nie będą wonieć) |
| Nozdrze mają, a nie będą wonieć (non odorabunt, Puł: nie będą woniać) |
| nawiązania 'również, także, nawet, quoque, etiam': |
| Żądając, aby poddani... czestnie żyli, jeden drugiego nie urażając (alterum non laedant, Dział 1: aby... jeden drugiego nie urażał)..., prawasmy uczynili |
| 'złożeniem przysięgi w sądzie potwierdzić prawdziwość danego stanu rzeczy, iure iurando in iudicio dato aliquid verum esse confirmare': |
| Zakazujemy, aby żadna dziewka w puścinę nie wpadała (quod filiae in hereditatibus... non succedant, Sul 57: aby dziewki w dziedzinach, co *jest puścina rzeczony, nie wstępowały) |
| Nie tegodla Maryja Magdolana jest się ona była grzecha dopuściła, iżbychom się my jich teże dopuścili, ale... iże... mać ją on (sc. człowiek)... w pokucie naśladować... A takież się ty, grzeszny człowiecze, nie oddalaj k miłemu Krystowi nawrocić |
| Pić będziecie z cystern waszych wody, dojąd nie przydę a nie przeniosę was... do ziemie płodnej i urodnej wina (fructiferam et fertilem vini, Biblia taborska: do zemie plodne y vrodne vina) |
| 'przyjście na świat, urodzenie się, actus nascendi': |
| Piłat... nie chciał sędzić tego, ktory swym urodzenim albo dzieciństwem nie przysłuszał k jego państwu |
| Ustanowi cię Pan Bog twoj na głowę, a nie na ogon, i będziesz wżdy z wirzchu, a nie *pośrod (eris semper supra et non subter) |
| urodzenie maciczne |
| Jakom ja nie wrzucił sie gwałtem... w d<z>ierżawę Michała[la]... anim przyciskał kmieci jego ku robocie..., anim jich sądził, ani win skazował na nie 1498 |
| Jakom się nie wzrzucił w Komoszynę dziedzinę, dojąt Marcinowi nie poręczono arram 1410 |
| Przeto rzekł Krystus: Bo jich jest krolewstwo niebieskie. Nie rzekł: będzie, ale: jest, toczu tako pewno, eże być jinako nie może XV med. |
| Tedy wojewoda rzekł: ja nie skazuję, ale mnie się tako widzi, by kto mogł gościa zbyć laty, kto nie ma dziedzicstwa w ziemi 1395 |
| Nie rodziłam ani porodzę (war. lub.: nie rodziłam ani porodził<a>) non parturiui (ait enim mare, fortitudo maris dicens: Non parturivi et non peperi et non enutrivi iuvenes Is 23, 4) 1471 |
| [Zabytek z lokalizacją Gn ap. nie pochodzi ze średniowiecza. Jednostka ta nie będzie podlegać klasyfikacji semantycznej, gramatycznej i słowotwórczej.] |
| Bo nie urozumieli są skutkow bożych i we skutki ręku jego, rozproszysz je a nie usiedlisz jich (non aedificabis eos) |
| Świeckie rzeczy i nie wierzycie (non creditis, R XXIV 75: nie wierzycie), a jakoż byście wierzyli (credetis Jo 3, 12, EwZam 305: jakoż... uwierzycie), abych wam co niebieskiego przepowiedział |
| przenośnie 'przygotować (pośmiertny) wypoczynek, okazać troskę, zadbać, locum quieti (aeternae) destinatum apparare, curam alicuius rei habere': |
| Pwali i nie są usromani (non sunt confusi, Fl: nie są osromoceni) |
| 'właściwy, taki jak należy, jak być powinien, decens, rectus': |
| Nie porzucaj (ne proicias, Puł: nie odrzucaj) mie w czas starości! |
| O, kako jeść ty to krole mile powabił, iż jim nową <gwiazdę>... zjawił, tako iże nics nie mieszkając... drogi są nie otłożyli, |
| Teże wy krzywo nie przysięgajcie ani wy teże boże imię w swoja usta darmo nie bierzcie (Ex 20, 7)! |
| Ja jako głuchy nie słyszał jeśm a jako niemy nie otwarzaję ust (non aperiens os) swych |
| 'zabezpieczyć zobowiązanie ustnie, nie na piśmie, verbis quibusdam prolatis, non conscriptis, obligationem confirmare': |
| Rucho jich nie zwiotszało a nogi jich nie ustały (non sunt attriti) |
| 'stawić się na terminie sądowym (pod nieobecność strony przeciwnej), die constituta in iudicium venire (adversario absente)': |
| 'stanąć w terminie i uzyskać potwierdzenie nieobecności strony przeciwnej, die constituta in iudicium venire et absentiam adversarii confirmatam obtinere' (?): |
| Pamiętajcie, abyście <się> nie oglądali a nie ustanowiajcie się tu na tem mieście (nec stes in omni circa regione) |
| Kto komu dali cokole chować, ukradnąli mu to..., a nie najdąli złodzieja, tedy ten, co mu dano chować, przysięże, jako nie skorzyścił tego (iurabit, quod non extenderit manum in rem proximi sui Ex 22, 8) XV p. post. |
| Nie skorzyścił (mamotrekt mikułowski: neskrčil jest, BZ: nie skurczył) non contraxerit (Iosue vero non contraxit manum, quam in sublime porrexerat tenens clipeum, donec interficerentur omnes habitatores Hai Jos 8, 26) 1471 |
| Możeli mnich ile tych, co żebrzą, ile też tych, co nie żebrzą, ile tych, co uczynili poselstwo albo posłuszeństwo, ile tych, co nie uczynili posłuszeństwa (qui oboedientiam fecerunt vel non in quocumque ordine), wziąć... część oćczyzny? |
| Jakom ja o tę krzywdę do Wojciecha nie szedł, eż mi chycz nie posiedlił na ten dzień, na ktory zmowił 1428 |
| Zakon Boga jego w siercu i nie zdradzony będą chodowie jego (non supplantabuntur gressus eius, Puł: nie schytrzony będą pochodowie jego) |
| Jako ja samoczwart... nie zastąpiłem drogi... Tomkowi... anim jego zbił gwałtem, anim jemu zadał trzech ran sinych a jan[i]ej krwawej na skroni, ot ktorej rany skronnej ręką prawą władać nie może 1480 |
| Możeli mnich ile tych, co żebrzą, ile też tych, co nie żebrzą, ile tych, co uczynili poselstwo albo posłuszeństwo, ile tych, co nie uczynili posłuszeństwa, wziąć... część oćczyzny? |
| Wojt nie może upewnić nikogo, kto żałuje na kogo jinego, jimienim, co nie leży pod jego ręką albo posłuszeństwem |
| nie telko..., ale więc: |
| Iżem nie rozbił skrzynie we młynie... ani zakazał kmieciom, by nie byli posłuszni Marcina 1445 |
| Iże Bartosz karczmarz s Kanina nie wziął sukien, ... wozow, pasow, ... pancerzew i karczmy nie posobił 1435 |
| Jako Przybysław <s> Świętosławem nie ręczył pospolicie za Bobkowskiego Wojciecha i listu nama nie dał 1418 |
| przenośnie: uścieć się 'jaśnieć, być sławnym, clarum, nobilem esse, gloria florere': |
| Tak Jozue nie skurczył jest ręki (non contraxit manum), jąż to jest na wysokość podniosł dzierżę szczyt, dojąd są nie zbici wszystcy bydliciele miasta Haj |
| Alboż dobrze jemu by było, by sie był nie narodził, podług pospolnej przemowy (usualiter dictum est): lepiej by nie być, niżliby źle być |
| Ustawienie nowe nie patrzy przeminęłych rzeczy, ale... przydących. A takoż (Sul 21: a thegodlya) sampierz... gdy nie stoi w sądzie..., powod... dziedziny zyszcze |
| Iże pan Mikołaj... nie szedł... do klasztora do mnichow na pana Piotra... humyślnie... hi nie zepchnął go s mieśćca tam, gdzie on siedział jednając 1429 |
| w zdaniu podrzędnie złożonym występuje w zdaniu nadrzędnym jako odpowiednik zdania podrzędnego 'toby, tum, proinde': |
| przenośnie 'okazać troskę, zadbać, curam alicui rei afferre' (?): |
| nie... ale więce(j): |
| 'gwałtownie pociągać w różne strony, szarpać, tarmosić, vehementer in contrarias partes trahere, rumpere, vellere': |
| Aczkoli dziedzina sprawnie nie byłaby jego, a ow, ktory by był bliższy ku dziedzinie... rzeczy nie pocznie, tedy ustawiamy, iż ma... dziedzinę stracić |
| Gdyż ten człowiek... jego zapowiedzi nie chce wierzyć..., tedy zapowiedzenie wojtowskie nie ma mocy |
| Zalowal Sandek... na Jarantha: Tego na *tø zalugø, yszes mi prziganil... Tedi Jarant otpowedzal, ysz sznay, yszess ty mne pirvey rzekl, yszessz chlop... A tedi Sandziv<o>y *rzelk: Ia tobie nie sznayø, bich tobie to movil. A tedy panowie przikazali ssø Santkovi ukazacz 1425 |
| 'ukryć, nie ujawnić, occultare, celare, dissimmulare': utaić się: |
| (o ludziach, de hominibus) 'górujący nad innymi władzą, znaczeniem, rozgłosem, świetnością, bardziej wybitny, ważniejszy, sławniejszy, maior, excellentior, dignitate praestantior': |
| Gdyż s mężem stała przez trzy lata i przez trzy miesiące, w tem ku prawu nie pozywając, lubo była więtsza laty, lubo mniesza (sive fuerit minor annis, sive maior), potem nie może czynić... o ktorekole jimienie |
| Eże we wszem stworzeniu... jeno z drugiem nie ma złączenia w jedność, ... jako gorzkie nie chce ni może być słodkim, ... a złe dobrym XV med. |
| Tegoćdla (ideo Mat 13, 13) mowię im w przykładziech, aby słysząc nie rozumieli, widząc nie widzieli |
| Jako Jan... nie jął Więceńcewego człowieka gwałtem i nie bił go ani policzkował, ani swlekał, ani mu nogi utrącił 1420 |
| 'uzyskać prawo do czegoś, potwierdzenie praw, ius alicuius rei obtinere, ius suum comprobare': |
| 'uzyskać prawo do czegoś, potwierdzenie praw, ius alicuius rei obtinere, ius suum comprobare': |
| Odydźcie od stanow niemiłościwych ludzi a nie dotykajcie się, cso k nim przysłucha, a nie uwalicie się (Biblia młynarki: nevwalite sie) w grzech jich (ne involvamini in peccatis eorum) |
| 'zarzut, oskarżenie, crimen, accusatio': |
| Gdyżbychom w[y]eszli w ziemię a nie byłliby za znamię ten to powrozek czyrwony, a ty jego nie uwiążesz na okieńcu (ligaveris eum in fenestra), jimżeś to nas wypuściła |
| Jakom ja tego człowieka nie puścił, ale poszedł ote m<n>ie nie postąpiwszy mi ziemskiego układu 1438 |
| Jako Piotrowi Szyban nie kazał mu precz z dziedziny a nie postąpił jego żenie uprawizny 1403 |
| A gdyby nie chciał na wyprawę wojny jechać, tedy jimienia ma zstępić swemu bratu... A gdyby tego nie chciał uczynić ani wojny postępić (si neutrum facere curaverint), tedy to jimienie tych duchownych na naszę pracą przypisujemy |
| przenośnie: |
| Nie będę więcej s wami, dojąd nie potrzecie jego, ktoż jest takim grzechem winien (qui huius sceleris reus est) |
| 'choroba, niemoc, morbus, aegritudo, infirmitas': |
| Jakom ja nie wziął sześci źrzebcow..., co mię o nie winował Piotr Szłap 1437 |
| Nie wschodźcie wz gorę (nolite ascendere, sc. verticem montis), boć nie Boga s wami |
| Nie uwielbiłeś (war. lub.: nie wielbił si) non magnificasti (multiplicasti gentem et non magnificasti laetitiam Is 9, 3) 1471 |
| Jedno znamion a dziwow nie uźrzycie, nie uwierzycie (nisi signa et prodigia videritis, non creditis Jo 4, 48) XV ex. |
| 'winien, taki, który popełnił występek, nie dopełnił obowiązku, noxius, sons': |
| Eże Marcin nie ukradł wirzbna z żelaźcem i pszczoł z dęba nie wykradł Pawłowi 1461 |
| na uznanie przyć |
| jest słusznie |
| Jako nie była to czeladź Jarogniewskiego Jana, cso nań Piotr o nie żałował, ... ani się s grodu s Draimia zjeli, ani zasię wjachali 1426 |
| Jako Żegota nie jał na Spytkowę służbę ani mu tam nics nie wziął, ani pomocnikiem był 1421 |
| Jako Mikołaj Wierzenicski nie żdżył... Mikołajewi z Gwiazdowa [ja] imienia..., ale cso szkody ma, to tegodla, cso sie struło, [tego] iże tego brać nie chciał 1423 |
| Jako sie kupia rozkajała Przemiłem, a nie panem Janem tegodla iż jego mieszczanina nie chciał szkody prozno puścić 1420 |
| Jako ten list, cso mi ji Mikołaj... posłał, tegom ja nie rozkazował anim przy tem był, kiedy pisan, i tegodla-m go nie wziął 1422 |
| (o nieruchomościach, też o dobytku, de bonis immobilibus) 'przynależeć do kogoś lub czegoś, przypadać komuś, ad aliquem pertinere, alicui contingere': |
| 'coś jest niezwykłe, nieznane, aliquid inauditum, insolitum est': |
| Ale ja jako głuchy nie słyszał jeśm (non audiebam)..., uczynił jeśm sie jako człowiek nie słyszący (non audiens) |
| Sicut desertum est locus aridus, incultus, horribilis et inhabitabilis suche, nie wykopane, okropne a ku bydleniu nie zrządzone XV med. |
| 'czerpanie korzyści, korzystanie z czegoś, aliqua re utendi actus': |
| Ustanowi cię Pan Bog twoj na głowę, a nie na ogon, i będziesz wżdy z wirzchu, a nie pośrod (non subter) |
| Jako Marcin, gdy części Mikołajowa, Janowa i moja przez miernika podle ksiąg są dzielony i mierzony, tedy ty przyszedw nie dałeś dzielić i mierzyć, a twym wspercim dział i miara nam się nie spełniła podle ksiąg 1457 |
| wspierać się 'nie zgadzać się, opierać się, dissentire, recusare': |
| Nie wspładzajcie (Puł: nie rozpładzajcie) mołwić (nolite multiplicare loqui I Reg 2, 3) wysokich rzeczy pochwalając sie |
| Nie poświęcał non dedicat (war. lub.: nie poświęcił non dedicauit; quis est homo qui aedificavit domum novam et non dedicavit eam? Deut 20, 5) 1471 |
| Stanislaus... egit super Allexandrum, quia dixit michi: Nie wspyskuj tego, czegoś nie żałował, sedens super iure 1435 |
| Mimo to wżdy strona, ktora nie stała a trzykroć zwana, acz przy pośledniej godzinie południa, gdy sędzia jakoby chciał wstać (quasi surgere volente, Dział 13: od stolca wstać), wtore trzykroć zawołana nie dbać będzie przystępić, tedy skazana bądź |
| Nie porokuj, panie moj, iże przeciw tobie wstać nie mogę (quod coram te assurgere nequeo) |
| Tako iże nics nie mieszkając, uźrzewszy gwiaz<dę, w drogę są> wstąpili (sc. krole), drogi są nie otłożyli |
| 'postępować zgodnie z czyjąś nauką, alicuius doctrinam sequi': |
| Błogosławieni duchem ubodzy, jiż cirpią przeciwność prze sprawiedliwość... A przeto by w tem nie wstążył a złego za złe nie otdał, mowi, eże błogosławiony, jen to cirpi XV med. |
| Zapowiedamy..., aby dziewki w dziedzinach, co *jest puścina rzeczony, nie wstępowały (quod... in hereditatibus... non succedant, Dział 54: aby żadna dziewka w puścinę nie wpadała) ani namiestniczkami były |
| Ego non accedo al. nie wstąpuya ad ius al. ve przą cum... capitaneo 1487 |
| 'gardzić, nie cenić, lekceważyć, też odtrącać, odrzucać, zaniedbywać, brzydzić się, nie zważać (na coś), contemnere, aspernari, despicere, neglegere': |
| 'przez lekceważenie nie chcieć (czynić czegoś), odmówić, aliquid parvipendendo facere nolle, denegare': absolute i bez kontekstu polskiego: |
| 'pozwolić, nie przeszkodzić bydłu, owcom itp. zjeść (cudze) zboże na polu, ogołocić łąkę z trawy itp., wypaść, depascere, frumentum, herbam, in agro alieno pecoribus comedere sinere, pascendo absumere': |
| Jakom ja nie słał swego posła do Mączki i nie wziąłem przez tego jistego posła za połtory grzywny sukna 1427 |
| Jako Czewlej nie zdżył Maciejewi a nie wziął brogu rży 1399 |
| Jako Hinczka nie wziął paniej Jagnieszki w swoi ręce gwałtem i nie dał jejej na łoże swemu bratu 1400 |
| Nie uczynił (sc. opiekadlnik) poczesnej liczby, bo on na to nie potrzebowan nigdy albo przyciśnion |
| 'nie doznając przerwy lub innych przeszkód w posiadaniu nieruchomości a. dochodów, in aliqua re possidenda nullo modo impediri (sensu adverb.)': |
| Mężowie krwi a lściwi nie społowią (non dimidiabunt, Puł: nie zdzielą na poły) dniow swoich |
| Mają udziełać testament... tedyż zrządzić i sprawić (ordinent et disponant), a to aby ktory z nich nie zczedł ('zszedł') z tego świata nie udzieław testamentu 1484 |
| 'bezstronny, oceniający, rozstrzygający bezstronnie, słusznie, iustus, qui ira et studio vacuus iudicat': |
| Rzekł jeśm złym: Niechajcie źle czynić! i dopuszczającym sie: Nie chciejcie wznosić (Puł: nie wznaszajcie) rogu (nolite exaltare cornu)! |
| 'w trójpolówce wykonać pierwszą orkę w procesie ugorowania pola, zaorać nie pod bezpośredni zasiew, agrum quiescentem arare': |
| 'powstrzymywać się od czegoś, nie czynić czegoś, abstinere, (ab aliqua re facienda) se continere': |
| 'wrzucać do wnętrza czegoś (głównie o ciałach miałkich, sypkich), immittere, inicere (praecipue de rebus granis minutis constantibus)': |
| II. partykuła: 1. uwydatnia oczywistą słuszność następnej lub poprzedniej wypowiedzi 'przecież, nempe, quippe, quidem': |
| Będziesz mieć wszytek lud israhelski jako owce, jeż pastyrza nie mają, a nie wszczeka nijeden <pies> przeciw tobie (non latrabit vel unus canis contra te) |
| 'zginąć, zmarnieć, perire, tabescere, dissolvi, dilabi, evanescere': |
| Czso pan Jaranth zaloval, yszbi povessil nan Schevsky Jan glowną, dwa mecza i *czrzissz, y motla, tego iest Jan nie uczinil 1412–71 |
| Przeto <to> słowo przywodzi ewanjelista, aby ukazał, iże nie było z umysłu tych sług, ale więcej z mocy Jesukrystowej, iże zwolenicy od nich nie byli jęci... W temże też ukazuje, iże miły Krystus dobrowolnie cirpiał |
| nawiązania 'i również, także, nawet, quoque, etiam': |
| Nie dajcie wy chwały jinszemu Bogu niżli mnie. A teże wy krzywo nie przysięgajcie |
| 'wałęsający się, vagans': powłocznia niewiasta 'kobieta włócząca się, źle się prowadząca, mulier vagans, mulier corruptis moribus': |
| 'zniechęcenie, uczucie przesytu czy wstrętu, taedium, fastidium' (?)': |
| nie tknąć kogoś |
| z określeniami (wyrażonymi w gen. i acc.) wskazującymi osobę, ku której skierowane jest działanie: |
| Jakokolwiek prawo... wzjawiło, iż oni (sc. rajce) nie mają z prawa przysiężnikow wybierać..., wżdyż (attamen, OrtOssol 38, 4: wżdy) oni nie przestają swego oby[e]cza[n]ja |
| Nie będziesz osoczcą... Nie stoj przeciwko krwi (non stabis contra sanguinem) swego bliznego |
| Padnie na nie węgle, w ogień porzucisz je, w nędzach nie zstoją (in miseriis non subsistent) |
| Bo duch przedzie w niem i nie zstoji sie (non subsistet, Fl: nie ostanie) |
| Nie uczyniła kry w jego piersiach nieczystoty... a też nie uczyniła, aby tłustością (cum aliqua pinguedine) ciało jego zawadziła |
| Jiż sie bucą, nie będą powyszeni (non exaltentur, Puł: nie będą powyszszeni) sami w sobie |
| A jeśli jego jim nie wydam, nie pozbędę szemrania ludzskiego XV p. post. |
| 'następny po wymienionym (ale nie pierwszym), też ponowny, priorem (non primum) sequens': |
| Ysze Dorothca s Curowa nie zasvala paney Lapcowskey o czwartha czascz trzydzesczy grzywen szwey wuyovysny 1428 |
| 'wejść w posiadanie nieruchomości, possessionem rerum immobilium accipere': |
| wwięzować się 'wchodzić w posiadanie nieruchomości, possessionem rerum immobilium accipere': |
| 'wystawiać na działanie pokusy, poddawać próbie, aliquem in tentationem inducere': |
| Jako Jan... nie żądał, by mu się gwałt nie sstał o jęćca 1405 |
| Skuszenie nas nauczyło, iż niegdy stający ku prawu (non contumaces) jakoby nie stający alibo też po prawdzie nie stojący, nad obyczaj tego mszczenia uciążani bywają o niestanie |
| Nie pozna (non cognoscet, Puł: nie poznaje) więce miesta swego |
| ktoś nie statczył |
| Włosy jego głowy były czarne..., rzadko kiedy je czosał a nigdy nie strzyżone, a wszakoż nigdy nie były stargane (non distorti) |
| Nie było je s czego pozwać, bo nie miała nics w tem powiecie 1415 |
| Nie wychodził jeśm (non egrediebar, Puł: nie wychodziłem) |
| Boże, złośni powstali na mie... a nie stawili ciebie (Fl: nie przekładali ciebie) przed sobą (non proposuerunt te in conspectu suo) |
| Jakom ja nie przyszedł... z bratem mojim Mikołajem do domu do jej, na ktory ona prawo ma ot ślachatnego niegdy Racibora tam jiste stąd i nie wziąłem jej trzech siekir Marcinowi cieśli gwałtem 1479 |
| O Pietrze, nie był ci język niewieści miecz albo szabla, nie byłać kopija albo włocznia, iże tako jej razom stąpasz i uciekasz! |
| Jako Mikołaj... sieci ani stępic na źwierz nie stawia ani źwierza księżego tymi sieciami ani stępicami nie pokradł 1471 |
| Nie dowierzał, by Pan Jesus mogł uzdrowić syna jego nie stępując oblicznie do niego eum in absencia posse sanare XV ex. |
| Jako Paweł... nie miał więcy pożytku w łęgu... jeno... stare barci swego znamienia oprawiać a pożytek brać, nowych nie przyczyniać XV p. post. |
| Nie pożądaj... rzeczy przez prawa jego, by nie stracił miłosierdzia mojego |
| 'postanowienie, decyzja, decisio, conclusio': |
| O ktore wody zalenie Giedka na mie żałowal, tom ja stokow wyszej nie podniosł, niż pirwej byli 1437 |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'dlatego że, ponieważ, propterea, quod, quia, cum': |
| 'jakieś tonie, może ta, na której się zaczyna połów, i ta, na której się kończy, fluminis vel lacus partes quaedam tonie vocatae, fortasse, ubi piscatio incipit, et ea ubi finem capit': |
| Jakom ja jego nie obranił anim jego odjechaw zasię się wrocił..., rękim mu nie wyciągnął anim mu palca uciął 1471 |
| Jako m[y]nie ten kmieć, Wociech s Koszkowa, nie dał owce dzielnie..., ani s mą wolą wyciągnął s dziedziny 1427 |
| Acz przezprawnie sie zażżemy na tego człowieka a nie będzieli niektora [nie]prawdziwa nad nim przyczyna, kto nas z tego grzecha wymowi? |
| Kmieć nie będzie moc ktoremu ślachcicowi... ślachatności naganić... Ale to chcemy rozumieć... nie o tych (sc. ślachcicoch), ktorzy w mieściech bydlą, ... gdyż tacy mają się wyczyścić (tales teneantur se expurgare) |
| I 'dać, dare': 1. dać, pozwolić zabrać coś z mienia własnego, przekazać kogoś, coś komuś na pewien czas lub na własność, powierzyć, podarować, też zwrócić kogoś, coś (nie swojego), oddać kogoś, coś komuś, odesłać, dare, tradere, edere, reddere, offerre': a. o rzeczach, de rebus: |
| Bociem to jest prawdziwa a wierna wiara, a kto nie jest w jej towarzystwie (absque cuius consorcio), nie będzie wdzięczny ani w łasce przed oblicznością... Boga 1484 |
| Ustawiamy, aby oćciec za złego syna... nie cirzpiał. A toż o braciej rodzonej... wykładamy mieć dzirżeć, niżliby ociec z winy synowej... uczęstniący w grzesze ganiebnem był wydan, alibo będąc obwinion (criminose delatus vel accusatus) nie mogłby się oczyścić |
| 'skutecznie, z dobrym skutkiem, efficaciter, prospere': |
| 'dawać ze specjalnym przeznaczeniem lub w pewnym charakterze, skazywać na coś, przeznaczać do czegoś, dare, tradere, exhibere, exponere': |
| Iż jest Paweł nie wydzierżał trzydzieści lat nie otmieniając tej zastawy 1416 |
| 'zaspokojenie pretensji z objętej w posiadanie cudzej nieruchomości, debiti persolutio eo pacto facta, ut creditor reditus bonorum conductorum vel pignori datorum recipiat': |
| Jako <Mś>cisław nie wyjał <z>Siekirek i nie brał <Mści>gniewa 1389 |
| 1. (podmiotem istota żywa, subiectum est animans) 'idąc, opuścić jakieś miejsce, pomieszczenie, krainę, dążąc w inne miejsce, też udać się gdzieś, exire, egredi, abire, abscedere': a. bez wskazania punktu wyjścia i obiektu docelowego w tekście polskim lub z określeniami wyrażonymi bez użycia form deklinacyjnych: |
| Krolewno dostojna, ... nie bądź truchła przeciw Janowi, boć przykazał jemu twoj syn, aby nikomu nie powiedział |
| Miłuję pana mego..., nie wynidę wolen (non egrediar liber Kałużn 282: nie chce wynić wolen) |
| Nie siadaj, gdzie cię nie trzeba XV p. pr. |
| Nie jest, kto by uczynił dobrego, nie jest aż do jednego (non est usque ad unum) |
| Kto... świadki, ma sprawnie k temu świadeczstwu przy<ci>snąć, aczby... nie chcieli świadczyć, a co o to przepadli, a straci-li swą rzecz ten, co je ma postawić, dojąd jich z prawem dobywa, a gdy jich prawem nie przyciśnie, (OrtMac 101: a gdy jich prawem <nie> dobędzie), aby świadczyli, albo co o to jest za prawo? |
| Ktokoli was nie przymie a nie będzie słuchać waszego przepowiedania, wyszedwszy <na dwor> z domu albo z miasta, otrzęśnicie proch z waszych nog (excutite pulverem de pedibus vestris Mat 10, 14) |
| 2. umniejszać się a. 'stawać się mniejszym, zmniejszać się, ubywać, maleć, minorem fieri, minui, decrescere': |
| 2. umniejszyć się a. 'ubyć, zmaleć, zmniejszyć się, minorem fieri, minui, decrescere': |
| Jakom ja nie posiadł siedliska, ogroda na imieniu na Puchałach w <w>wiązaniu w ich tamo, gdzie je prawo wwiązało podla ksiąg ziemskich, i tamo na tym to wwiązaniu drew w lesie nie rąbię gwałtem anim jich umniejszył w użytcech w ważności <j>ako kopa groszy 1479 |
| Jedni bezprawni tako są, iż jich prawo nie jest tako sprawne albo doszłe jako jinnych ludzi, a nie mogą człowieku pomoc przysięga<ć>, jako są jigracze, łaziebnicy, łotrowie kostarze, pijanice |
| Może<li> tego człowieka natychmiast przytwierdzić..., acz powod nań nie doświadczy (sim. OrtBrRp 85, 4). A gdyby powod nań nie doświadczył, mogąli mu udziałać trzy dwie niedzieli roku |
| Wikleph prawdą powie, gemuzz nie rownego mistrza poganyskego y krzeszczianyskego... Kto chce tego dowieszcz, ta gest o niem powieszcz |
| Toć lud jako lwica powstanie a jako lew podniesie się, nie ulęże (non accubabit), dojąd nie pożrze plonu a zabitych krew wypije |
| Jenże szczepił ucho, nie usłyszy? Albo jen ulepił oko (finxit oculum), nie znamiona? |
| Jako Mikołaj Wierzenicski nie żdżył... Mikołajewi s Gwiazdowa [ya] imienia..., ale cso szkody ma (sc. Mikołaj?), tegodla cso sie struło [tego], iże tego brać nie chciał 1423 |
| Boga są nie wezwali, tu są drżeli bojaźnią, gdzież (illic... ubi) nie było bojaźni |
| 'schwytać, złapać, złowić, capere, venari': przenośnie: |
| nie telko, tylko... ale też: |
| nie telko, tylko... ale też(e) i: |
| nie... ale telko, tylko: |
| nie... jano, je(d)no tylko, je(d)no telko: |
| nie telkoć... ale teże: |
| Toć lud... jako lew... nie ulęże, dojąd nie pożrze plonu a zabitych krew wypije (donec... occisorum sanguinem bibat) |
| Przeto apostołow nie dbali, iże im nie tako jawno kazali, jako im Krystus jawnie ich grzechy wypowiedał |
| Iże Maciek... s Margorzatą żoną swą Zygmunta... s rękojemstwa nie wyprawił od Golijasza, ani Zygmunt jinnych pieniędzy s listem wyprawianym na Maćku nie wziął 1428 |
| Jako ja Margorzaty... z domu jego (sc. Stanisława) nie odwiodł... anim listow świadczących, mieniąc ją być umarłą, nie przyniosł 1473 |
| Cso Włost kupił Macie<j>a właz, s tego go [nie wykupił] nie wyprawieł 1393 |
| Iże Maciek... z żon[y]ą swą Margorzatą Zygmunta... s rękojemstwa ot pana Jana Goliasza nie wyprawił, ani drugich pieniędzy s listem wyprawnym na Maciku nie wziął 1428 |
| Jakosmy byli posły ot Mikołaja do Jana Jarosławskiego, aby przyszedł [i przał sie [fze] za nię o to, ocz był pozwan a on nie chciał przyjć] aby ji wyprzał, ocz mu ręczył, a on nie chciał 1429 |
| Jakosm nie przysz<edł> do Mikołajowa klucza a nie wypuszczał swego źrzebca 1401 |
| 'danie swobody, puszczenie na wolność, liberatio, emissio': |
| 'wyrzucenie pocisku z ręczej broni palnej, wystrzał, pulvere nitrato incenso globos catapulta manuali emittendi actus': |
| Iż Szczepan Tomy dwojcy nie sadzał w kłodę i dwojcy nie wysadzał ani mu miecza gwałtem wziął 1420 |
| Jakom ja nie będąc opiekun Święchnin, wdowy Wojtkowej..., gdy ani mię posłała do kancelaryjej ku wysłuchaniu wzdania jmienia na Lipnikach..., anim przywileja na to jmienie nie wziąłem 1471 |
| Boże moj, wołać będę przez dzień, a nie wysłuszasz (non exaudies, Puł: nie wysłyszysz) |
| Boże moj, wołać będę przez dzień, a nie wysłyszysz (non exaudies, Fl: nie wysłuszasz) |
| Nie miałby mocy nijednej przeciw mnie, być nie była dana od wyszszej mocy (nisi tibi datum esset desuper Jo 19, 11), czusz od cesarza albo od Boga |
| Jako Margorzata Michałowych koni nie szacowała ani mu za nie sie szkoda stała 1407 |
| Boże moj, wołać będę przez dzień, a nie wysłuszasz, i w nocy, a nie na szaleństwo mnie (non ad insipientiam mihi) |
| (nieosobowo) coś komuś ubędzie 'czegoś komuś zabraknie, aliquid alicui deerit': |
| wystrzegać się 'nie dopuszczać do czegoś, zapobiegać czemuś, strzec się czegoś, cavere, impedire, praecavere, vitare': |
| Iże pan Materna nie strzelał puszką na dom panie Jadwigi, a tym strzelenim nie wystrzelił je dwu dziuru s kożucha 1421 |
| Jenże szczepił (plantavit) ucho, nie usłyszy? Albo jen ulepil oko, nie znamiona? |
| Gdyby ten za gorąca ufacon (si hic in facto manifesto deprehensus fuerit), [...] kako to mają sędzić w wiązane dni podług prawa? Nie będzieli złomca miru w wiązane dni za gorąca ufacon (fuerit... facto manifesto... non deprehensus, OrtMac 78: nie będzieli... uchwacon) i ożałowan, na tego mają... żałować w trzech sądziech |
| Bandzely ktho wybran raczcza... a bandzely wssznaczon raną..., tedy mogą od nyego wzancz myesczka vch[ch]walą, a nyestly (leg. nie jestli) na to kthorą w myescze vchwala (arbitrium), tedy gy mayą ffoldrowacz |
| 'głośne wyrażanie swojego niezadowolenia, narzekanie, protest, actus murmurandi, fremendi, querendi, obstandi': |
| 'oczyszczenie z zarzutów, usprawiedliwienie, wykazanie niewinności, criminis illati purgatio': |
| Jiż kmiecie nie będąli krzywi winy swego pana, chcemy..., aby przez to pozwanie ktorymkole obyczajem nie uciążani (quod... non graventur) |
| 'ucisk, udręczenie, vexatio, afflictatio, molestia': |
| W nież to (sc. miasta) gdyż uciecze zbiegły (in quibus cum fuerit profugus), przyrodzony zabitego nie będzie moc jego zabić |
| Jako promień słoneczny przechodzi śćkło (SKJ V 259: sicut radius solis vitrum penetrat śkło przechodzi) a ono sie nie przełomi, takież żywot dziewiczy nie jest poruszon w urodzeniu jej płodu wielebnego |
| W prawie cesarskiem stoji, aby słudzy niewolni... nie mogli być s ręku panow swych wywoleni (de manibus dominorum suorum liberari), aliżby przez nie wolno puszczeni byli a woleństwu zwroceni byli |
| Aczby ten, ktoregoż w ziemi nie, po uczciwych służbach i po swych rzeczach z ziemie by wyjechał, tedy temu, jegoż nie..., rok przez sędzie ma być zdan |
| Aby nie dosiągł (sc. Adam) swą ręką na drzewo żywota wiecznego a nie uczosł (ne... sumat) owoca, a śniadł |
| Ustawiamy, aby oćciec za złego syna a takież zasię syn prze oćca nie cirzpiał. A toż o braciej rodzonej... wykładamy mieć dzirżeć, niżliby ociec z winy synowej alibo syn z oćcowej, alibo brat z winy bratowej uczęstniący w grzesze ganiebnem (participando in crimine) był wydan..., nie mogłby się oczyścić |
| <M>ikołaj żałował na Piotra, iże jemu konia pożyczył... zdrowego, ale Piotr... wrocił konia Mikołajowi chromego... Pakliby... koń nie wyzdrowiał (si... non convaluerit, Sul 39: nie wzmożeli), tedy o ten jisty mają miedzy sobą przyjacielski ułożyć |
| 'nie postępować wbrew czyjemuś prawu, legem alicuius non violare': |
| Ysze Zawysza... nie poszyecl coldri slacheth<ne>mv Blaszeyewy 1428 |
| 'zadośćuczynić, zaspokoić czyjeś roszczenie, pretensję, zastosować się do wyroku sądowego, wypełnić zobowiązania, alicui aliquid petenti satisfacere, sententiam iudicis observare, promissa solvere': |
| Aczby mv sze cso *dostala, tho mv sze dostalo za gego poczanthkem a Marczyn nad nym poczanthku nie vczynil 1429 |
| Więcej wierzyli (sc. zwolenicy) mistrzowi swemu niżli sami sobie i bali sie prze swą krewkość, aby on, będąc taki wyznawca wszech rzeczy, nic nie ubaczył w nich, co by oni nie rozumieli |
| 'przywrócić wolność osobistą, oswobodzić z niewoli, z więzienia, liberum facere, liberare': |
| Aby były nie udrączony (pro ukrocony) ony dni (nisi breviati fuissent dies illi Mat 24, 22), nie było<by> zbawiono wszelkie ciało; ale prze wybrane... będą ukrocony |
| 'wypalić, zniszczyć ogniem, exurere, igne consumere': |
| 'w trójpolówce wykonywać (pierwszą) orkę w procesie ugorowania pola, orać nie pod bezpośredni zasiew, agrum quiescentem arare': |
| Ktoż by zabił bliznego swego nie chcę, jenże by z wczora... niżadnej nienawiści nie miał przeciw jemu, a tak było uiszczono (comprobatur) |
| Iż gospodarz nie chciał jich przyjąć na wtorky w załogę, aby jim Janusz ukazał jinną gospodę, a on jim ukazać nie chciał 1429 |
| Iże na dzień świąteczny przeminęły podług zapisu Dobkowa od Strasza Jana listu krolewskiego [...] nie kładziono i sześć niedziel po Świątkach u Matusza... nie położył go 1425 |
| Rozgniewał jest Boga grzeszny, podług mnożstwa gniewu swego nie szukać będzie (non quaeret, Puł: nie będzie szukał) |
| w przekleństwie: [Boże, nie świeć nad tobą!] |
| Jakom ja nie zbił Mikołaja... a nie dałem jemu za szyję pięścią 1477 |
| 'nowy, nieznany wcześniej, novus, antea ignotus': |
| Kaję sie teże, iżeśm... jego święte męki nie opłakał, jego świętych pięci ran nie opłakał |
| Ale jako powieda dziewica błogosławiona swej dostojnej słudze, świętej Brygidzie, rzekący, iże jemu nie dano tako wiele, czuż iżby sie mogł oblec, ale jedwo wrzucił na sie suknię, aże ji poczęli ciągnąć, ależ potem wzdział swoje ręce w rękawy |
| Iż Szyman nie posłał swych ludzi na Parc<h>owo, nie pobrał Marcinowi bydła 1391 |
| 'posiadać coś nieprzerwanie przez określony czas, aliquid per aliquod temporis spatium tenere, possidere': |
| Pirworodzone oślice wypłacisz owcą. Paknięliby wypłaty nie dasz za nie (sin autem, nec pretium pro eo dederis), zabito będzie |
| Iże Bartosz... nie wziął... arnaszu wojennego, mieczew, wozow, pasow, samostrzałow... i karczmy nie posobił 1435 |
| A też ich przeto nie jęli, iż nikogo jinego nie dbali ani na kogo jinego patrzyli, jedno miłego Jesukrysta |
| A gdyby ten człek, co dobył tego jimienia, był gość albo taki mieszczanin nasz, iżby nie był pewny, tako iż gdyby on człek zasię do domu przyszedł, iżby nie wiedział, gdzie onego najć, co jego jimienia dobył |
| Chlebaście nie jedli, wina i jinego piciaście nie pili (vinum et siceram non bibistis) |
| I mowił jest Pan ku Mojżeszowi rzekąc: „Pokolenia Lewi nie liczy ani kładź sumy jich z synmi israelskimi (neque pones summam eorum cum filiis Israel) |
| Już odetchni, nieboraku, mow ze mną, ubogi żaku, nie boj się dziś mojej szkoły, nie dam ci czyść epistoły |
| Przeto rzekł Krystus: Bo jich jest krolewstwo niebieskie. Nie rzekł: będzie, ale jest, toczu tako pewno, eże być jinako nie może XV med. |
| Usta imają, a nie będą mołwić, oczy imają (Puł: mają), a nie będą widzieć (os habent, et non loquentur, oculos habent, et non videbunt) |
| Pleczy myal myly Iesus nye bar schyrokye (leg. nie barz szyrokie) any barzo vąskye, alye maluczko nachylony a rovny |
| 'wyobrażenie boga pogańskiego, idolum, simulacrum dei falsi': |
| Jako ksiądz opat nie jachał przez dwie granicy... a nie przekopał grobie panu Abramowi i gaci na doj<ś>cie 1425 |
| 'kobieta nieszczęśliwa, godna współczucia, mulier miserabilis': |
| 'ten kto nie odczuwa lęku, strachu, nie boi się, homo audax, impavidus': |
| 'ten kto coś zaniedbuje, nie troszczy się o nic, neglector, qui aliquid non curat': |
| Wojtek nie po<k>radł skota chąsiebną rzeczą, <...>dzal by nie był niedobrowolny 1402 |
| Et forte dixerunt regulo, quod non fatigaret Xpm, quia filius eius sanus factus esset perfectissime, sic quod non expediret, nyepotrzebiszn[y]a (var.: nie potrzebizna), aliquem medicum venire ad ipsum (por. Jo 4, 46–53) XV p. post. |
| 'niepodporządkowany prawu, tu o prawie pochodzącym od Boga, postępujący niemoralnie, nieetycznie, Dei legi contrarius, iniquus': |
| wprowadza zdanie czasowe 'zanim, antequam, priusquam': |
| Sicut in die honeste ambulemus, non in comessacionibus, w po[r]żartkach (MamLub 280: w żarłactwach, war. kal.: w żarłacstwach, frywołcech, obłojstwach, R XXIV 371: nie w godowaniu vel nie w obżarstwie, SKJ I 49: id est superfluis et luxuriosis conviuiis, w obłojstwach, R XXV 163: w obłojstwach, ErzGlos 175: ni obło<j>stwie, R XXIV 75: w op<ł>witem jedzeniu, PF IV 753: w sromocie, GlWroc 98r: rozkosza<ch>), et ebrietatibus, non in cubilibus et impudiciciis, non in contencione et emulacione (Rom 13, 13) 1435 |
| Jako Mikołaj, Marcin i Maciej nie byli opiekadlnicy paniej Margorzaty ani jej za mąż dali, ani sie jej przezdzięczno nijednym rękojemstwem obwiązali, dojąd śluba nie brała 1426 |
| On gechal gwaltem v colo do mey rudnicze, v moy hogrod gwaltem... y wsząl my dwa conya y szekyra... Aczby my on thego przal, bi mi tam gwalthv nie vczynil, thosm ya gotow *vgaszacz..., ysz my gest tho vczynil v mey *kvsneczy y w mem hogrodze 1428 |
| Owa dziecię moje miłe, ktoregożem wybrał..., Trci pochwiwającej sie nie złomi a ręba gorającego albo kurzącego nie zgasi, ali wykaże ku wicięstwu swoj sąd (donec eiciat ad victoriam iudicium Mat 12, 20) |
| 'nie upominać się, nie wnosić skargi, ius suum non vindicare, actionem non inferre': |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'bo, quia, enim': |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'bo, quia, nam, enim': |
| łącznie między zdaniem nadrzędnym a imiesłowem: |
| Jest jich wi<e>le, jiż przez głupość pokarm długiego czasu (Dział 31: na długi czas) krotkiej godziny strawiwszy (victum longi temporis brevi hora consumentes), ... cudzego drapić się nie boją |
| drugie zdanie wynikowe: |
| Jako to świadczymy, kiedy żądał Jarosław u Paszka prawa na Pawła, a on wtenczas jego człekiem nie był 1399 |
| A oto (et ecce Luc 1, 20) będziesz niemy, a nie będziesz mogł mowić |
| Czci oćca i macierz, a nie zabijaj nikogo też |
| Jać, dzie, nie mogę być swięt! A toć zaprawdę jest słowo szalone, a toć ja tobie powiedam |
| A wszakoż (et tamen) nie trze wszemogący, ale jeden wszemogący |
| pozornie alternatywa, w rzeczywistości stosunek łączny 'i, a, zarówno – jak, et, vel': |
| Pomni święcić niedziele i święte czci, aby sie nie urych<l>ił na uczynek przeklęty |
| Bubacy timent, aby jim nie sklęsł brzuch ca 1450 |
| Czsosmy chcieli uczynić, iżesmy puścili Izrahela, aby nam nie służył (quid voluimus facere, ut dimitteremus Israel, ne serviret nobis)? |
| Aby mi z tobą umrzeć, j<e>szcze sie ciebie nie zaprzę et si optinuerit me mori tecum, non te negabo ca 1410 |
| I. spójnik: wprowadza zdanie: 1. warunkowe 'jeżeli, si': |
| Acz (si) ustawią przeciwo mnie grody, nie będzie sie bać sierce moje |
| Nie ma ganiebne ani dziwne mnimano być, acz podług mienienia czasow obyczaje a dzieje ludzkie się odmieniają (non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem consuetudines et statuta humana varientur) |
| '(bo) chociaż, przynajmniej, saltem (?)': |
| Jedną przysiągł jeśm w świętem mojem: acz Dawidem sełżę (semel iuravi in sancto meo, si David mentiar, Puł: jednąć przysiągłeśm w świętym moim: nie sełżę Dawidem)? |
| Bo aczbych chodził pośrzod cienia śmierci, nie będę sie bać zła (nam, etsi ambulavero in medio umbrae mortis, non timebo mala), bo ty se mną jeś |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeżeli, si': |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, licet, quamvis': |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, licet, quamvis': |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, licet': |
| partykuła: wprowadza pytanie zależne w funkcji zdania przedmiotowego 'czy, si': |
| wprowadza zdanie warunkowe i nawiązuje okres warunkowy do poprzedniego zamkniętego zdania 'a gdyby, gdyby zaś, si vero': |
| wprowadza zdanie przedmiotowe 'żeby, ut': |
| Jako ja... nie przyszedł w dom do Piotra Łoja do Rokitk anim jemu wziął w nocy chąziebną rzeczą więcej niźli łokieć adamaszku, anim go wniosł w dom swoj do Pielaszkowa, ktory on narządził dla kościoła do Rokitna in valore sicut 1½ sexagena in ½ gr 1478 |
| Nie wzięłam dwu letnikow adamaszkowych czarnych 1478 |
| Eksamity i postawce tych się mnie nigdy nie chce |
| spaja niesynonimiczne człony alternatywy 'albo, aut': |
| wprowadza zdanie pytajne 'czy, an': |
| Iste testis już się był wyrocił, ale palcow nie położył, niż ji on wsperł 1428 |
| Tenci ma mieć wiarę krześcijańską, a nie telko skutkiem, ale teże i siercem |
| Nie masz mieć ani chwalić bałwana żadnego, ale tylko tego Boga w Trojcy Jedynego |
| Nie będzie winien jenże by ji uraził, ale wżdy [aby] (ita tamen ut) jego roboty a jego nakłady na lekarze ma jemu wrocić |
| '(bo) chociaż, przynajmniej, saltem': |
| 1. spaja przeciwstawnie: a. zdanie przeczące z twierdzącym 'ale, sed': |
| zdanie twierdzące z przeczącym 'ale, zaś, sed, autem': |
| Zbiluto non expurgauit se..., aleć jemu ja nie przyganiam 1419 |
| nawiązuje nowe zdanie do poprzedniego kontekstu 'ale, jednakże, sed, tamen, autem': |
| Nie ostawię cię tam, aleć napełnię (nec dimittam, nisi complevero), czsokoliciem rzekł |
| nawiązuje nowe zdanie do uprzedniego kontekstu 'ale, zaś, jednakże, sed, autem, tamen': |
| I. spójnik: 1. spaja przeciwstawnie 'ale, sed': |
| 3. wprowadza zdanie warunkowe a. 'jeśli nie, nisi': |
| Żadny nie może ty znamiona działać..., ależby był Bog s <n>im (nisi fuerit deus cum eo Jo 3, 2) |
| I. spójnik: 1. spaja przeciwstawnie 'ale, sed': |
| spaja niesynonimiczne człony alternatywy 'albo, lub, czy to – czy to, już to – już też, bądź to – bądź też, vel, aut': |
| I. spójnik: 1. spaja przeciwstawnie 'ale, sed': |
| wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, (do)póki nie, donec, quoad': |
| 3. wprowadza zdanie warunkowe a. 'jeśli nie, nisi': |
| Tacy od złości nie mogą być wściągnieni, aliż (nisi) jim powroz włożą na szyję |
| Sędzie małych rokow nie mają ot rzeczy więcszych, jeż aliż do trzydzieści grzywien (usque ad existimationem triginta marcarum) i niżej licząc sędzić będą..., więcej niżli (czy niźli) dwa grosza wziąć |
| spaja łącznie 'a oto, et ecce': |
| przeciwstawnie między zdaniami równorzędnymi 'a on tymczasem, ale on, sed ille, ille autem': |
| Nie zabijaj brata swadą, ręką, kaźnią ani złą radą |
| bez przeczenia nie: |
| twierdzącym i przeczącym: ani 'i nie': |
| przeciwstawnie między zdaniami równorzędnymi 'a jednak, a tymczasem, sed, at vero': |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'bo właśnie, interea enim': |
| Nie pomogą apoteki, przeciw mnie żadne leki |
| Kako szedł do niego? Atoli nie przez żadnego posła swego, ale... sam abiit ad eum scilicet personaliter XV ex. |
| wprowadza pytanie zależne 'czy, si': |
| wprowadza pytanie niezależne 'czyż, numquid': |
| I. spójnik: 1. wprowadza zdanie przedmiotowe 'że, quod, ut': |
| wprowadza zdanie sposobowe 'że, (ita, sic) ut': |
| Dziewica Maryja aż pieluszek dobrych... nie imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła> |
| wprowadza zdanie: 1. czasowe 'ażby, (do)pókiby nie, donec, quoad': |
| wprowadza zdanie: 1. czasowe 'aż, (do)póki nie, dum, donec, quoad': |
| Oni są je byli tako sucho przeszli, ażci oni swych nog... nie sąć oni byli rozmoczyli |
| Acz ustawią przeciwo mnie grody, nie będzie sie bać sierce moje (non timebit cor meum) |
| On jego groz nie bał się jest był |
| Cudzego drapić się nie boją (aliena rapere non formidant) |
| ze zdaniem przedmiotowym: |
| Gdyby kto zabit a nie wiedziano by, kto ji zabił, tedy... przyjaciele mają badać winowatego <a> podług prawa mają pozyskować (consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur) |
| Nie bądźmy bałwaństwu modłę dawający ne efficiamini ydolatre (neque idololatrae efficiamini I Cor 10, 7) XV med. |
| Jakom ja samowt<o>r przysze<d>wszy z ostrą bronią, z mieczem, ze włocznią i z bartą na dom ich, nie dobyłem się gwałtem anim rozbił czeledzi z tego domu, anim jich usz<ko>dził 1472 |
| 6. nowa barwa a. 'kolor niebieski, color caeruleus': |
| Jakom ja nie wziął baryły piwa 1420 |
| 'córka nieprawego łoża, spuria': |
| Bądź ona szła za jiny mąż, bądź nie szła |
| I. 'dać, dare': 1. 'dać, darować, użyczyć, przekazać na własność (dobrowolnie i bez odpłaty), dare, donare, comportare, obicere, offerre': a. rzeczy konkretne: kogoś, coś: |
| Przysiężeli ku przysięstwu bez wyrzeczonego czasu, ten nie może sie sam zsadzić [prze]z przysięstwa przez swe obeście |
| Jini są bezprawni, słowie bezmierni, acz... miru nie mają |
| Jam nikomu nie ukradł, t[e]y skory gwałtownie na mą szyję wiązany i bezprawnie (mit gewalt... vnd mit vnrechte) |
| Bezprawni, słowie co prawa nie ma<ją>, a tacy są rozmajici |
| Co nam pomogło odzienie albo obłudne jimienie, cosmy się w niem kochali, a swe dusze za nie dali? |
| Jakom ja nie dał Raciborowi trzech kop za głowę Grzymczyna oćca 1415 |
| Nie dadzący ciążej alibo gwałtem odbijający (pignora denegata et violenter ablata)... se wtorą winą siedmdziesiąt naszej komorze przydaną wrocić musi |
| z nieznanego tytułu: |
| 'dać z przeznaczeniem lub w pewnym charakterze, przeznaczyć, skazać na coś, certo quodam consilio seu fine dare, tradere': |
| Na będące dobro nie glądają |
| Gorzkie nie chce ni może być słodkim, proście mowiąc białe czarnym XV med. |
| 'uderzanie, chłosta, verberatio plagae': |
| Jako temu biciu Mikołajowemu nie masz sześci niedziel 1424 |
| Aże do trzeciego dnia tamo będąc, nie uźrzeli niejednego dziwu. Tako potym dali sie na modlitwy, Boga wszechmogącego nabożnymi modlitwami prosząc, by im ukazał swe cudo |
| Cso Kardynał posłał 5 marcas mej żenie, tych jej nie dano 1393 |
| Tako nam Bog pomoży, jako prawie bylismy przy tem, kiegdy Prędota dajał list Jacobo, a on go nie ściał wziąć 1396 |
| Michał żądał u Paszka kobyły na ręki, a on mu jej nie ch<c>iał dać 1391 |
| Będzieli gość gościowi albo jinnemu człowiekowi, co tu w tym prawie winowat, [nie jest] za rękę dan (o dług), tedy wojt ma ji jemu dać schować tako długo, aż mu ten dług zapłaci |
| Wawrzinecz ne bil Veronie 1388 |
| Klimont nie bił Klary mieczową głowicą 1399 |
| Jakom ja nie bił na Mar<cino>w dom samotrzeć siłą 1400 |
| Niżadny z was nie wychodź z domu swego aż do zajutrka, boć Pan pojdzie bijąc Ejipskie (transibit enim Dominus percutiens Aegyptios) |
| <J>akom ja mu nie ręczył trzech grzywien... gwałtownych ani kopy <bi>tej..., alem ji ręczył na posta<wie>nie i postawiłem ji 1492 |
| A będąli obiatować żżone obiaty i bite obiaty (si obtulerint holocautomata et victimas), nie przymę jich, bo mieczem a głodem, a morem ja je zagubię |
| Jakom ja nie ślubował za Jana Andrzejewi bitą winę zań zapłacić 1424 |
| Jakom ja Stachny... nie bił..., gdy biegła do syna swego zabitego 1467 |
| Nie będziesz sie bać od strachu nocnego, ... od biegu i dyjabła przepołudniego (non timebis... ab incursu et daemonio meridiano, Puł: od naboja i dyjabła połudnego) |
| Zły mnich... nie dba, iż go kijem biją, zawod biega z krzywą szyją |
| Piotrasz młynarza s młyna nie wygnał, za jegoż Klimek ręczył, niż co biega za raną i winami 1411 |
| Przybek tego roku nie biegał na Janow dom ani jego żenie zadal dwu ranu sinu 1403 |
| Pszenica a biel nie jest zabita (triticum autem et far non sunt laesa) |
| Ja nie miał swych pieniędzy jedno kopę, <a> wziąłeśm u Warsza albo podźwignąłem... jednę i dwadzieścia grzywien, a od jednego człowieka trzysta bielic i sto zajęczych skorek (300 werkis eychorner vnd 100 hesens) |
| O ktory birzwna Piotr na mię <żałował>, tych ja jamu nie pobrał 1438 |
| Kiedy pan Bartosz bieżał za pogonem, ... tedy nie słał do domu pana Gilowa, aby bieżał za nieprzyjacielmi 1424 |
| <Sio>stry nie mają chodzić w bindalech albo w zwojcoch, albo w rąbkoch jedwabnych (bindis et ligaturis sericis non utantur) 1484 |
| Jakośm nie wziął chąsiebną rzeczą piąci grzywien i bireta Janowi Jeleniewi 1405 |
| Przez czyn biskupi... niczs jinszego nie mamy rozumieć jedno jego wielebność |
| Opatrzę ji, ale nie z bliska (non prope) |
| Aczby... dziedziny... nie wykupilibychom na bliskie Narodzenie Chrystusowo, tedy namieni... pieniądze u Żydow si... non exemeremus ad festum prefixum Natiuitatis ca 1428 |
| O ktory pancerz Janik na mię żałował, tegom ja nie wziął ot Mikołaja na żydowski dług, ale przeto eż był mego stryja, a jam k niemu bliższy 1428 |
| Nie pożędaj żony twego bliszego (non concupisces uxorem proximi tui Deut 5, 21) |
| o miejscu 'niedaleko, obok, non procul, prope, iuxta': |
| Jako bliżej k dziedzinie ksiądz Szymon a oni (sc. Miczko et Petrus) k niej nic nie mają 1399 |
| Jakom nie puściła Dzietrzycha prozno tej części bliskości, coż ukupił u Mikołaja 1411 |
| Nie pożędaj żony twego bliźniego (proximi tui Deut 5, 21) |
| Mroczek błędnego wołu w swe oborze nie chował ani go zapowiadał 1440 |
| O ktore błonie i o wągrodę na mię z bracią Męcimir żałował, to się nam działem poty, kędym szedł, dostało, a Męcimir tamo nie ma niczs 1440 |
| nawiązuje zdanie przyczynowe do poprzedniego kontekstu 'bo, nam, enim': |
| nawiązuje zdanie przyczynowe do poprzedniego kontekstu 'bo, nam, enim': |
| 'niechby, oby, utinam': |
| Nie martwi będą chwalić ciebie, Gospo<d>nie..., ale my, jiż żywi jesmy, bogosławimy Panu (benedicimus Domino, Puł: błogosławimy Gospodnu) ot ninie aż na wieki |
| 'życzenie szczęścia, benedictio': |
| Tu są drżeli bojaźnią, gdzież nie było bojaźni (illic trepidaverunt timore, ubi non erat timor) |
| Wspominajcie na Mojżesza..., jen Amalech ufającego... nie żelazem bojuję, ale świętymi modlitwami... pobił (memores estote Moysi..., qui Amalec confidentem... non ferro pugnando, sed precibus sanctis... deiecit) |
| Boć są nie złapali jich synowie Benijaminowi prawem bojownym (non enim rapuerunt eas iure bellantium) |
| Pakliby ktory krzywy... bolącemu dosyć uczynić by nie chciał (si vero aliquis culpabilis... laeso satisfacere nollet), tegdy czsokoli by jimienia... miałby, to wszystko... on bolący ma dzirżeć w pokoju (laesus tenere debet pacifice)... Pakliby onemu bolącemu przygodziło się (si vero illi laeso contigerit), że pomstę wziął..., tegdy wszytko... winien wrocić... Pakliby... on zbieg... umarłby, a to procza pomsty onego bolącego, tegdy... bolący (laesus)... jimienie tego to mężobojce będzie dzirżał |
| Słusza ustawić, aby żadny Żyd dalej ktoremu chrześcijaninowi... pieniędzy na listy zastawne nie pożyczał ani borgował (convenit statuere, ut nullus Judaeus amplius alicui Christiano... pecunias super litteras obligationis praestet aut mutuet) |
| Csom łowił bobry, tom łowił w mej rzece, ale nie w Michałowe zawodzie 1402 |
| W miłem Bodze nie mamy rozpaczy mieć |
| Nie masz mieć... bałwana żadnego, ale tylko tego Boga w Trojcy jedynego |
| Jako wiedzą i świadczą, eże Tomisława w trzeciej części boru u Kozanek nie była... w dzierżeniu 1401 |
| Jakom ja nie rąbił w Siemow<it>owie borze ani wywoził 1423 |
| Nie zabijaj braćca zwadą |
| O ktory list bracski żałował Oleksy na Dadzboga, tego mu on nie ręczył 1425 |
| 'bliźniego': |
| Jakom ja Recibora nie wypędzał z bracs<k>iego miodu gwałtem z mego domu 1405 |
| Ani wy teże boże imię w... usta darmo nie bierzcie |
| 'brać mieszkanie': |
| brać cierpienie |
| Kiedy komu skażą przysięgę... <a ten, co by miał nosić przysięgę, nie byłby>... a powod by był, chcąc przysięgi brać od sąpierza, jako z prawa skazano, tedy sąpierz stracił swą rzecz |
| Ociec twoj nie prza się o ty dziedzinie ani bierzę na zachoćcę podług prawa ziemskiego, dał na się roku stać 1418 |
| To bierzę na mą duszę i na mą prawdę, jakom nie recepi... duas rotas 1394 |
| (o pieniądzach, daninach, czynszach, jałmużnie itp.) 'pobierać, otrzymywać, dostawać': |
| Ot ludzi... książąt mazoweskich..., ot ktorychkoli rzeczy kupi..., targowego brać nie mają, mięso a ryby telko wyjąwszy, ot ktorych, to jest mięsa a ryb, podług starego obyczaja targowe ma być brano (tolli debent) i dźwigano |
| Jako u mnie Jakub noża za połczwarta grosza nie kupił anim ja u niego pieniędzy brał 1406 |
| Marcin nie miał umowy z Paszkiem, aby miał żyto brać za oborzne, ale pieniądze 1426 |
| Jako jest Paszek nie brał Kołowskie ani uż<y>tka ma, a to stoję s nim w rocech 1394 |
| Aczby niektory kmieć... zboże czyjekole na polu nocną rzeczą brał abo kradł (de nocte... receperint), tedy aczby jego ten zabił, czyje będzie zboże, tedy za to niczs nie pokupi |
| Naprzeciwko niektoremu Johannem za żaka sie bierzącego Plocensis okłoci 1474 |
| Mężowie mieśćcy, ktorzyż to gonili Jozue, oźrzawszy się i uźrzeli dym w mieście aż ku niebu wschadzający, nie mogąc dalej ani sam ani tam uciec, a nawięcej przeto, gdyż ci, jeż to byli jako pobiegli chcąc się na puszczą wrocić, potem obrociwszy się przesilnie się brali (contra persequentes fortissime restitissent) |
| branie ślubu |
| Nye zabyyay bratha (Dek I 3: bliźniego) thwego (non occides Deut 5, 17) |
| 'bliźniego, alterius hominis': |
| Jako ja tobie nie rzekł dwu wolu dać po śmirci brata twego za bratowę służbę 1452 |
| Jakom ja nie jimał any wiązał powrozy przez swą żonę Franc(z)ka czeladnika Jakubowego, anim mu zadal rany w brodę krwawej 1498 |
| Nieczystoty nie stroj ani krzywego świadectwa broj (Dek II 2. V 1. 3. 4.: czyń, V 2: czyni) |
| Jakom ja nie wziął Adamowi brony na polu 1411 |
| Suas Drziconis spicas (pro arpicas?) brony non secuit nie posiekł 1393 |
| 'odmawiać, zabraniać, nie dopuszczać, recusare, vetare, prohibere': |
| a. kogoś, czegoś: aa. bez dopełnienia dalszego: |
| Jakom ja nie biegał na Mikołajow dom z ostrą bronią 1405 |
| Jakom ja nie pobrał Falisławowych brożyn z jego gumna siłą 1406 |
| Czewlej... nie źwiął brogu rży 1399 |
| Zgrzeszyli jemu, a nie synowie jego w brudoch (peccaverunt ei, et non filii eius in sordibus Deut 32, 5) |
| Ganek brukowany przed domem, nie mający nad sobą przykrycia licostratos (pro litostratos), id est structura de lapidibus, hebraice Golgotha XV p. post. |
| Jakom ja nie wziął Ofce dwu płaszczu, jenego brunatnego, a drugiego nowej barwy 1458 |
| Jakom ja nie wynosił Lutkowi łąki brzemieniem 1405 |
| Jiż sie bucą, nie będą powyszeni sami w sobie (qui exasperant, non exaltentur in semetipsis) |
| Jako ja to wiem, Michał Stanisławowi nie wziął dwustu drzewa... z budy 1446 |
| Chcesz sie budować (si vis aedificare domum), niechaj cię nie przywodzi k temu żądza twa, ale potrzeba XV p. post. |
| W czemże ty, człowiecze, możesz bujać, a togo, iże idzie tobie krol śmierny, nie chcesz pamiętać?... Gdaż się, prawi, uśmierzyło tako mocne bostwo, w czem bujać może nasze mdłe człowieczstwo? |
| Nostri bu<m>bacy (JA XV 318: bumbacy) timent, aby jim nie skląsł brzuch ca 1450 |
| Mikołaj nie zazwał pana Filipa po spuszczeniu burgrabstwa 1411 |
| O ktore boty Mściszek na mię żałował, tychem ja u Piechny nie wziął 1415 |
| po verbum affectus 'żeby nie, ne': |
| Mikoł<aj> z Wawrzyńcem nie umawiał nijednej umo<wy>, by mieli puścić na przyjaciele 1399 |
| Bo by Bog nie podpomogł mie, przez mała przebywałaby była w piekle dusza moja (nisi quia Dominus adiuvit me, paulo minus habitasset in inferno anima mea) |
| (Podkomorze wziąć ma)... dwa rydla, a nie więcej, by też dwie alibo trzy dziedziny miedzy dwiema graniczył (etiamsi duas aut tres hereditates inter duos limitaret) |
| Jest to Nikołajowo..., coż dzierżał jest rolą..., ani Krczonowa nie dzirżał, coż by Krczon kupił 1444 |
| Byłem s młodości pusty, niedbający, rozkoszujący, nie słałem w czas swe duszy |
| O jichże męce wiele bych miał wam powiedać, aleć tą to chwilą nie czas jest tego to wysłowić |
| Potrzebuje częstokroć śmiałość przewrotnych, abychom nie byli samym złości zapowiedzenim dosyć mający (ut non simus... contenti), ale też bychom winę pomsty przestępcom ustawili |
| Nie będę osromocon (non confundar) |
| Aby piała tobie sława moja a bych nie skruszon (ut cantet tibi gloria mea et non compungar) |
| Na prawicy mnie jest, bych nie poruszon był (ne commovear) |
| b. przymiotnik aa. w nom. deklinacji niezłożonej: |
| Porzekła się, by nie była ta, ktoraż była (dissimularet se esse, quae erat) |
| Pakosz... nakładał z pospolstwa a nie będę s nami dzielen naszymi pieniędzmi i swymi 1398 |
| z atrybutywnym zestawieniem przymiotnika z rzeczownikiem w gen.: |
| Ktoryć człowiek chce do Boga przyć, tenci ma być święty, ale nie grzeszny ani teże klęty |
| Nie może być syto non redundat 1453 |
| Odpuści mi, bych sie ochłodził, drzewiej niż odydę a dalej nie będę (remitte mihi, ut refrigerer prius quam abeam et amplius non ero) |
| Połapieni bądźcie... i nie będzie jich (comprehendantur... et non erunt) |
| Nie czas jest tego to wysłowić |
| Jeszcze karmie jich biechą (Puł: były) w uściech jich (adhuc escae eorum erant in ore ipsorum), a gniew boży wstąpił na nie |
| Tedy go w domu nie było 1403 |
| Nie była ani będzie nad cię jina miła ca 1428 |
| Czego jemu było dojć, nie pa<miętał> |
| 1. 'mieszkanie' a. czynność 'habitatio, commoratio': |
| Jakom jemu nie winowat piątego bydlęcia przypłodu 1424 |
| Co tu w tem prawie nie bydli |
| Czso Mikołajewi pobrano bydła, to nie o mą winę 1393 |
| Jakom ja nie ręczył bydła wielkiego i małego, i kobył pana Dobrogosta z obory 1459 |
| Cecus et... contractus... multam pecuniam mendicabant... Nolebant autem sanitatem consequi, ne periret conquestus eorum iżby jich byrza nie zginęła |
| Nie w bytności prawdziwej non in veritate XV med. |
| Z nie z ktorego (i. e. z niektorego) syna złodziej bywa, kostarz i pijanica, a z dziewkić teże mnogdy zła żona bywa |
| Mikosz wrocił Tomie ten koń cało, a nie pogorszył mu go 1400 |
| 'w całości, nie w kawałkach, statu priori ac integro': |
| 'nienaruszoność, integritas': [ciała i dusze całość] |
| Jakom ja... nie wziął z skrzynie Jedwidzinej... czachła z kunlerzem..., całuna i pościelej 1471 |
| 'niewydrążony, solidus': |
| 'nienaruszony, nieuszkodzony, integer, salvus': |
| 'duże naczynie na płyny, ceber, hydria, labrum, vasis maiores species': |
| Jakom ja nie porwała Ondrzejowi cybuli z jego ogroda 1435 |
| Grabia nie winowat Maciejowi dwu kopu celnych pieniędzy 1427 |
| Ten lud, jen był w niem, wywiodł (sc. Dawid) ji precz i kazał ji cepy młocić (fecit super eos tribulas) a żelazne brony po nich włoczyć, a okowanymi wozy przez nie jeździć tak, aby byli roztargani |
| Jakom ja gwałtem nie wziął... Wawrzyńcowi... charta z charcicą 1468 |
| Jakom Wysocie chartow w mem domu nie dał 1404 |
| Szymon... nie płacił trojga potwarnego i jenego chąsiebnego (czy chąziebnego) 1419 |
| Sędziwoj nie wziął konia chąsiebną rzeczą Januszewi 1395 |
| <Jako P>aszek nie płacił nigdy chąśby 1400 |
| Bog nie chcący złego ty jeś (non Deus volens iniquitatem tu es) |
| ze zdaniem przedmiotowym: |
| Jakom ja nie biegał na Pawłow dom z ostrą bronią ani jego dziewki chciał bić siłą 1428 |
| Eksamity i postawce, tych się mnie nigdy nie chce |
| Acz mi będzie chcieć sie jeść, nie powiem tobie (si esuriero, non dicam tibi) |
| nie chcąc(y) 'nieumyślnie, mimo woli, inconsulte, nolens': |
| przy podmiocie nieżywotnym: |
| Ggdyżci się Kryst jest był... narodził, tedy więc krolewstwo niebieskie takoć jest ono było... wiesielim napełniono, iżeć się jest ono ludziem na ziemi tako było widziało, jakoby się ono na nie obalić było chciało |
| Nie chciej miłowan być (noli aemulari) |
| Jakom ja nie sądził Piotra... polskim prawem, ale chałmieńskim 1458 |
| Łaczny je z chęcią a miłością a nigdy przestać nie myśli podług potrzeby XV med. |
| Jako moj chlebojedźca s mą pomocą Mikołajewa gaju nie posiekł (a. pożegł) siłą 1411 |
| Nie darł chmielu Pełce 1399 |
| spójnik: wprowadza zdanie przyzwalające 'choć, quamquam, etsi': |
| Wszedł jest farao... s jeźcy swojimi w morze i swiodł na nie Gospodzin wody morskie, ale synowie israhelszczy chodzili (BZ: chodzili są) po suszy (ambulaverunt per siccum Ex 15, 19) pośrod jego |
| Jakom w tem chodził, gdy Staszek nie chciał ręczyć za starostę Tomka dzi<e>siąci grzywien Lewkowskim 1410 |
| I rzek jemu Bog: Nie chodzi za nimi, otydzi ot nich (non ascendas post eos, recede ab eis) |
| Enoch... chodził jest z Bogiem (ambulavitque cum deo), a nie zjawił się, bo ji precz wziął Bog |
| Sznødzeny bødø, doyøød... zlego... nye wspomyonø, gimze to przestøpili sø przecziwko mnye. Przetos y ia chodzicz bødø przecziwko gim (ambulaverunt ex adverso mihi. Ambulabo igitur et ego contra eos, Biblia radziwiłłowska: przećiw mnie wystąpili... ia też iem przećiwnem stał) |
| Bracia nie mają chodzić z bronią (non ferant arma) 1484 |
| Słysz, dziewko, nie chodź na jine pole zbirać kłosow (ne vadas in alterum agrum ad colligendum) |
| Jacom ja nie chodziła przez Krczonowo gumno siłą 1437 |
| dać pokoj, mir, milczenie |
| obiekt (miejsce, obszar, punkt wyjścia), na (w) którym przebiega czynność (orzeczenie zazwyczaj nie jest czasownikiem ruchu, a z(e) może być zastąpione przez na a. w): |
| Ustawiamy, iż rycerze... ziemie naszej... w krolewstwie polskiem służyć mają w harnaszu..., ale z granic (extra metas, Dział 52: za granicami) krolewstwa nie powinni służyć nam |
| 'wprowadzić w posiadanie, in possessionem inducere': |
| 4. 'kazać, iubere, mandare': a. dopełnieniem bezokolicznik: |
| dopełnieniem zdanie: |
| Iż Limpach nie dokonał z swymi jednaczy, co sie z sądu wywiodł cum Yanussio 1398 |
| Nigdy z jich (sc. panosz) ręku nie postała (sc. dziedzina) 1398 |
| Acz się sprawiedliwi z tego to gwałtu (de eadem violentia)... nie uczynią |
| 'późniejszy, posterior': |
| w pokrewieństwie 'niebliski, remotiore coniunctus cognatione': |
| Daleko od grzesznych zbawienie (longe a peccatoribus salus), eże prawot twojich nie szukali |
| Nie rozumiecie, iże wszytko, ktore idzie w usta, wnidzie w brzuch a potem będzie dalej wypuszczono (non intelligitis, quia omne, quod is os intrat, in ventrem vadit et in secessum emittitur Mat 15, 17)? |
| Jaż dalej pysku nie widzi non videt nisi quantum rostrum eius se protendit 1466 |
| Jan nie ręczył za kmiecia nics dalej jedno do Buku 1408 |
| Jakom ja nie ręczył dalej zapust Hynd<r>zychowi za Piotra, jeno ten rok, cso miał być na zapust 1439 |
| A on im odpowiedział rzekąc: A ktory człowiek miedzy wami, ktory by miał jednę owcę a by jemu wpadła w doł w sobotę, azaliby ją dzierżąc a nie podniosł? A wszako daleko lepszy jest człowiek niżli owca (quanto magis melior est homo ove Mat 12, 12) |
| Synowie, ktorzyż dziś dobrzy i źli nie wiedzący dalekości (qui hodie boni ac mali ignorant distantiam), oni wnidą a jim dam ziemię |
| Nie zbiorę zebrania jich ze krwi (conventicula... de sanguinibus) |
| danie ślubu |
| Bracia... nie mają mięsa jeść(i)... niżliby (czy niźliby) niemoc albo mdłości i też chorość inak radziła, albo potrzebowała (nisi aliud infirmitatis vel debilitatis instantia suaderet) 1484 |
| Jako u mnie Jan przyjął ogrod na dań a uciekł prawa mi nie zapłaciw 1425 |
| Jakom ja Przejczyna skota nie chował mimo godzinę 1428 |
| Wierz w Boga jenego, nie bierzy daremno (Dek I 1. III 14. 15. V 1: nadaremno, VII 4: nadaremnie, I 2. 3. 6. 7. II 3. III 30. V 2. 3. VII 3. BZ Ex 20, 7: na darmo, Dek I 4. II 1. VII 1: darmo, II 2: na darmie, I 8. VII 5: prozno, VII 2: w prozność) jimienia jego (non assumes nomen domini dei tui in vanum) |
| Bo czego nie wie doma chowany, to mu powie jeżdżały |
| O ktorego wieprza na mię Piotr żałował, tegom ja z jego wolą w mem domu nie chował 1428 |
| Swych starszych nikdy nie gniewa, chowa się w<e> czci i w kaźni |
| Chowaj się (cave) tego, aby nie wodził syna tamo z sobą |
| Kmieć se wsi..., nie uczyniw prawa w ziemi naszej ustawionego, trzymałego, mianego i chowałego panu swemu, ... wyszedł (non exhibito iure et ordine in terra statuto, tento, habito et servato... recessit) |
| On, na kogo żałują, ale nie powod, swoję niewinność oczyścić ma podług rzędu i obyczaja, i chowania ziemie naszej (iuxta consuetudinem et observantiam terrestrem) |
| Ale wszakoż nie bywali z tych pieniędzy (ex eadem pecunia) wodni cebrowie |
| wskazuje stopień, natężenie: ze wszego s(i)erca, ze wszytkiej dusze itp. |
| Miły Krystus mowiąc to słowo: Krolewstwo moje nie jest z tego świata, mienił, iże ma krolewstwo kakoli więtsze z tego świata |
| 'stąpanie, krok, gressus': |
| [S] Ktora się nie chroni non avertente (in filia non avertente se, var. inverecunda, firma custodiam, ne inventa occasione utatur es Ecclus 26, 13) 1471 |
| Jako ja to wiem, Więcsław Jakuszowa chrosta sieczonego nie pobrał samowtor 1422 |
| Przyszła kobyłka i chrąst (Puł: chrząszcz), jemuż nie było czysła (locusta et bruchus, cuius non erat numerus) |
| Dziewica Maryja acz pieluszek dobrych <w to wrzemię> nie imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła> |
| Przezto, iżbychom nie patrzyli marne chwały tego to świata |
| Kto żąda a szuka fały na niebie, tenci się nie boji sromoty na ziemi XV med. |
| Otoć każdy lekarz faści, nie pomogą jego maści |
| Jakom się nie fatał Wierzbięty za jego gardło, ani go siepał w jego domu gwałtem 1410 |
| Tą to chwilą nie czas jest tego to wysłowić |
| Nie fytał non rapui 1448 |
| Jakom ja nie ręczył u Szczepana dwu wołu w chyczach i w płociech 1403 |
| Przydawa się..., iże dworzanie... albo jinszy, ktorzykole... przed sędzią naszego pozywając, chytrze a rozmajite żałoby wymyślają dla uciążenia strony a potępienia, przeto... ustawiamy, aby... ci, ktore pozową..., dobre a długie imieli rozmyślenie na odpowiadanie przed sądem, aby takimi chytrościami abo chytrzymi żałobami nie byli przechytrzeni |
| Przydawa się..., iże dworzanie... albo jinszy, ktorzykole... przed sędzią naszego pozywając, chytrze a rozmajite żałoby wymyślają dla uciążenia strony a potępienia, przeto... ustawiamy, aby... ci, ktore pozową..., dobre a długie imieli rozmyślenie na odpowiadanie przed sądem, aby takimi chytrościami abo chytrzymi żałobami nie byli przechytrzeni |
| 'umiejętnie, perite': |
| Tłuszczami, nie obyczajem sądowej mocy, do niektorej wsi ciądzacze przystąpiwszy..., dopuszczać się wielkiego śmieją drapieżstwa (ad aliquam villam impignoratores accedentes... committere plurimas praesumunt rapinas) |
| Gdy... przez ty, ktorzy ciądzani za dopuszczone winy, nie będzie onym, ktorzy ciądzali, dosyć uczyniono..., tedy słuszno bądź ciążebnikom onę ciążą rozdać (si... per illum vel illos, quorum sunt pignora, pro commissis poenis non fuerit illis, qui impignoraverunt, satisfactum, vel suam innocentiam non ostenderint, licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere) |
| 'branie w zastaw, zajmowanie sądowne, pigneratio': |
| 'branie w zastaw, zajmowanie sądowne, pigneratio': |
| Wieźmie jałowicę..., ktoraż to jest nie ciągnęła w jarzmie (tollent vitulam..., quae non traxit iugum) |
| ciągnąć się: a. 'wejść w posiadanie, in possessionem rei venire': |
| Co Mikołaj ranił Włostowego siestrzyńca, to ji ranił na swe dziedzinie, iż mu ciąże nie dał 1390 |
| 'branie w zastaw, zajmowanie sądowne, pigneratio': |
| 'branie w zastaw, zajmowanie sądowne, pigneratio': |
| Grzegorz przez cztyrzy lata spokojnie a cicho, nie uczyniwszy zapłaty pełnej, dzirżał przerzeczoną dziedzinę i imiał (pacifice et quiete... tenuit et possedit praedictam hereditatem) |
| Consulitur igitur viris non propter pulcritudinem ducere uxores sed propter bonos mores... et hoc... vulgaris cantilena nobis consulit dicens: Nie wybieraj, junochu, oczyma, ale słuchaj cichyma uszyma 1466 |
| Nie czyń grzechu cielesnego procz urzędu małżeńskiego |
| Jakom ja z żonką chowaną w domu cielestnie nie udziełał z żywej martwej głowy 1470 |
| Ne... dolor frustretur (by boleść) daremna nie była XV med. |
| Darmo podnosi swe oko na widzenie Boga, jen jeszcze sam siebie poznać a widzieć nie umieje XV med. |
| 'bez przyczyny, niesłusznie, immerito, sine causa': |
| Eże to miłosierdzie, sie ('jeśli') nie bywa czysto ot marnej fały, a proście prze Bog a ku bożej fale, tegda jest darmo XV med. |
| Darma, mistrzu, twoja mowa, tegom ci uczynić nie gotowa |
| Uzdrowion nie będziesz moc być od pięty w nodze aż do ciemienia (a planta pedis usque ad verticem tuum) |
| Jałmużna ot... grzechu... zbawia a nie przepuści dusze jić do ciemności (in tenebras) |
| Cienka żona i rozkoszna (tenera mulier et delicata)... nie mogła chodzić po ziemi... prze miękość swych nog i cienkość wieliką |
| Cienka żona i rozkoszna... nie mogła chodzić po ziemi ani swej nogi stopy na ziemi postawić prze miękość swych nog i cienkość wieliką (propter... teneritudinem nimiam) |
| Jan Gorzeskot jest nasz brat..., i naszego klenotu, ktory nosi, i my, kogę, a w nie wieża ze trzemi cieniami 1424 |
| Iżbychci ja na krzyżu męki nie cirpiał |
| 'znoszenie cierpliwe, cierpliwość, patientia': |
| Synow napłodzisz i dziewek, a nie będziesz się jimi cieszyć (non frueris eis) |
| Jakom ja nie wziął dwu ciesiu w Janowem domu gwałtem 1446 |
| Jakom ja Janowi nie pobrał rzeczy z domu str[z]yja jego...: zamkow, cieślice, szczyta i jinszych domowych rzeczy 1461 |
| Ręce Mojżeszowy były są ciężkie (manus autem Moysi erant graves), ... Aaron a Hur podpierali ręce jego... I zstało sie jest, że ręce jego nie umęczowały sie |
| Proszę cię, niechaj ci nie będzie ciężko ze mną chodzić quaeso te, ne graveris mecum ambulare XV ex. |
| Proszę... aby mię nie raczył sędzić według ciężkości grzechow mojich |
| Dla... starości rzeczy oczyszczenie nie mogło być abo acz było, ale silną ciężkością |
| A pakliby ołtarz kamienny uczyniłby <mi>, nie będziesz jego dziełać z ciosanego kamienia (non aedificabis illud de sectis lapidibus) |
| Pan Mirosław nie wziął po ciotce Janowie posagu niczs 1400 |
| Michał nie poszkodził w cisiech ani w dębiech Jakuszowi 1399 |
| Jakom ja nie ukradł Pawłowi Rusieckiemu cisawego konia 1466 |
| Non deficiamus nec diffidamus nie cknimy in labore isto salutari 1466 |
| Iżem nie zadzierżał dwadzieścia i cztyrzech grzywien ze cła 1443 |
| Jakom ja nie przepłynął gwałtownie cłą ryczywolskiego et csom sprawnie miał myta dać, tom zapłacił 1456 |
| Jako nie daw i wytrzymał trzech lat i zazwał Marcin Kota, o czso mu Miwdan uczynił 1404 |
| odnośnie do całego zdania: |
| Okrutność śmirci poznacie! Wy, co jej nizacz nie macie, przy skonaniu ją poznacie |
| 2. zaimek względny: a. po członie określanym: aa. w funkcji mianownika: aaa. z odpowiednikiem w zdaniu nadrzędnym: |
| Nowa Wieś nie postała w manowst<w>o do Czacza, co w niej Zbor siedzi 1395 |
| Jako to świadczę, cso Krzywosądowi ukradziony konie, tego Sędziwoj użytka nie ma 1386 |
| Ale co ociec miłosierdzia... nigdy nie przestanie ucieszać nędznych, ... tegodla posłał k niemu anjoła |
| Tej umarłej niewiasty mąż nie może mieć tego darowania i tej niewiasty rzeczy, bo ty niewieście rzeczy słuszają jej bliszym..., słowie żeńskiej twarzy |
| dobra niematerialne: |
| Tako: u nas nie jest tako obyczaj, aby wiano przed prawem dawano |
| Iże sem w czas dawał okup: dwu wołu podług ziemskiego układu, a Mikołaj Suchorabski nie chciał jego wziąć 1441 |
| Nie dawaj na lichwę noli fenerari (noli foenerari homini fortiori te, quod si foeneraveris, quasi perditum habe Ecclus 8, 15) 1471 |
| zaimek: A. rzeczowny 'cokolwiek, quidquid, quodcumque': 1. nieokreślny: |
| Bałwan<o>wie... są dyjabl<i>, jiż se wszemi z tymi, csoż sie ji<m> modlą i w nie wierzą, wiecznem<u> ogniu przysądzeni będą |
| Te dziedziny, coż u Nawoja wykupił te dziedziny, nie dodał tako wiele, jako służebnik widział 1405 |
| A gdyż to twoji bogowie byli, czemuż tego, cso sie jim stało, nie wiedzieli? |
| określenie superlatywne cechy innej niż piękno: a. 'doskonale, perfecte': |
| Nie cudzołoż |
| Z ręki cudzoziemcowej (de manu alienigenae) nie ofierujcie chlebow Bogu waszemu |
| Gdyby cudzoziemianin... rowny gwałt uczynić by śmiał (si alienigena... consimilem violentiam faceret seu perpetraret), tegdy z taką żoną swoją nie jinszy posag będzie miał, jeno obleczenie |
| 'cudzy, stanowiący własność kogoś innego, alienus, alterius': imienie, zboże, rzecz, las, wół, żona etc.: |
| Nie kradzi nics cudzego |
| Zły to cynek kostyrze siadł, gdy po uszy do piekła wpadł, nie pomogą mu i dryj<e>, już tam w piekle smołę pije XV ex. |
| Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" Słownika staropolskiego (s. 552, t. 2) to hasło należy usunąć. W SPJS wyraz ten nie będzie podlegał dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej. |
| Uczynili takież czarnoksiężnicy swymi czary (fecerunt... malefici incantationibus suis), aby wywiedli płoszczycze, i nie mogli są |
| o tkaninie: |
| Oddalili są sie grzesznicy od porodzenia... Rosierdzie jim podług podobieństwa wężowego, jako źmije..., jaż nie wysłucha głosa czarownikow i łowca czarującego mądrze (venefici incantantis sapienter) |
| Naukę... dał, by się do Boga uciekał wszelki człowiek w potrzebach w swych, nie do czarownic przeklętych XV ex. |
| Oddalili są sie grzesznicy od porodzenia... Rosierdzie jim podług podobieństwa wężowego, jako źmije..., jaż nie wysłucha głosa czarownikow i łowca czarującego mądrze (vocem incantantium et venefici incantantis sapienter) |
| Święta kry, ... racz mię ty sobie (a. siebie?)napoić..., aby mi czart nie mogł szkodzić ca 1440 |
| Jako Świętosław nie dzielen był <w> ten czas z swym oćcem, kiedy mu konie pokradziony 1388 |
| Płakaliście przed Panem, a nie wysłuchał was... Przetoście siedzieli w Kadesbarne przez wiele czasow (sedistis ergo in Cadesbarne multo tempore) |
| Jakoż ostał (?) winien (?) podług czasu i prawa ji wyszedł nie dosiedzę czasu 1417 |
| Nie z moją wolą wyszedł Franek kmieć przez czasu 1400 |
| 'po terminie, post tempus constitutum': |
| 'okres, tempora' (przeważnie w pl.): |
| [Wyraz cisus poprzedzono *. Słownik łaciny sredniowiecznej w haśle ciphus nie notuje takiej formy.] |
| Jakom ja nie poorał Katerzeninej rolej gwałtem w jej cząstce anim jej uszkodził jako pięć kop 1468 |
| Jakoż pan starosta żałował ot krola, iże bych ja wniosł pieniądze fałszowne w jego miasto Poznań..., ktoreż pieniądze są jemu wrocony, a on jinne dobre pieniądze za nie dawał 1435 |
| Iżesmy ukazali konie podwodowe, podwodniki takie, jakiesmy mieli i dawali, ale jich nie chciał wziąć 1441 |
| Nie dawaj mie w dusze zamącające mie (ne tradideris me in animas tribulantium me), bo wstali są przeciwo mnie świadkowie krzywi |
| Słusznie, Chryste, na nas się gniewasz, w gniewie twojem nas grzesznych ludzi, nie znasz, w pogańską nas rękę dawasz XV ex. |
| 'koszula lub suknia (szczególnie kobieca) z białego płótna, corporis velamentum (imprimis muliebre) linteo albo': |
| Zapowiedając kastellanom i wszystkim sędziam, i podsędkom, aby potem przez pewnego powodu a wysłowionej rzecz<y> nie dawali (Dział 17: wydawali) ktorych pozwow (quod... sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citationes) |
| Jakom ja nie słupiła czeladniczki Hanny gwałtem na dobrow<o>lnych opłotkach 1468 |
| Jakom nie kazał memu czeladnikowi bić Macieja 1423 |
| 2. 'dotyczący rodu, familiae, gentis (gen.)': a. pokolenie czeladne 'ród, familia, gens': |
| Przeto wam dawamy na świadomie ze wszech kapłanow (notum facimus de universis sacerdotibus) i nauczonych..., aby nie mieli mocy brać myta..., ani urokow na nich |
| 'wprowadzać w posiadanie, in possessionem inducere': |
| Jakom ja nie dawał roku do sich Świątek Jałbrzykowi cztyrzem kopam pieniędzy 1413 |
| Quia sciunt et testantur, jako prawie pani w czas zazwała, dawności nie dawając wynić 1444 |
| Jako jest ma czeladź nie chodziła wypuszczać do jego doma jego bydła 1398 |
| Przyszli czyrpać i nie naleźli są wody (venerunt ad hauriendum, non invenerunt aquam) |
| Ja czyrw jeśm (sum vermis), a nie człowiek, przekora ludzska i odrzucenie ludzskie |
| Jakom ja Janowi nie winowat cztyrzech grzywien za konia ani złotego czyrwonego 1436 |
| Niektorzy..., Boga się nie bojąc ani czasnej męki się lękając (nec temporalem poenam formidantes), dziewice dziewstwa zbawiają |
| [Inne odczytanie wyrazu hasłowego – cytat opracowany pod hasłem żąć. Jednostka nie będzie poddawana klasyfikacji semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej.] |
| Znamionujemy kako żądając, aby poddani naszy..., ktoregokoli stadła byliby i czci, czestnie żyli (honeste vivant), jeden drugiego nie urażając, prawa każdemu życząc a udzielając |
| Nie żąda czci non est ambiciosa (I Cor 13, 5) XV med. |
| 'szacunek, uszanowanie, reverentia, pietas, honor, cultus': |
| A nie czyńcie nics złego tym mężom, boć są weszli se czcią w moj dom (quia ingressi sunt sub umbra culminis mei) |
| Franciszek Grzegorzewi pożyczył dwadzieścia ćwirtni pszenice, jichże częściej upomieniony (Dział 27: a gdyż to częstokroć upominał Franczek) nie otdał (Franciscus Gregorio mutuavit viginti mensuras tritici, quas, pluries monitus, non restituit) |
| Ipsum in iudicio dehonestavit asserens: Non dilata lakwy, latryny vlg. nie rozwodzi lakwy, latryny 1439 |
| 'urządzenie do sztucznego oświetlenia w postaci naczynia z olejem i knotem, lucerna, lampas': |
| Sulima nie jest złodziejem..., ale jest dobry człek jako jini 1423 |
| Świadczymy, kiedy żądał Jarosław u Paszka prawa na Pawła, a on w ten czas jego człekiem nie był 1399 |
| A wyznawam, iż był i jest dobrym a uczliwym człowiekiem i w jego sławie, i w czlowieczeństwie nie urażonym 1464 |
| Tedy więc naprzeciw jemu niżadny człowiek nie jestci on wyszedł był |
| Gdy sie rajca albo przysiężnik, albo pospolny człowiek ktokolwiek bądź, przylubowałby sie ku dworowi albo przymilał, albo nie dzierżał pisanego miastu prawa, przywileje łamał albo fałszował, co jest pokuta jego |
| Dawnego czasu po małżeństwie przyjętem przez cztyrzy lata nigdy nie był upomnienion o rzeczy (longo tempore post contractum matrimonium per quattuor annos nunquam fuit ammonitus... pro rebus) |
| A csoż, acz będzie przez piąci pięćdziesiąt sprawiedliwych...? ... "A gdy naleziony będą cztyrdzieści, cso uczynisz?" Otpowiedział: "Nie zatracę o cztyrdzieści" (si autem quadraginta ibi inventi fuerint, quid facies? Ait: Non percutiam propter quadraginta) |
| Michał nie poszkodził w cisiech ani w dębiech Jakuszowi 1399 |
| Michał nie poszkodził w cisiech ani w dębiech Jakuszowi ani tego szkody ma, jako sztyrzy grzywny 1399 |
| Jakom ja nie dawał roku do sich Świątek Jałbrzykowi cztyrzem kopam pieniędzy 1413 |
| Jakub Wielżyński przeprosił Dzierżka Święcińskiego o ośmią grzywien: cztyry mu dał, a cztyry mu nie dał 1404 |
| Jako ja to wiem, Michał Stanisławowi nie wziął dwustu drzewa... z budy cztyrkroć wyjeżdż<aj>ąc gwałtem 1446 |
| We cztyrzechstoch leciech (per quadringentos annos) tak się rozmnożyli, iże jich wielikość nie mogła zliczona być |
| Paknięli powod a sąpierz są ot siebie daleko rozdni, tedy nie jinsza dawność obrzeczona powoda żałującego o złodziejstwo otpędza niż tylko trzechletna, a ma<ją> dziwować swemu lenistwu [bo gdy] wszystcy gnuśni a leniwi, <jiż> w pościganiu swej szkody mało czuć są obykli (qui in sui damni recuperatione minime curaverint vigilare) |
| Judasz... rzekł ku Żydom: Gotujcie świce, gotujcie latarnie, przyprawiajcie wiele pochodni, aby sie nigdzie skryć nie mogł |
| Opiekadlnik dzieci, kiedy k latkom przydą (cum ad annos pervenerint), s jinszego liczby czynić nie ma, jeno z czynszow a z świerzepic nieuczonych |
| 1. 'troszczyć się, starać się o coś, zwracać na coś uwagę, mieć w cenie, curare, observare, respicere': a. czegoś: |
| Wiem, eże wiele miłych imasz, a po grzechu na mię nic nie dbasz 1444 |
| Mnodzy za to nics nie dbają, iż jim o czci powiedają |
| Paknięliby sampierz nie dbał stać na roku (si autem reus parere in termino... non curaverit)..., skazujemy, aby... był skaźnion |
| ze zdaniem: |
| Pięćdziesiąt lat (quinquaginta annos Jo 8, 57) jeszcze nie masz ca 1425 |
| 'uchylać się przed wypełnieniem zobowiązań na zasadzie przedawnienia, ratione usucapionis debita praestare nolle': |
| Bogow dętych (deos conflatiles) nie czyń sobie |
| Znaczenie i związki składniowe: 'czworaki, czworo, cztery, quadruplex, quatuor': 1. pojedynczo: a. składnia zgody: |
| Cso mi Świętosław wrocił owce, a drugi<ch> mi nie wrocił, tych mi zginęło tako wiele, jako trzydzieści a cz[o]woro 1398 |
| wprowadza pytanie uzupełniające 'czyli, właściwie, sive': |
| nieokreślny 'czyjś, czyjkolwiek, nie swój, cuiusdam, alicuius, alienus, alterius: |
| Ktory pan dziesięcinę chce kupić, przed Śwętym Jakubem jej targować ima. Nie będzieli, to przez wszej przekazy przedaj ją wolnie ten, czyja jest (dominus decimae decimam vendet libere), komu może |
| 'czyjkolwiek bądź, nie swój, cuiuscunque': |
| Słuchajcie jich a cso sprawiedliwego będzie, sędzicie..., niżadnemu rozdział nie będzie miedzy osobami sąsiednimi, takież małego jako wielikiego przesłyszcie ani przymiecie czyjejkoli osoby (ita parvum audietis, ut magnum, nec accipietis cuiusquam personam) |
| A jinych rzeczy nie naleźli, jiż by tym czynem jim oddali (alias autem non repererunt, quas simili modo traderent) |
| Jako ja nie brał czynu samowtor na woz 1427 |
| I. w użyciu samodzielnym (bez dopełnienia bliższego) 'działać, postępować, agere, facere': 1. z okolicznikiem wyrażonym: a. przysłówkiem: |
| Porodziciele nie powinni za jich syna o pieniądze przejigrane dosyć czynić (parentes non tenentur pro ipsorum filio ad pecuniae delusae satisfactionem) |
| wyrażeniem przyimkowym: |
| Święty Łukasz tuta wykłada i wypisuje rodzaj otca i macierze Świętego Jana..., iżci oni nie byli są lucemiernicy, jakoć dzisia ludzie... czynią, iżci się oni przed ludźmi ukazują dobrzy, aleć oni są przed Bogiem źli |
| Przestąpili kto naprzeciwko rajcam albo miastu, mogą rajce z niego wziąć podług miłości mieskiej wie<l>krza, to jest uchwały, a nie trzeba jim o to ni-z-kim czynić |
| Kiedyż miała Jagnieszka z Dąbrowki z sołtysem prawem czynić, tedyż tam przed gajonym wiecem nie żałowa<ła> o połosmy grzywny 1430 |
| Nie dałci jest on był sobie więce chwały tako jako Bogu czynić był |
| odsyłający do treści zdania niezależnego: |
| 2. czynić rzekomo a. tylko we własnym przekonaniu 'podawać, uważać za kogoś, facere, dicere, putare' (z podwójnym acc.): a. czynić kimś: z określeniem predykatywnym w instr.: |
| Zoszka nie w<zi>ęła XX gr<z>ywien czynszowych pieniędzy po śmierci swego męża 1396 |
| O chtorą czyrśl żałował na mię Rosław[l], te-m ja nie uczynił tego roku samopięt 1407 |
| Jakom ja nie czyrślił w Boguszowie dziedzinie przez gran<i>ce drzewa 1403 |
| Godujmy... nie <w> kwasie starem... złości..., w złosyństwie..., ale w prześności abo w niekwaśności czystoty a prawdy (non in fermento veteri..., sed in azymis sinceritatis et veritatis I Cor 5, 8) ca 1450 |
| A eże to miłosierdzie, sie ('jeśli') nie bywa czysto ot marnej fały ('chwały'), a proście prze Bog a ku Bożej fale, tegda jest darmo XV med. |
| 'nieskalany przez kogoś, intactus (sensu sexuali)': |
| Nie wnidzie czyszczony... w kościoł boży (non intrabit eunuchus... ecclesiam domini) |
| z elipsą dopełnienia: |
| Nie dbana remissa (egestatem operata est manus remissa Prov 10, 4) 1471 |
| Jinich wiele rzeczy dawałem, a nadto i zboża w mem wojewodzstwie nie dbałem, bo barzo był lud zubożał (annonas ducatus mei non quaesivi, valde enim attenuatus erat populus) |
| Nie jestem dostojen poruszyć tako świętego dziewictwa, bowim ja już przyszedł w stare lata (provectus sum aetate iam senili) |
| Możeli opiekaldnik opiekanie opuścić... albo trudne a twarde rzeczy przewlec, słowie odłożyć aż do dziecinnych lat, słowie aż doroście, czyli nie może? |
| Dzieci Księskiej nie miały lat, kiedy Sędziwoj<ewi>... mieni, aby mu ręczyły 1403 |
| 'być niepełnoletnim, impuberem esse': |
| A jinako tego zapisa albo kompromisa-m nie wydał, jedno jakom ji z minuty przed krolem czetł 1420 |
| ze zdaniem przedmiotowym: |
| wnętrznie czyść |
| przenośnie: [we ćmach chodzić] |
| Ipsum in iudicio dehonestavit asserens: Non dilata lakwy, latrini vlg. nie rozwodzi lakwy, latryny 1439 |
| 'wprowadza zdanie o treści przeciwstawnej 'ale, tylko, jednak, sed, tamen': |
| wprowadza wyraz lub zdanie o treści uściślającej, wyszczególniającej 'to jest, mianowicie, nimirum, videlicet': |
| Velkokrocz szø tho gim przygadza..., ysczy sz ne s ktorego (i. e. z niektorego) szyna slodzeg byua... a s dzefkicz tesze mnogdy sla szona byua |
| Nie będę sie bać zła, bo ty se mną (mecum) jeś |
| wskazuje partnera lub przeciwnika wykonywanej czynności, szczególnie współdziałającego w czynnościach prawnych: |
| Eże ksiądz Jan we trzech a we dwudziestu siłą mocą deptał Jakuszowi żyto, gdzie s nim ściany nie miał 1402 |
| Jakom ja Piotra nie deptał koniem 1406 |
| Moi ludzie nie pobrali Wszeborowych desk do mego domu na dwa wozy 1407 |
| Została mie moc moja i świeca oczu moju, a ta[go] nie jest se mną (ipsum non est mecum) |
| Jestci on Krysta był prosił, abyć tamo deszcz, wiatr i teże złe powietrze nie postało |
| Nie będę sie bać zła, bo ty se mną jeś. Pręt twoj i dębiec twoj (Puł: laska twoja), ta jesta mie ucieszyła (virga tua et baculus tuus ipsa me consolata sunt) |
| Jako Jęd<r>zych nie ujał Boguszewi z koniem 1396 |
| Jako moj chlebojedźca s mą pomocą Mikołajewa gaju nie posiekł (a. pożegł) siłą 1411 |
| Czso wzięto Maciejewi (sc. dicto Jad) koń i odzienie, to nie s jego (sc. Mathiae Gosslay) użytkiem ani jego kaźnią 1391 |
| Eże złodzieje... nie wnieśli (sc. miodu) w dom Przeczkow ani s nim Przeczk użytku ma 1466 |
| Jako Wociech nie wstał od Staszka, wstanę i z jinymi sąsiady 1391 |
| 2. w określaniach ilości: a. wprowadza odcień niedokładności 'około, mniej więcej, circa, fere': |
| Jako ji (sc. Bietkę) Bodzęta wręczył we dwadzieścia krzywien... i <po>sag z pięcinacie wypłacił a pięci nie zapłacił 1407 |
| Nie wierzyłam tym, jiż mi powiadali, aliżem sama przyszła a oczyma myma widziała i skusiła, iże ledwy połowicę (vix medietatem) twej mądrości są mi powiedzieli |
| Nie mogę się dowiedzieci, gdzie pirwą mam noc albo leg mieci |
| W gospodzie w nocy nigdy nie odpoczywali, ale pod drzewem na gołej ziemi częstokroć legali (super nudam terram per noctem iacuerunt) |
| 'leżenie, wylegiwanie się, cubitus, cubitura': |
| Jako Piotrasz Jędrzeja nie wręczył do pana Sątocskiego w pięć grzywien, ale za dwie niedzieli na postawienie 1408 |
| Aby... pieniędzy swych pożyczając, nie więcej za (Dział 38: na) każdy tydzień (pro qualibet septimana) wziąć mieli, niżli (czy niźli) tylko jeną kwartę |
| Czso mi ręczył Andrzej za pieniądze, tych mi nie zapłacił 1387 |
| Strona trzykroć wezwana nie będzieli ku prawu, gdy sędzia jakoby wstać chciał, dla niestania ma być skazana (ob contumaciam condemnetur) |
| Pani Staszkowi dnia robot... nigdy nie zastawiała... ani dla zastawy dała robić kmieciom 1421 |
| Ta czystość nic jinego nie jest, jeno ciała i dusze całość ot zmazania dla miłości bożej otrzymania XV med. |
| Nie dławcie neminem concuciatis (Luc 3, 14) XV med. |
| Po[r]życz<y>ł Michałowi... pasa Olbracht, a nie kazałem go na dłudze przedawać jemu 1410–13 |
| 'zobowiązanie wynikające z kradzieży, furtum, res furtiva': |
| Jakom ja przy tem był, eże Szczepan nie wyręczył u Junoszej Wawrzyńcowa bydła w jinszem dłudze, jeno w ziemskiem prawie 1427 |
| 'sam kapitał bez pobieranych od niego odsetek, debitum principale, id est nullis auctum usuris': |
| Nie pomogą apoteki, przeciw mnie żadne leki |
| 'leczenie, actus medendi, curatio': |
| 'nie ciężki, mało ważący, levis': |
| 'umiarkowany, łatwy do zniesienia, do wykonania, nieprzykry, minime gravis, tolerabilis': |
| Jako jest moj pan nie winowat Sułkowi trzynaćcie grzywien za Czepury 1386 |
| wskazuje cenę przedmiotów, nieruchomości, usług, podlegających wymianie: |
| Aby nijeden... ziemienin... kostek nie jigrał na pożyczki..., jano tylko za pieniądze gotowe (pecunia pro parata) |
| Jakom ja nie kupił konia u Więc<k>a, ale mi ji dał za dar 1426 |
| Iże Marcin nie odmowił Jana sołtysa od rok za swego pana za Wolframa 1398 |
| Jakom Macieja nie szyndował swym pomocnikiem za dniem ani za nocą korzystną rzeczą 1404 |
| Jakom Pietrowi nie zdżył... koni... ani jemu o to nigdy za szkodą stał 1396 |
| Jako kiedy nieprzyjaciele bieżeli w ziemię a [a] szkodzili ziemię a kiedy pan Bartosz bieżał za pogonem..., tedy nie słał do domu pana Gila, aby bieżał za nieprzyjacielmi 1424 |
| Kiedy<by> mi nie dał tego lista, tedyby mi swoj miał na się dać za swą pieczęcią 1402 |
| Jako Adamowa jest za swym mężem, burgmistrzem poznański<m> a kościańskim, nigdy nie otjednana jej rzecz z Gryżyńskim 1399 |
| 'w chwili popełnienia przestępstwa, natychmiast po popełnieniu przestępstwa, statim post crimen commissum': |
| Iż ziemska dawność nie wyszła, jako dopłacił Marek ha Staszek za pamięci tego jęstwa panu Petro 1444 |
| Jako się Piotr nie wiarował Wawrzyńca trzy lata prawa za jego zdrowia 1406 |
| Wstań, mistrzu, otpowiedz, jestli umiesz. Za po polsku nie rozumiesz? |
| 'powstrzymywać, nie pozwalać, prohibere, vetare': |
| Pisali siedząc od zabawy piwa (AKPr II s. XXXII: o dz[cz]banie piwa), grzanki jedząc XV p. post. |
| 'zająć, zabrać, też nie pozwolić odejść, occupare, retinere': |
| Tegodla ciebie, miły Gospodnie, proszę, aby mię raczył zabawić (pro zbawić) (ut me liberare velis), abych nie przymęczon tej świętej dziewicy poruszyć |
| Jakom ja dlatego zbił Jana kmiecia, iż mi się wziąć nie dał w gaju oćca mego, a szkodę dziełał 1479 |
| Dała krolowi... wiele lektwarzow (aromata multa nimis)... Nie były tako lektwarze (aromata) widany jako ty |
| 'późniejszy, następny': w terminologii prawniczej: dłuższy dzień 'termin sześciotygodniowy, a specjalnie ostatni dzień tego terminu, dicitur a iuris peritis de sex hebdomadum termino imprimis de postremo huius termini die': |
| Iże nigdzie Bogusław nie biegał siłą mocą na Mikołajow dom, ale czsokoli jemu uczynił, to uczynił za jego początkiem, eż mu drogę zabieżał 1406 |
| Nie zabłędzaj nec oberraueris (noli circumspicere in vicis civitatis nec oberraveris in plateis illius Ecclus 9, 7) ca 1470 |
| 'zaplątać się w mowie, pomylić się, labi, errare (in loquendo)': [błędnie wymówić przysięgę] |
| Jako Święch nie zabrał chąsiebną rzeczą Dzietrzychowi żyta 1406 |
| 'powstrzymywać, nie pozwalać, recusare, vetare': |
| Kto cierpiał rok i dzień, iż z strzechy... woda ciekła przez jego dom..., przez prawej odmowy, słowie iż przeciw temu w czas przed prawem nie odmawiał albo zabraniał (absque iusta contradictione, OrtOssol 75, 1: zabronił), ten musi też to dalej cirpieć |
| 'zakazać, nie pozwolić, vetare, prohibere': |
| Kto cirpiał rok i dzień, aż z strzechy... woda ciekła... przez jego dwor..., przez prawej odmowy, słowie iż przeciw temu w czas przed prawem nie odmowił albo zabronił (absque iusta contradictione, OrtMac 101: zabraniał), ten musi też to dalej cirpieć |
| Jako Potencia nie zachowała siedmidziesiąt grzywien po swym mężu 1413 |
| Jako Szczedrzyk i jego pani s jej dziatky nie zachowali listow i poltorasta owiec, coż Aaron Żyd da<ł> schować k wierne ręce 1406 |
| Bo Gospodzin... nie ostawi świętych swojich, na wieky zachowani będą (conservabuntur) |
| Nie pożędaj żony jego, tak zachowasz (Dek III 2. 4. 11: schowasz, III 1. 6. 7. 13. 17. 22. 24. 25. 27: napełnisz, III 16: spełnisz, III 28: będziesz mieć) urząd stadła swego |
| Iże Paweł, Jan i Maciej, ociec jich, zachowany gwałtownik, nie przyszli na jimienie Janczewo... ani zegnali trzech oraczow jego 1476 |
| Tu minią, iże miły Krystus miał dobre[z]e zachowanie (etsi... loculos haberet), ale tego, co <jemu> dano na użytek <ubogich>, nie chciał strawić na swoj użytek |
| 'ochrona, zabezpieczenie, praesidium, tutela': |
| Będziecie jeść je (sc. pirwe urody)... a nie zgrzeszycie na tem, wyborne a tuczne sobie zachowawając (egregia vobis... reservantes) |
| 'wstąpienie w spór sądowy zamiast pozwanego, actus loco citati coram iudice respondendi': |
| Iże Toma nie ręczył Sędziwojewi w Grabionkach za dwadzieścia kmie[ch]cych zaciągow 1410 |
| Proszę cie, aby sie nie lenił i iżby przyszedł (nec in hoc te rogo pigriteris) |
| 'opieszale, gnuśnie, pigre, segniter': |
| Venerunt non pigre, sed festinanter, nie leniwie (a. leniwo?), ale wielmi rychło, quia in XIII diebus venerant XV med. |
| Miłościwy i miłosierdny Gospodzin, długo czakający i wielko miłosierdny (longanimis et multum misericors). Nie na wieki gniwać sie będzie |
| 'opieszale, gnuśnie, pigre, segniter': |
| Ale ty, Boże łaskawy, dobrotliwy i miłosierny, długomyślny i wielikiego slutowania (longanimis et multae miserationis), nie opuściłeś jich i tedy, gdy uczynili sobie cielca |
| 'również, także, etiam, quoque' (?): |
| [Dlugowyelky pro dlugowyeky – cytat opracowany w Suplemencie I pod hasłem długowieki. Jednostka nie będzie poddawana klasyfikacji semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej.] |
| (o uszach, de auribus) 'nie chcieć słyszeć, obturare, auscultare nolle': |
| 'niejasny, obscurus, parum perspicuus': zaćmiałe pisma 'apokryfy, księgi nie uznane za kononiczne, libri apocryphi qui in Scripturae Sacrae canonem non sunt recepti': |
| Nie zaćmiły się (MamLub 54: zaćmiło się) oczy jego (non caligavit oculus eius) |
| przenośnie: |
| Wieźmie (sc. starszy) jałowicę z stada, ktoraż to jest nie ciągnęła w jarzmie ani ziemie krojiła radlicą (vomere) |
| Weźmi makuch *linum i *trze go długo w doniczce, fasbirem nie zadanym zalewając XV p. post. |
| 'czynić, powodować, sprawiać (głównie coś złego), facere, efficere, inferre, infligere': |
| 'część należności (głównie przy umowach kupna-sprzedaży) wpłacana przed ostatecznym wywiązaniem się z umowy, zaliczka, arrabo, prima pensio in antecessum data': |
| Nie zadrały są się (non sunt attrita) rucha wasze |
| 'nie pozwolić wyrosnąć, zagłuszyć, strangulare, prohibere (ne aliquid crescat)': |
| Że oni jich pożyczcam... pożyczone pieniądze zadzirżawając (debitam et mutuatam retinentes pecuniam).... tego istego długu płacić nie dbają |
| Jeszcze zadzierżawasz (retines) lud moj a nie chcesz go puścić |
| 'powstrzymać, nie pozwolić rozszerzyć się, compescere, continere': |
| Jako Więch nie ukradł Andrze<j>owi trzy miechow rakow ani ryb 1407 |
| Jakom ja... nie wzięłam dwu letnikow adamaszkowych czarnych 1478 |
| aby niekiedy nie ułapił jako lew dusze mojej (ne quando rapiat ut leo animam meam) |
| A przeto kiedy czynisz jamużnę, nie wiedz lewica (nesciat sinistra Mat 6, 3) twoja, co czyni prawica twoja |
| Przikazvyø tobye dzysz, aby chowal y pelnil (sc. przykazanie) a nye pochilal syø od nyego ani na praviczø ani na leviczø (nec ad dexteram nec ad sinistram) |
| Nie kazałem wziąć jemu trzech rarogow w jego gaju gwałtem 1423 |
| 'chłop feudalnie zależny, który w zamian za pożyczkę na zagospodarowanie był zobowiązany do pracy na roli pana feudalnego, też bezrolny robotnik wiejski, najmowany do prac polowych, domini feodalis potestati subiectus cmetho, qui pro pecunia mutua ad suam rem familiarem constituendam sumpta domini illius agrum colere debebat, etiam rusticus, qui cum agro proprio careret, ab aliis ad agros colendos mercede conducebatur': |
| Zawierne wam powiedam: ktory nie wnidzie drzwiami w owczarnię owiec, ale lezie inędy (sed ascendit aliunde Jo 10, 1), tenci jest złodziej i zbojca |
| Eże Mikołaj nie wziął Piotrowi kopy retajskiej ani jej nikomu podał 1398 |
| z przeczeniem: |
| Ustawiamy, aby nijeden... ziemianin nasz z cudzoziemcem... kostek nie jigrał na pożyczki alibo na brog, jano tylko za pieniądze gotowe... Paknięlibi kto... swego dłużebnika alibo jego rękojmią <o> pieniądze tako pozyskane przykro upominał (si quis... acriter monuerit suum debitorem)..., ilkokroć by... łajał o dług przerzeczony, tylkokroć jemu za sromotę winę, jaż rzeczona pięćnadzieścia, zapłacić ma |
| [W Suplemencie cz. I (IJP PAN, Kraków 2014) opracowano ten wyraz pod hasłem wujkowizna. W związku z tym wyraz bojkowizna nie będzie podlegał klasyfikacji w SPJS.] |
| Jako nie jest pobrała pościelej ani rąb, ani pieniędzy Katerzyny 1403 |
| Jakom ja z tobą ujednan..., iżeś miał chycz oprawić, i nie oprawiłeś 1480 |
| Tej nocy... spadł grad silny, miedzy tym spadł obrazek z obłoku... Tego nikt zagadnąć nie mogł (nemo scivit), co by to było |
| Jako Szczepan miał dłużnikom zapłacić siedm kop Przedwojowej a trzy kopy na Gody, a ony szkodny nie miały być dzieci 1426 |
| Jeżci źwierzę (sc. jednorożec) jestci ono barzo czyste i k temu i teże barzo rącze, iżci go łowcy jinako ułowić nie mogą |
| Jako czso parobek moj zajął... Czosnkowi dwoje koni na łące, a on pasie nocną rzeczą, ty zajął tu, gdziem miał użytki siać, ale nie na miestkie zagajnicy 1424 |
| 'budynek mieszkalny (często wraz z mieszkańcami i przynależnym gospodarstwem), samo mieszkanie, miejsce stałego pobytu, aedificium, domus (saepe una cum habitatoribus et re familiari), habitanti locus stabilis, cubiculum, interna domus spatia': |
| Jakom ja samoośm nie zaganiał trzemi płużycami dwu częściu niwy... gwałtem 1473 |
| Ustawiamy, aby kilkokroć w sądzie o rzeczy złościwe, grzechowe (in causis criminalibus)... kto będąc pozwan pana swego... pomieni, iżby to uczynił jego kaźnią, ... pozwany wolen ma otyć... To ustawienie juże słożono jest i oprawi<o>no... wyszszej pod rubryką O pozwiech, jeno tylko o dłużnych rzeczach a cso się sromoty grzechowej nie tyczą może być dzirżano |
| 'zostać potępionym (przez Boga), stracić prawo do życia w niebie, aeternis suppliciis a deo damnari': |
| Andreas... producit testes contra Gregorium... o zapis, ut molendinum eius in rippis utrorumque non annichilaretur... Iże młyn jego nie miał zaginąć 1406 |
| Uczynili tako, jako był przykazał Mojżesz a nic(z)s jest nie zaginęło (non computruit), ani sie jest czyrzw nalazł w niem (sc. w pokarmie) |
| (o grzechu, de peccato) 'puszczać w niepamięć, darować, przebaczać, dimittere, ignoscere': |
| 'rozrósłszy się, uniemożliwić rozwój innym roślinom, crescendo alias plantas suffocare': |
| Jako Piotrek nie uczynił Staszkowi gwałtu, ale ji Staszek dr<z>ewie nagabał 1397 |
| Gdyżci ona porodzić ma, tedyć więc... sobie ona komorę namuje, gdzież być ona w nie leżała |
| 'być chorym obłożnie z powodu ran, propter vulnera aegrum recumbere': |
| Katerzyna... we złem nie leżała, asi i ty [...] w błędnem stadle leżały, ty ieść swoią nauką otwodziła |
| Jakom suknie nie zjął z młynarki..., alem ją nalazł, a ona leży w zdroju 1434 |
| 'trwać w bezruchu, nie ruszać się, immobilem esse': (imienie) leżące 'nieruchomości, część majątku nieruchoma, bona immobilia': |
| 'wyrzucenie, przepędzenie, odsunięcie od czegoś, expulsio, exilium': |
| 'oddalenie się, opuszczenie jakiegoś miejsca, abitus, discessus': |
| 'ciasto zrobione z mąki i wody, nie poddane fermentacji, azyma, panis non fermentatus': |
| Jakom ja nie łowił sarn samoszost w księżej zagonicy 1464 |
| 'niebo, według wierzeń chrześcijańskich miejsce wiecznej szczęśliwości po śmierci, caelum, locus aeternae beatitatis mortuorum vulgo putatur': |
| Azali nie Boga w Israhelu, abyście szli radzić się (ut eatis ad consulendum) z Belzebubem? |
| Więcej Syryja nie radziła (noluitque ultra Syria, Biblia Taborska: wiec Syria nerodila) dawać pomocy synom Amonowym |
| Jako Bronisz nie ma mym zagrodzenim pięci kop szkody 1403 |
| Zagubiał Dawid wszytkę tę ziemię (percutiebat... omnem terram) jich a nie ostawiał męża żywego ani żony |
| Ale ci, ktorzy są pokuszenia bożego z bojaźni nie przyjęli,... zagubieni od zagubiciela (exterminati sunt ab exterminatore) |
| 'pozostawić bez pomocy, wydać na zatracenie, tradere ad perditionem': |
| 'spustoszenie, klęska, vastatio, calamitas': |
| Nie lękajcie się nolite expavescere (Marc 16, 6) XV in. |
| Bywają zbiegi krolewstwa naszego..., więcej złego czynić się nie lękają (plura mala committere non formidant) |
| ze zdaniem przedmiotowym: |
| Jan nie chodził do Adama do burgmistrza 1405 |
| 'odszkodowanie za odniesione rany, remuneratio pro vulneribus acceptis': |
| Gdykoli kto zajmie (sc. bydlę) na swem zbożu, tedy słusznie pod świadecstwem może je chować przez noc, paknięliby rano (in crastino, Sul 39: za jutra) nie było wyprawiono, tedy ma je dać ku dworu |
| Podczasze poznański z bracią nie ma do jeziora Gorskiego nics 1399 |
| Nie <lę>kaj się mie tym razem |
| Nie nalazłem do ciebie nics złego (non inveni in te quidquam mali) |
| 'koszula lub suknia z białego płótna, ubiór kobiecy, także cienkie płótno używane na chustki i suknie, indusium vel vestis e linteo albo facta, vestimentum muliebre, etiam linteum tenue vestimentis muliebribus conficiendis aptum': |
| 'zbiór przepisów określających i normujących życie w zakonie, regula cuiusdam ordinis': |
| Jako pan sędzia nie miał dalej jachać mimo tę zajazdę, jąż mi pokazał 1410 |
| Co Wysocie (czy Wyszocie) zajęty kobyły, tych Jakusz użytka nie ma 1396 |
| Jakom Adamowa skota nie zajął z gaju i wegnał w swe żyto 1421 |
| Jakom ja nie posłała czeladzi mojej anim zajęła owiec z pola gwałtem Fałkowych (czy Falkowych) do obory 1471 |
| O ktorą krowę Dobek na mię żałował, tej jam jemu nie zajął gwałtem 1451 |
| (o dobrach nieruchomych, de bonis immobilibus) 'zagarnąć, objąć, wejść w posiadanie, posiąść (zwykle bezprawnie), przywłaszczyć sobie, vi occupare, usurpare': |
| 'zabrać, wziąć (bydło) w szkodzie na zabezpieczenie odszkodowania, pecus alienum in agro suo deprehensum pignoris loco retinere': bez dodatkowych określeń w języku polskim: |
| Quod wojską... vac<c>a nie zajęta Johanni, ale ją pani Powoj zajęła 1385 |
| Iżem ja nie kazał zająć Mirzoniowych kobył z jego dziedziny, jedno z swe (sc. dziedziny) 1432 |
| Zajmie (mutuabitur, Puł: zajem weźmie) grzeszny a nie zapłaci |
| 'mówić po dziecięcemu, niewyraźnie, nieumiejętnie, infantium more balbutire': |
| 'wyjechać na publiczną drogę przed kimś, aby nie mógł dalej iść (jechać), zagrodzić, zastąpić konno komuś drogę, alicui in via publica equis occurrere, obviare': bez określeń w języku polskim: |
| Jakom ja nie rzekł dać dwudziestu grzywien Szymanowi na Świątki ominęły, jeż bych miał dać był jego zajem za dziedzictwo 1428 |
| Mięsa, co dziki źwierz zaje (quae a bestiis fuerit praegustata Ex 22, 31), tego nie jedz, ale porzuć psom XV p. post. |
| 'zadać śmierć przez pogryzienie, zagryźć, exedere, morsu necare': |
| 'zabranie, wzięcie (bydła) w szkodzie na zabezpieczenie odszkodowania, actus pecus alienum in agro suo deprehensum pignoris loco retinendi': |
| Jako moi synowi<e> Wojciechow<ym> parobkom nie otjęli zajęcia siłą 1402 |
| Iż Jakub... nie uciekał zajęcski z tego pobicia za Odrę niepocześliwie, ale jęt pocześliwie, jako na dobrego przysłusza 1414 |
| Mienią niektorzy, iże Syryja, to miasto i ziemia, leży w stronę od żydowskiej ziemie, nic jej nie zajmując (sic legitur Syria, quod nullam includit partem Iudaeae), ale jest osobna ziemia |
| S[y]ą dzieci czyste... siercem i ciałem pokorne, nieżarłoczne, nieleniwe, nie zajrzą, niełakome XV p. post. |
| Jako [ja] ten pachołek... już nie był mym chlebojedźcą, wtenczas jużem mu był dał odpuszczenie, przedtym niż poselstwo zaszło 1428 |
| Jako Mikołaj nie orał Katerzyny bliskości, ale tu orał na swej otczyźnie, gdzie miedza zaszła 1415 |
| Co Wojciecha zaszedł człowiek pro equo furtivo vel furato, tego Wojciech zań nie zapłacił 1389 |
| Jako pani Margorzata używała swego dobycia, niż trzy lata wyszły, ale jej pan starosta wrzeszenia nie dospomogł, aż walki zaszły 1413 |
| Niżadny z was nie wychodź z domu swego aż do zajutrka (usque mane) |
| Ktore (sc. sądy) pirwego dnia nie mogą być wyprawiony, do zajutrza (in crastinum) mają być odłożony |
| Eże Adam nie ukradł Fałkowi dwu kopu rży 1386 |
| spaja przeciwstawnie dwa szeregi lub zdania 'tylko, jedynie, tantummodo, solummodo': |
| Ale dusze, ktoreż... nieco zgrzeszą, lecz bądź mieszczanin, lecz bądź gość (sive civis sit ille, sive peregrinus), ... zginie z ludu swego |
| Pożarta jest wszytka zielina ziemska a csożkoli jabłek na drzewinie było, csoż gradowie nie dobili (devorata est igitur herba terrae et quidquid pomorum in arboribus fuit, quae grando dimiserat) |
| Pożarta jest wszytka zielina ziemska a csożkoli jabłek na drzewinie było (et quidquid pomorum in arboribus fuit)..., a owszejki nics zielonego na drzewinie nie ostało (nihilque omnino virens relictum est in lignis) |
| <Si Johannes propter> magnam invalescenciam inimicorum de bonis predictis tricentos florenos <non> exciperet, extunc Nicolaus obligatus est fratri suo satisfacere, czego by nie dobrał, tantum, quantum <Johannes> sub consciencia absque iuramento <dixerit> 1499 |
| Nie wimy, gdzie ji (sc. Jesusa) nam wiedziono ani wimy, jeszczeli żyw, albo jużli ji ubili |
| Sześć człowiekow raniono, a pięć jich mowią tym razem, szostego wyjmują, cso leży we śmiertnych ranach, bo nie wiem, będzieli żyw, abo umrze 1427 |
| z dopełnieniem wskazującym osobę, której sie ręczy: komuś: |
| Jako Mikołaj... nie r[z]ęczył do Dawida... dwu grzywnu... za Świętomira 1416 |
| Jakom przy tem był, gdy Mikołaj ręczył u Maćka konie, a na ten dzień jich nie postawił 1404 |
| Jako Czasław nie ręczył cztyrzech krzywien 1401 |
| Jako moj ociec nie ręczył Markuszewi na dziesięć grzywien 1418 |
| ze zdaniem: |
| Nie umie leniwo jić dobroć Ducha Świętego ca 1450 |
| licem (o zwracaniu rzeczy ukradzionej przez przychwyconego na gorącym uczynku) 'publicznie, manifeste, coram testibus': |
| 'podnieść rękę z zamiarem uderzenia, zamachnąć się przeciw komuś, manum alicui afferre': |
| 1. 'plama, skaza, zmaza, brud, nieczystość, macula, naevus, inquinamentum': a. fizyczna: |
| Baczy tu zakamianienie niewiernego Judasza, iże przepuścił sobie nogi umywać, a wszakoż sie nie chciał uśmierzyć |
| Ale wszakoż modł gornych nie zakaził (sc. Azaryjasz, non est demolitus) |
| 'nie pozwalać, zabraniać, prohibere, vetare': |
| 'pozbawić swobody oddechu, tu przenośnie o nasieniu: nie pozwolić wyrosnąć, zagłuszyć, suffocare, hoc loco translate de semine': |
| Eże syn Pauli nie żądał prawa ani in ius spirituale, a to on jest zakląt 1407 |
| Przywiedzionym świadkom acz klątwa... obrzeczona będzie, jine może mienić... Paknięli jinych imieć nie może, ma... rękojemstwo o dosyćuczynienie ustawić zaklinaczowi (excommunicanti) |
| zaklinać się 'wzmacniać swoje słowa wzywaniem Boga na świadka, obtestari, per deum iurare': |
| 2. 'zabezpieczenie w postaci pieniędzy albo majątku ruchomego lub nieruchomego, pignus, pecuniae solvendae cautio': a. 'pieniądze lub majątek dany przez dłużnika wierzycielowi dla zabezpieczenia pożyczki, pignus, pecunia vel res creditori impignerata': |
| 'pieniądze wpłacane przez strony dla zapewnienia przestrzegania ugody, pecunia, quae a partibus in iudicio propter pactum servandum solvebatur, pacti servandi pignus': |
| Bo sługi ni<e>wolne Pan, gdzie chce, posadzić może, dziedzinę nową przez nie zakładając a podnosząc (hereditatem per ipsos novam erigendo) |
| Jako mie Jarosław nie zakładał dziesięci[cz]ą grzywien ani jich użytka mam 1428 |
| (o miarach zboża, de grani mensura) 'równo z brzegami naczynia, nie kopiato, po zgarnięciu kopki ręką, modi labia non exsuperando, ad summam impleta et aequata mensura': |
| 'wspólne działanie, obligatio, sponsio communis, quae pluribus simul competit vel imposita est, indivisa': |
| Jakom ja po oćcu i po macierzy umarłych ręku rzeczy domowych... nie wziął siłą 1472 |
| 3. 'posiadanie, władza, opieka, nadzór, possessio, potestas, cura, custodia': a. 'posiadanie, własność (rzeczy, pieniędzy, majątku), possessio (rerum, pecuniae, praedii)': |
| Łukasz... wykłada i wypisuje rodzaj otca i macierze Świętego Jana..., iżci oni nie byli są lucemiernicy, jakoć dzisia ludzie... czynią iżci się oni przed ludźmi ukazują dobrzy, aleć oni są przed Bogiem źli |
| 'dać coś na przechowanie osobie godnej zaufania lub brać coś na przechowanie jako osoba godna zaufania, aliquid apud aliqem deponere, aliquid alicui asservandum dare (dicitur de homine, cui fides habetur) vel ab aliquo asservandum accipere': |
| 'domagać się wydania czegoś za poręczeniem, za poręką, fideiussione, sponsione data exposcere, efflagitare': |
| Aby ty teże nie był potwarcą, pochlebnikem, lichewnikiem, omowcą |
| 'zniszczenie, klęska, ruina, clades': |
| 'wspólna, solidarna poręka rękojemców i dłużnika, zabezpieczenie, fideiussio, vadimonium': |
| 'zabezpieczyć zobowiązanie przez symboliczne podanie ręki lub uderzenie ręki o rękę, manibus porrectis obligationem confirmare': |
| 'przewrócenie się, zwalenie się, ruina': |
| O ktory na mię kaptur i o rękawice Arnołt żałuje, tych ani ja nie wziął, ani użytka mam 1409 |
| Jakusz... <ducit> testes contra Petrum...: Jakom się ja nie zakładał z Piotrkiem o trzy kopy ani o jastrząb 1401 |
| 'pierwsza duża przerębel do zapuszczenia niewodu, foramen in glacie excisum, per quod rete piscatorium in aquam demittitur': |
| Za rękojemne upewnienie, to jest za rękojemstwo (pro... fideiussoria cautione, Dział 64: o... rękojemstwo) swego pana, kmieć nie ma być pociądzan |
| Jako Mikołaj... nie ręczył Olbrachtowi, aby mu pieczęć do lista miał rękojemnego (war. rękojemskiego) przywiesić, cso ręczył za Więceńca 1421 |
| Jakom ja nie winowat Więcławowi rękojemnych pieniędzy siedmdziesiąt groszy 1449 |
| Jako Mikołaj... nie ręczył Olbrachtowi, aby mu pieczęć do lista rękojemskiego (war. rękojemnego) miał przywiesić 1421 |
| 'poręczenie, zabezpiecznie zobowiązania, rodzące odpowiedzialność rękojemcy zamiast lub obok dłużnika, sponsio, fideiussio, cautio': |
| Jako Bogusz nie ręczył quatuor marcas za Czasława przeciwo Jaszkowi, ale ręczył ji pr<z>ed prawo postawić; [g]kiedy ji postawi, tedy rękojemstwa prozen 1405 |
| 'wydać rzecz, osobę za poręczeniem, per sponsionem aliquam rem, aliquem dare': |
| Nie wierzyli..., [n]iżby to było w dobrowolności człowieczej dobrze albo źle uczynić (in arbitrio hominum situm esse, ut bonum malumve gerant) |
| Gdyż w lifnej przepaści (in usurarum voragine, Dział 38: z lichwy) jest nienasycona żądza, niektorzy w wyciąganiu pieniędzy końca nie kładąc, łakomie z uciążenim szkod wyciągają pieniądze |
| 'nieposzlakowany, rzetelny, wiarygodny, integer, honestus, cuius fama bona est': |
| 'nieposzlakowana opinia, bona fama': |
| Jakub Kotowieski nie uciekał zajęcski z tego pobicia za Odrę niepocześliwie, ale jęt pocześliwie, jako na dobrego przysłusza 1414 |
| Nie skazuj ty, niechać skazują lepszy, niżeś ty 1400 |
| 'w sposób zgodny z prawem, legalnie, lege, iure': |
| A gdyby sye gym gdzye przygodzylo w klaszthory przydzy do ktorych zakonnykow, thedy mogą gyesycz v nych, czo przed nyą (leg. nie) bądzye polozono (sed cum religiosis ceteris in eorum conventualibus domibus licite sumere valeant de appositis ab eisdem) 1484 |
| Skargę częstokroćsmy słyszeli, iż woźni..., ubogie ślachty i wsi zakonnych (villas religiosorum, Dział 15: duchownych wsi)... gabając, wynalazują wymyślone obyczaje, tako iż gdy ktorej wsi ubodzy ślachcicy alibo kmiecie zakonnych (villani religiosorum) jich na lubość tych to służebnikow... nie czczą..., tedy ci iści służebnicy ty to ubogie ślachty... przez winy... pozywają |
| 'kopaniem zniszczyć, uszkodzić, zepsuć, fodiendo delere': |
| wprowadza zdanie warunkowe możliwe (z odzieniem przeciwstawno-nawiązującym) 'jeśliby, jeżeliby (zaś), quod si, si vero': |
| Bo dziewica Maryja acz pieluszek dobrych <w to wrzemię> nie imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła> |
| Jakom ja z towarzyszmi mymi... nie ranczył pięci kop za *Cprissa... anim jinego rękojmiego wstawić miał 1456 |
| Jako Ota nie wziął grzywny ot Sędziwoja za to, by dał jego rękojmiam milczenie 1409 |
| Dobrzy mniszy się nie boją, ktorzy żywot dobry mają |
| Ten dług..., o ktoryż Marcin (sc. aurifaber) s Poznania był pozwał pana Mikołaja... temu są trzy lata minęły; a potem u niego pan Mikołaj nic nie robił po trzech leciech 1428 |
| 'być zatrudnionym za jakimś wynagrodzeniem, zapłatą, będącą źródłem utrzymania, mercennarium esse': |
| Ale robięta (parvulos) wasza... wwiodę, aby widzieli ziemię, jeż to się wam nie lubiła |
| Jakom ja de Katherine roboty jej robociądzow samowtor nie zegnal gwaltem 1470 |
| Jako ja nie pobrał Janowi roboty, słowie chrostu, gwałtem, cso Nicolaus kmetho rąbił 1456 |
| Jakom ja nie kazał sobie kmieciem jich robić gwałtem anim jich umnieszył w robotach jako poł kopy 1487 |
| Nie zegnałem Szczepana s roboty jego, kiegdy ogrodek grodził dla użytku swojego 1472 |
| Jakom ja nie wrzucił się gwałtem... w dzierżawę... anim przyciskał kmieci jego ku robocie 1498 |
| 'rachunek, obrachunek, sprawozdanie z wydatków, z zobowiązań, z czynów, ratio (accepti et expensi vel factorum)': |
| Tamoch nie mogła nic w sobie zostawić, z czego bych mogła liczbę dać |
| Jako ja samoczwart nie zastąp<i>ł drogi... Annie... anim jej rąbka zdrapał... ważności jako poł grzywny liczby krakowskiej 1480 |
| Nie pomogą apoteki, przeciw mnie żadne leki, a wżdy umrzeć każdy musi, kto jich lekarstwa zakusi |
| In pane... fermentato nye w oprzaskownem (i. e. w nieoprzaskownem) chlebe,... zakwasonem albo zagnyeczonem,... w quasonem ch<l>ebe 1413–4 |
| 'ugasić przez polewanie wodą, aqua exstinguere, restinguere': |
| 'zagłębienie terenu, w którym zbiera się woda (tu ze stawu), łożysko wody, alveus, cavum, quo aqua piscinae continetur': |
| Liczbienie (war. lub.: liczbienie) arismetria (numeri vero nonne totius arithmeticae et prophetiae Balaam et quadraginta duarum mansionum per eremum mysteria continent? Prol) 1471 |
| 'wymagający wysiłku, służebny, niewolniczy, qui multi laboris est, servilis': |
| Jako ty kobyły dziewięcioro, cso zajęty na mego pana dziedzinie na Przybysławiu, nie są świerzepe, ale robotne 1427 |
| Gdy będzie niewiasta darowana... od swego męża, to nie ma być liczono w dział ani za niewiesckie rzeczy |
| Ubogiego ducha albo dusze jest ten..., jen się ni zacz nie waży ani liczy XV med. |
| Jako to świadczą, jako Mikołaja nie zażałował z prokuratornym listem ot Tomy, cso liczy, ... by rąbił 1419 |
| Chcemy mieć, aby żadny ziemianin dnia rocznego w onem mieście, kędy roki sądzą (in oppido aut civitate die et tempore terminorum celebrandorum), nie śmiał w zbroi chodzić 1498 |
| 'urodzenie, przyjście na świat, narodziny, actus nascendi': |
| Iże Wysota... nie urąbił czterdziejści dębow żołądź rodzących 1437 |
| 'łatwo, swobodnie, libere ac facile': |
| Słowa ust jego lichota i leść, nie chciał rozumieć, aby dobrze czynił (ut bene ageret) |
| Sędzia tego miasta przykazał ji w ciemnicę przez noc wsa<dz>ić, a drugiego dnia... jemuż słodkimi słowy rzekł: Miej sie dobrze, Błażeju (gaude, Blasi), przyjacielu naszych bogow. Święty Błażej jemu odp<o>wiedz<iał>... Miej sie dobrze, do<b>ry sędz<ia>, (gaude et optime praeses), ale nie mołw, by waszy bałwan<o>wie bogowie byli |
| 'wygranie sprawy, przysądzenie roszczenia, acquisitio (dicitur de causa iudicio victa)': |
| Świedczymy, jako ten list dobyty wyszedł[d] tako: Piotr ani dziewka nie pożywa ji mimo trzy lata 1403 |
| Cso Urszula dobyła po swem mężu głowy, tego Dobiesława nie trzymała 1405 |
| Cum incumbat Bacho sitim tuam extingvere, non sic fauces arentes irriges schnących nie zalewaj 1466 |
| Weźmi makuch *linum i *trze go długo w doniczce, fasbirem nie zadanym zalewając, aliż będzie jako maść XV p. post. |
| 'zagłębienie terenu, w którym zbiera się woda (tu ze stawu), łożysko wody, alveus, cavum, quo aqua piscinae continetur': |
| Ustawiamy, aby o rzeczach grzesznych procz obwiniącego alibo powoda, na ktorego zależy (in absentia accusatoris seu actoris, cuius interest), ... sędzić nie mamy |
| 1. wprowadza pytanie niezależne: a. przewidywana odpowiedź przecząca 'czy, czyż, num, numquid, numne': |
| 2. wprowadza pytanie zależne wyrażające niepewność lub wątpliwość mówiącego co do możliwości zaistnienia jakiejś sytuacji a. zali snad, zali snadź 'może, czy może, może przypadkiem, czy przypadkiem nie, si forte, si forsan': |
| spójnik: wprowadza zdanie warunkowe możliwe 'jeśliby, si': |
| Jako mi Czcibek (czy Cibek) nie mowił o ten koń, ależem ji wykupił z załogi 1404 |
| Pakliby kto jemu sie nie założył (qui autem non est insidiatus, Biblia taborska: pakliby... sĕ ne založil), ale Bog dałby w ręce jego, ustawiąc tobie miasto, do ktorego mogłby uciec |
| Jako Czasław nie zamawiał się przyjechać Jarkembołtowi do Kościana na prawo 1400 |
| 'niepokoić, martwić, zasmucać, też dręczyć, prześladować, conturbare, contristare, etiam vexare, affligere': |
| Wezdrżała ziemia, założenia gor zamącona są (conturbata sunt, Puł: zakłady gor zamącony są) i poruszona są, bo rozgniewał sie jest (sc. Bog) na nie |
| 'urządzenie służące do zamykania, zabezpieczania przed otwarciem (drzwi itp.), sera, claustrum, repagulum': |
| Gdyby w naszem mieście człowiek... zwan ku prawu, a nie przydzie, a o to... skazan, a ten człowiek przyszedłby do jinnego miasta, co też w nim było niemieckie prawo, ... jako go mają ku prawu dobyć albo jako może sie tamo temu sprawić albo zbyć podług prawa? |
| Jakom ja nie zwabił Mikołaja... w dom moj..., anim jemu zadal... ran... w palec mały u ręki prawej 1480 |
| Jakom ja nie przyszedł na dom na jej..., anim jej zadał dwu ranu... drugiej... w rękę prawą w palec średni 1497 |
| Dziewko, przymi takie omysły Gospodzina..., tym się twa rodzina nicej nie poszkodzi 1453 |
| 'szlachetnie urodzony, szlachcic, nobili loco natus': |
| Jako moj synowiec rodzony, Wawrzyniec, nie wyszedszy s mego domu... ani zabił... człowieka 1471 |
| Ale aczby wiedział, iże woł rogaty był (quod bos cornupeta esset)..., a nie strzegł jego pan jego, wroci woł za woł |
| Jakom ja samowt<o>r przysze<d>wszy z ostrą bronią: z mieczem, ze włocznią i z bartą, na dom ich, nie dobyłem się gwałtem anim rozbił czeledzi z tego domu, anim jich usz<ko>dził 1472 |
| 'pomagać (szczególnie przestępcy), socium vel adiutorem esse (imprimis furis)': |
| Sędzia... już nie pojedzie na roki |
| 'termin sądowy, który bez winy powoda nie odbywa się w pierwotnie określonym czasie, iudicium, quod die constituta non habetur, quamquam accusator omnia legum praecepta observavit': |
| 'termin sądowy, na który strona się nie stawiła, dies iudicio constituta, quo pars non comparuit': |
| Gotowcieśm jić nie tele w ciemnicę, ale i we śmierć |
| Pakli i tak nie będziecie mnie posłuchać (sin autem nec sic oboedieritis mihi), przydam karania waszego |
| Przeto, iże wielekroć o to byli osromoceni, przetoż i tych świadectwo nie było podobne |
| Uczyń<m>y blisko jeziora małe przekopy albo stawy, nalejmy nieckami w nie wody, więc i wynidą ryby z wody |
| Eże Mikołajow syn nie otegnał Pawła ot jigry samopiąt siłą 1426 |
| Daj mi, iżbych... sie więcej grzechow nie dopuszczała, gdzie, gdy, czasu ktorego leżąc... jigrając |
| 'odtrącać, odrzucać, tu przenośnie, reicere, repellere, hoc loco translate': |
| 'zwyczajny termin sądowy, na którym nie musiał zapaść wyrok, dies iudicii habendi ordinaria, qua sententiam iudicum pronuntiari non erat necesse': |
| 'termin sądowy, na którym powód nie stanął, a dalsze postępowanie sądowe mogło się toczyć na podstawie nowego pozwania, dies iudicii, in quod accusator non venit, sed causa e nova citatione agi potuit': |
| 'termin sądowy, którego nie można było odłożyć, na którym powinien zapaść wyrok, dies iudicii habendi, qui differri non poterat, quo sententia pronuntiari debebat': |
| wybrane związki czasownikowe: brać, wziąć rok a. 'uzgodnić, przyjąć, uzyskać wyznaczenie terminu sądowego, diem iudicii habendi cum aliquo constituere, diem iudicii habendi accipere, obtinere': |
| Iże cso Parzysz i Mikołaj uczynili rok o pomożenie prawa kmiotowicu s Komornik, tegoż ja dopomogł; a tam kmiotowic stał, a prawa nie chciał słuchać 1423 |
| Jakom ja uczynił rok miedzy Fiemką a miedzy Bartłomiejem, iże nie miała <w>stawiać koni, aliż prawo przeszło po Wielce Nocy na pirwe poroczki 1414 |
| Piotr nie wziął przed Wojtkowymi charty, ogary, wyżły lisa samowtor siłą 1434 |
| A będzie (sc. mąż) jako drzewo, jeż szczepiono jest podług ciekących wod..., a list jego nie spadnie (folium eius non defluet) |
| Jako Sławęta nie zatrzymał lista pozewnego na Wirzbiętę ani go miał 1408 |
| Cośm Mikołajewi dał rok, w temeśm nijednej szkody nie uczynił 1396 |
| Dominus Rusznicki nec libro, nec cittacione sua terminum edocuit al. nie dowiodł roku 1491 |
| 'występować na drogę sądową, dochodzić sądownie, litem alicui intendere, iudicio cum aliquo certatre': |
| Jakom wojta nie słał roku rozkładać o dwie rzeczy, ale o jednę 1417 |
| Jakom ja z Katarzyną nie rozjął roku o Pawła na jiny czas 1435 |
| 'odbywać posiedzenie sądowe, iudicia habere': |
| Jako Laurencius nie składał dwa roki, a na trzeci rok postawił swoj<e> ręko<j>mie i chciał je wyprawić, a Szczepan ot <t>ego roku jał precz 1405 |
| Iże Orszula, matka Stronisławina, Dobiesława... nie nagabała o posag Chwaliny, ani s nim w rocech stał<a> 1400 |
| Jakom przy tem byli, kiedy Hejnich... z Dzietrzychem umowił rok na piątek, a nie na sobotę 1404 |
| Jakom ja pana Jędrzeja... nie wywiodł z rokow o posag 8 marcas za Stroszyna o stryja jego... anim s nim żadne smowy miał 1426 |
| 'naznaczyć termin rozprawy sądowej, zwołać posiedzenie sądu w danej sprawie, diem iudicio constituere, iudicium ad causam quandam diiudicandam convocare': |
| Marcin nie odmowił Jana szołtysa od rok<u> za swego pana 1398 |
| 'zbić, odrzucić czyjeś pretensje, dowieść niewinności, crimen propulsare, dissolvere, culpam a se removere': |
| Iż ziemska dawność nie wyszła, jako dopłacił Marek a Staszek za pamięci tego jęstwa panu Petro 1444 |
| 'rola określonej, przyjętej wielkości, nieuszczuplona, ager certae cuiusdam mensurae, non imminutus': |
| 'pusta, nieobsiana rola, ager incultus': |
| Quem, gl. sc. dominum, seruorum excessus ad iram concitat, ire sue primicias impermixta mansvetudine, gl. id est simplici, fideli et vera humilitate nie zamieszaną (skreślone przez pisarza), prostą cirzpietliwości<ą>, moderetur 1466 |
| Facta est contencio, zamieszanie (R XXIV 85: wadzenie albo pytanie, Rozm 557: zwada, PF IV 752: swar, GlWroc 71r: gadka, RRp XXIII 298: gwar), inter discipulos Ihu, quis eorum videretur esse maior (Luc 22, 24) XV med. |
| Equitavimus... limitare granicies et villas... sub istis limitibus, signis et scopulis..., qui fuerunt ab istis villis ab antiquo limitati post Colomiam, que vadit a Balińce usque ad fluvium..., non advadendo al. nie dochodząc Jesionowiec ad viam (1444) XVI |
| 'niedbalstwo, brak troski, obojętność, neglegentia, incuria, indiligentia': |
| 'nie dbać o coś, lekceważyć, neglegere, contemnere': |
| Paknięli żona ktorego ślachcica nie będącego doma dziesięcinę podrapi, przez karanie kościelne aż do dosyćuczynienia dostatecznego przeciwko jej czyniono ma być albo dociągano (per censuram ecclesiasticam huiusmodi ad satisfactionem condignam contra ipsam procedatur), to jest ma klęta też być |
| 'zaspokojenie pretensji, zadośćuczynienie, satisfactio, debiti solutio': |
| A nie dociągnie Isaak tych słow wymawiać, a Jakob wynidzie, owa przy[je]dzie Ezau (vix Isaac sermonem impleverat et egresso Jacob foras, venit Esau) |
| Jako Sędziwoj nie dodał dziesięciora skotu a sześcioranaście świni co się na starostę dostało 1396 |
| Jako prawie w ten dzień nie dodawano pieniędzy, jako smowa była, cso Szczepan ręczył 1402 |
| Gdy ona tho zamylczala, to dzedzyczstwa wyazanye (leg. wwiązanie, ipsa introductionem subticuit)..., azaly ona nye mą tesz daley yvsz mylczecz? |
| 'nie wyjawić, ukryć, zataić, reticere, occultare': |
| 'nie odzywać się, milczeć, tacere, silere': |
| 'taki który nie wydaje głosu, tu przenośnie, pozbawiony wrażliwości, oschły, qui tacet, hoc loco translate: immitis': |
| Jakom ja nie zamiotał *Falislaowa nasienia chrostem samowtor siłą 1427 |
| przenośnie: |
| (o paszczy zwierzęcia, de ore animalis) 'sprawić, że się nie otworzy, claudere, obturare': |
| (o ustach, de ore hominis) zamkniona 'nie mogące nic powiedzieć, martwe, quod nequit loqui, mortuum': |
| 'umieścić kogoś, coś w pomieszczeniu zamkniętym uniemożliwiając wyjście, ukryć, concludere, includere': |
| (o księdze, de libro) 'złożyć, nie pozbawić otwartą, też zapieczętować, librum evolutum claudere, etiam sigillo munire': |
| Jakom ja Mikołaj<a> nie prosił, by za mię swe liski (czy liszki) u Żydow zastawił 1432 |
| Ta dziedzina... w wiekuistość nie jest podana, ale w zastawę listem dziedzinnym 1420 |
| Iste parwlus (sc. Christus)... Iesus, obrażony, non meminit, nie pamięta, ad vindictam ku pomście XV p. post. |
| 'rozpatrzenie, przemyślenie, rozważenie, actus considerandi, contemplandi, reputandi': |
| Żadnym inakim obyczajem nie ma być taki (sc. brat) przyjęt wyjąwszy, niżliby (a. niźliby) się inako... ministrom... zwidziało podług przyczyny persony albo inego obyczaja i też stadła ..., a to rozbaczywszy pilnym rozbaczenim (solicita consideratione discussis) takie to przyczyny wstępującego 1484 |
| Czemu sie na to nie rozbaczemy, iże za nim (sc. Krystusem) wszytek świat idzie? |
| 'dokument pisemnie ustanawiający pełnomocnika, littarae, quibus quis alicuius iuris vicarius constituebatur': |
| O ktory list Jerochnin przepadły Piotr na mię żałował, tegom mu ja nie miała wrocić 1442 |
| Cielecski... nie wracał lista Żegocie przed tym... czasem ani na ten czas..., jako jego list mowi Wirzbięcin rękojemski 1425 |
| 'pisemne stwierdzenie rozwiązania małżeństwa, libellus repudii': |
| 'dokument stwierdzający poniesienie szkody, litterae, quibus damnum alicui factum confirmatur': |
| Jako co na mię żałował Jędrzej Ceradzski, bych jemu list miał dać na wyclenie dziedziny połowice Ceradza Nowego, jako wiederkowy list omawia, tego mu nie znaję 1435 |
| Jan Wawrzyńcowi na drodze gwałtu nie uczynił ani jego żony rozbił 1426 |
| Jakom ja samowt<o>r przyszewszy z ostrą bronią, z mieczem... na dom ich, nie dobyłem się gwałtem anim rozbił czeledzi z tego domu, anim jich usz<ko>dził 1472 |
| Wywiodł je i postawił je przed miastem i mowił jim: Pamiętajcie, abyście <się> nie oglądali |
| 'człowiek, który nie zapomina, pamięta, qui non obliviscitur, qui memoria tenet': |
| Jako Staszel nie zamowił się sam postawić Piec(z)ka Jagneszce ku prawu 1400 |
| 'przyrzeczenie, zobowiązanie się, promissio, obligatio': |
| On (sc. Achijasz) nie może widzieć, bosta się byle zamroczyle oczy jego (quia caligaverant oculi eius) starością |
| We włosne przyszedł, a swoji go nie przyjęli. A jelekolwiek przyjęli ji (quotquot autem receperunt eum Jo 1, 12), dał jim moc syny bożymi być |
| 'zasunąć wejście do jakiegoś pomieszczenia czyniąc je niedostępnym, claudere, occludere, obserare': |
| Proścież Boga, wy... maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory, jele ja nieboga ninie dziś zeźrzała nad swym... synem XV p. post. |
| Budek... księżego robociądza nie jimał 1479 |
| 'łapanie, chwytanie, capiendi actus': |
| <Żebrzący, bo u sie>bie nics dobrego nie imiał |
| Toć ubogi krolewic był, iże nie imiał (non habet Mat 8, 20), gdzie by swoję głowę podkłonił |
| Jako pan Ścibor nie kazał Roszkowskiemu ukraść konia ani koni kradzionych... w domu w swem ani w izdbie chował ani zamykał 1419 |
| 'niewłaściwie coś powiedzieć, popełnić błąd, przejęzyczyć się, in certis quibusdam verbis pronuntiandis labi, peccare': |
| Iże... Jan... nie wziął pana... Sławieńskiego namiotu z woza najemnego rozbojną rzeczą 1427 |
| 'kończyć dzielenie, divisionem perficere': |
| Świadczę, eż Miczko dzielił i dodzielał dziedzinę u Koźmic, jedno eż z niechcenim Jaszkowym nie dodzielił, i to gotow dodzielić 1401 |
| Jakom ja to dzielił, eże ci nie mają do Jakuszowej części nics 1400 |
| 'zamiar, postanowienie, consilium, propositum': |
| (o gniewie, de ira) 'wywoływać, wzbudzać, excitare, concitare': |
| 'przerwać działanie, odłożyć na potem, desistere, omittere, differre': |
| Terminum habent... pro tunica et sex marcis racione dotis, que nie dojął 1398 |
| Jako[m] Jan z bracią zaniosł (war. ib.: nie zarzucili) głowę z swej dziedziny na mą i tę ja... szkodę mam[i] 1404 |
| Acz sie nie obrocicie, miecz swoj zaniosł jest (gladium suum vibrabit, sc. Deus, Puł: zaniosł, MamKal 127: strząsnął, R XXIV 379: strząsnął) |
| ~ Grafika nie wyklucza też lekcji sanikl. |
| dubium: ogólnie następcze 'zanim, priusquam': |
| W pocztachci ja nie korzyszczę, wszytki w żywocie zaniszczę |
| Jakom ja przyszedwszy w dom księdza pisarzow gwałtem nie groziłem mu... anim mowił jemu złych i nieuczciwych słow... rzekąc: By tako szcześliwie dojał do domu twego! Abych ja był tobie tako w młodych leciech, zbawiłbych cię gardła twego! 1470 |
| Jako Sędziwoj starosta umowił miedzy mną a miedzy Szczepanem, eż nie miał na mię nijednego roku stać niż przed tymi pany, czso są namienieni 1398 |
| Iże Marcin nie odmowił Jana sołtysa od rok za swego pana, za Wolwrama 1398 |
| Nye placzi, zdrow tam doydze sin nasz (salvus perveniet filius noster), a zdrow syø k nam wrocy |
| wyjątkowo o osobach nieszlacheckiego pochodzenia, przede wszystkich o rajcach i innych urzędnikach miejskich, nonnumquam etiam hominibus non generoso genere natis, imprimis senatus urbani participibus aliisque magistratibus urbanis: |
| Siedziesze, bo w dob<rze wrzemiennem lubował> podle drogi, bo czego jemu było dojć, nie pam<iętał> |
| Iakom ya Woczecha nye bil... szilø anim na niem plaszcza roszdral 1424 |
| Jako to świadczymy, jako się Oganczynymi jednaczy nie doszła Piotrkowa rzecz 1403 |
| Item domina de Czepury prestabit iuramentum...: Jako jest moj pan nie winowat Sułkowi trzynaćcie grzywien za Czepury 1386 |
| Miedzy trzemi *drugi wyborny a książę jich, ale wszako ku trzem pirwym nie doszedł jest (et inter tres secundos inclytus et princeps eorum, verumtamen usque ad tres primos non pervenerat) |
| Pirwa kaźń Pana naszego: Nie imasz mieć Boga inszego |
| Ch<c>esz ukaz<a>ć (?), iż miłujesz Boga de toto corde tuo, dokazi-ć tego sircem twym, a nie słania ('odwracaj') go od miłości Boga ku miłości jinszej rzeczy XV p. post. |
| 'rozgniewanie kogoś, rozzłoszczenie, zniecierpliwienie kogoś, wywołanie czyjegoś gniewu, actus aliquem irritandi, ira incendendi': |
| Panie Jesukryste, ... aby nie patrzył <na> grzechy nasze (domine Iesu Christe,... ne respicias peccata mea) 1424 |
| Jakom nie rzekł anim się zamowił Januszewi... dwu śladu zaorać na jarz i na zimę 1428 |
| 'choroba skóry połączona z drobnymi wypryskami czy też łuszczeniem się, papula': |
| Piotrasz Margorzacie zapłacił iścinę i szkodę, a <o>na mu liścia nie wrocała 1396 |
| 'wybuchać gniewem, irasci, irritari': |
| Nie twoj to rząd, Ozyjaszu, aby ty obiatował zapalną obiatę (ut adoleas incensum) Panu |
| Święci będą Panu Bogu swemu a nie pokalają jimienia jego, bo zapał boży jest a chleby Boga swego ofierują (incensum enim Domini et panes Dei sui offerunt) |
| 'nie zachować w pamięci, zapomnieć, oblivisci': |
| Nie przepuszczaj tego, aby ty, Panye Boże, zapamiętał (Stary Testament Cardy: by zabil) sprawiedliwego (ut... occidas iustum) s niesprawiedliwym |
| 'taki, o którym się nie pamięta, zapomniany, oblitteratus, oblivioni datus': |
| 'zapomnienie, niepamięć, oblivio, actio obliviscendi': |
| Wwiodę je w ziemię nieprzyjacioł, dojąd się nie zapyrzy (donec erubescat) nieobrzazana myśl jich |
| Nie zapoje (non cantabit Jo 13, 38), kur, aże sie mnie trzykroć zaprzysz |
| Niżadnemu rozdział nie będzie miedzy osobami sąsiednimi (nulla erit distantia personarum), takież małego jako wielikiego przesłyszcie |
| Ty pieniądze nie były macierzyny, ani na jine siostry rozdzielany 1421 |
| przenośnie: |
| 'opatrzenie pieczęcią, tu przenośnie: utwierdzenie, wzmocnienie, actus sigillo muniendi, hoc loco translate: confirmatio, auctoritas': |
| 'rozdanie między kogoś, aliquid aliquibus dividendi, distribuendi actus': |
| wprowadza zdanie czasowe równoczesne 'podczas gdy, dum, cum': |
| Już płaczu i wołania ojcow lutośnego nie chciał [Bóg] cirpieć |
| Bog przez nasz<e> winy siebie nie lutuje 1453 |
| Jaco cso na mię pani żałowała, abych sieci miał, cso by ku nie przysłuchały, to mi trzy sieci pani starościna Urzędska pożyczyła 1423 |
| Jako pan Mikołaj Wrzesieński groblej nie podniosł... ani palmi, ani lochy, ani kołmi 1432 |
| Iże Jarant s Jarantową nie orali rolej gwałtem nierozmierzonej... ani na dwu jego polu rozdzielonu orali 1435 |
| 'wprowadzić rozróżnienie, uczynić rozdział, różnicę, discrimen facere, dividere, discernere': |
| Rozdzielnie differentes (war. lub.: rozdziel[e]nie differendos; habentes autem donationes secundum gratiam quae data est nobis, differentes: sive prophetiam..., sive ministerium Rom 12, 6) 1471 |
| 'rozbieżność, sprzeczność, stwarzanie różnic, differentia, distantia, discrepantia, discrimen faciendi actus': |
| (o uszach, de auribus) 'zatykać, nie chcieć słyszeć, obturare, audire nolle': |
| 'uniemożliwiać dostęp, nie dopuszczać do czegoś, wzbraniać, impedire, recusare': zapirać prawo czyjeś 'zaprzeczać czyimś prawom, ius alicuius negare': |
| 'pisemnie potwierdzić zobowiązanie, umowę, wystawić dokument (na podstawie wpisu do księgi sądowej), scriptis obligationem confirmare': |
| 'pisemnie potwierdzić nadanie lub przekazanie mienia (wpisem do księgi sądowej), donationem scriptis confirmare': |
| zapisać się 'zobowiązać się pisemnie, scriptis se obligare': |
| 'pisemne nadanie lub przekazanie mienia (wpisane do księgi sądowej), datio bonorum commentariis iudicialibus illata': |
| Jegoż jeśm nie brał, to jeśm zapłacał (quae non rapui, tunc exsolvebam, Puł: jeśm zapłacił) |
| Naczarli wody z cysterny betleemskiej... i przynieśli ku Dawidowi, aby pił, jen nie chciał, ale radziej (sed magis) obietował ją Panu |
| zapłacenie czegoś: |
| zapłacenie za coś: |
| (u)czynić zapłacenie |
| Tomko... clenodium suum sinceriter asignauit, quod in wlgari dicitur raj<ska> jabłoń, wąż lezie po niej et proclamacio vulgari do raja, do raja ca 1407 |
| Kiedy mu, *Ocięslaowi, składam moj koń, a *uon zapłacenia nie chciał wziąć 1396 |
| Jakom ja Barazy... nie zbił... gwałtem... anim mu zadał rany otworzonej, krwawej, kłotej 1472 |
| Jako ja nie zbił Więcsława... gwałtem... anim mu trzechnaście ran zadał, pięci krwawych w głową a trzech w ręki też krwawionych, a pięci sinych na plecowu 1471 |
| Jakom ja nie zadał reny sinej na ręce, odkrytej, Więchnie 1465 |
| 'dać, przekazać należność (głównie w pieniądzach), dare, tradere, solvere, (praecipue debitam summam pecuniae)' a. tytułem zobowiązania, np. poręczenia, posagu, wiana, odszkodowania, długu, wyroku sądu, umowy, kary, części spadkowej, itp., nomine obligationis cuiusdam, e. gr. fideiussionis, dotis, compensationis aeris alieni, sententiae iudicis, pacti, poenae, hereditatis, sim.: bez dodatkowych określeń w języku polskim: |
| 'pisemne zobowiązanie, umowa, też dokument zabezpieczający wykonanie zabowiązania (wpisane do księgi sądowej), obligatio scriptis facta, commentariis iudicii illata, syngrapha': |
| imieć z dopełnieniem (bliższym, wyjątkowo dalszym) w postaci rzeczownika a. zestawienia wyrażającego rezultat czynności prawnej: 'pozostawać z kimś lub do czegoś w określonym stosunku prawnym, mieć określone uprawnienia, zobowiązania, umowy, rem cum aliquo habere, ius, pactum habere': |
| Jichże nizacz nie imają (quae pro nihilo habentur), jich lata będą |
| 'mieć obowiązek zaniechania czegoś': |
| Eże kiedy Zbrożek imiał dać wwiązanie w Otwocsku opatowi, tedy to jimienie nie było wolno 1423 |
| Jako wiedzą i śwadczą, eże Bartłomiej Janowi bydło mocą siłą zajął w trawie, a nie w życie, i grzywnę mu szkody uczynił, gdzież on imiał paść wolno ote trzy lat 1402 |
| 'mienie, głównie ziemia i własność ziemska, posiadłość, bona, res familiaris, imprimis fundus, praedium': |
| imienie idące, nie stojące, pomijające, ruszające |
| imienie przymarłe, przyumarłe, słożone |
| 5. 'tytuł, charakter prawny, nomen, auctoritas': a. imieniem 'w charakterze, jako': |
| Jakośm nie ślubił Boguchwałowi kmiecia zapłacić aniśm począł płacić 1397 |
| Pakliby kmieć morgow nie wykopał niczs, tedy panu swemu o swe nieposłuszeństwo zapłacić będzie winowat (solvere tenebitur), a wżdy ty to morgi wykopać będzie musić |
| Jakom nie ślubił Gerwartowi składem zapłacić 1397 |
| Mali kto kramną komorę... temu jej sie nie trzeba odrzekać bez jego wolej, aliżby jemu zapłacono (OrtMac 54: ależby jemu zapłacona) |
| <Ja>ko Jan nie ślubił za brata Staszkowi konia <za>płacić 1396 |
| Jako Mikołaj płacił Maciejewi, an ('a on') ot niego nie chciał wziąć zapłacono 1387 |
| użycia specjalne: ręką swą zapłacić 'ponieść karę ucięcia ręki, poena amputationis manus affici': |
| 'ponieść karę śmierci, supplicio affici': |
| 'należność (głównie w pieniądzach) dawana, przekazywana z tytułu różnych zobowiązań, np. czynszu, długu, odszkodowania, podatku, poręczenia, posagu, wynagrodzenia za pracę, sprzedaży itp., solutio (praecipue pecunia) data, tradita nomine quarundam obligationum e. gr. census, debiti, compensationis aeris alieni, vectigalis, fideiussionis, dotis, mercedis, venditionis, etc.': |
| Iże Wolemir smowił z panią na trzy roki, kiedy by nie postawił na trzeci rok, tedy ma zapłatę zapłacić sam 1391 |
| Jako Szczepan nie wziął z Wojciecha zapłaty, ale s jego rękojmiej 1403 |
| 'odszkodowanie (za zranienie lub zabójstwo), recompensa (pro vulneribus illatis vel pro homicidio solvenda)': |
| 'zapłata za rytualny nierząd mężczyzny, merces viri, qui propter religionem corpore quaestum facit': |
| 'zapłacenie, uiszczenie należności, solutio alicuius rei debitare': |
| Jakosmy przy tem byli, gdy Mikołaj nie uczynił zapłaty Dorothe<i> na święty Wojciech 1404 |
| Benedic anima mea Domino et noli oblivisci omnes retribuciones, zapłata (Fl i Puł: nie zapominaj wszech odpłat), eius (Psal 102, 2) XV med. |
| 'łata (na tkaninie), pittacium, sartura': |
| Tego ja wam dobrze dowierzam, iż wy nie uczynicie jinaczej (OrtBrRp 53, 2: jinako), niżli jako jest prawo |
| Johannes... nie wyłowił złodziejski et inaczną rzeczą z stawu u Biskupic ani ryb z jego w swoj dom wniosł 1453 |
| Nie mają mięsa jeść w poniedziałek, we środę... niźliby niemoc... inak (nisi aliud) radziła 1484 |
| Żadnym inakim obyczajem (alio autem modo) nie ma być... przyjęt 1484 |
| Mikołaj jinako nie ręczył Czasławowi za Staszka, jedno ji przed przeciele ('przyjaciele') przywieść 1397 |
| Ja wam dobrze dowierzam, iż wy nie uczynicie jinako (OrtMac 65: jinaczej), niżli jako jest prawo |
| Kożuchy mają mieć baranie..., a nie mają jinakszych (alias) nosić 1484 |
| Jako kiedy młynarz moj wyszedł ot mienie s mego młyna nie wiedziałaśm, gdzieby indzie był, jedno u Komendora 1404 |
| Jakom ja Wawrzyńca nie sądził jinedy, jeno kiedy był mym sługą urządzonym 1428 |
| 'nie swój, obcy, alienus': |
| 'nie zachować w pamięci, przestać pamiętać, oblivisci, oblivioni dare, meminisse desinere': bez określeń w tekście polskim: |
| 'brak pamięci, niepamięć, oblivio, oblitteratio': |
| 'nie swój, obcy, alienus, peregrinus': |
| Nie będą mieć kapłańszczy i słudzy kościelni, i wszystcy z tegoż pokolenia części w dziedzinie s jinym ludem israelskim (cum reliquo Israel) |
| 'nie swój, obcy, alienus, peregrinus': |
| 'jakiś bliżej nie znany dochód z żup solnych, reditus quidam salis fodinarum': |
| Jakom nie zapowiadał tym dzieciem wykupić wołu 1399 |
| 'zabraniać korzystania z czegoś (zwłaszcza z nieruchomości), interdicere ne quis e rebus (praec. immobilibus) utilitatem capiat': |
| Jako Jan nie pojął ani ukradł konia, ani go wiodł do swego domu, ale sam bieżał, a on go jutrze zapowiedał u osady i u kapłana 1412 |
| Jakom ja Abrama... nie zbił gwałtem anim mu zadał rany otworzon[y]ej 1469 |
| Jako Jan nie zbił ani ranił Mathiam... zdradnie, ani jemu zadał dwu ranu sieczonu... gwałtem 1470 |
| Iże Maciej... nie dał samopięt... dziewiąci ran otworzonych a sześcinaście tłuczonych Piotrowi 1419 |
| Jakom ja Macieja... nie zbił gwałtem anim jemu piąci ran otworzonych i zatworzonych zadał 1476 |
| Nikt dwiema ranoma ma być udręczon (cum afflictis non sit addenda afflictio, Sul 42: unędzonym nie ma być przydano unędzenie) |
| Zaliby... przedałby się tobie brat twoj, nie uciężaj jego robotą robotnikow, ale jako służebnik a rataj (mercennarius et colonus) będzie |
| Maryja syna powiła, pannieństwa nie straciła XV med. |
| Kiedy Stanisław Żydowka dęby rąbił w Jeligowskiem gaju, tedy Bronisław te<j> dziedziny w trzymaniu nie był 1413 |
| Eże cso jest pan Marcisz pobrał Maciejowo jimienie, to jest pobrał za czynsz, za ogrodzenie i za sep, a potem to na rękojemstwo dawał, a on ręczyć nie chciał 1408 |
| 'trzymać coś jako zabezpiecznie zobowiązania, aliquid cautionis nomine tenere': |
| 'wykonać zobowiązanie wynikające z poręczenia, officia e fideiussione manantia explere': |
| Nie wziąłem od niego rękojemstwa na wyclenie dziedziny 1427 |
| Iże cso jest Wojsław ręczył siedm grzywien, tego jego rękojemstwa Maciej prozno nie puścił 1418 |
| Iże Maciek... Zygmunta... s rękojemstwa nie wyprawił od Golijasza 1428 |
| Oto prawdziwy Israelita, w ktorym lściwość nie jest (in quo dolus non est Jo 1, 47) |
| Jakom ja nie wprawił w rękojemstwo o cztyrdzieści gr<oszy> i o pięć gr<oszy> Jana... do Jakuba... podle pozwu 1479 |
| Jakom nie wręczył Marcina w rękojemstwo przeciwo Abramowi... anim go rzekł przed sądem wyprawić 1423 |
| Jakom ja ciebie nie wwiodł w rękojemstwo do... Marcina 1491 |
| Iże pan Olbracht posłał do Z[b]łotka..., aby wirszą jego na rękojemstwo wziął, a on wziąć nie chciał 1429 |
| 'dać komuś zabezpieczenie zobowiązania, de aliqua re cavere': |
| Ktorzy są pokuszenia bożego z bojaźni nie przyjęli..., od robakow (a serpentibus) są zginęli |
| Siostry... brzemienne... nie mają robić ciężko robot tych cielestnych (ab exactione qualibet corporali... potuerint... abstinere) 1484 |
| 'znajdować w kimś upodobanie, lubić, kochać kogoś, delectari aliquo': |
| Bogu się nie lubi (non placet) dusz potępienie XV med. |
| Nie w mocy konia będzie imieć wolą ani w ściążkach męż(o)wych lubić sie będzie jemu (beneplacitum erit ei) |
| Boć wam powiedam, iżeć nie będę pić z tego rodzaja macicznego, czusz tego wina, ktore sie rodzi z macice (Luc 22, 18) |
| Azali... Bog... nie przyłoży, by lubieźliwszy (complacitior) był jeszcze? |
| Takież dzieciam do dwunaćcie lat wychowanym gdy... krzywda jim była uczyniona..., mogą ho on gwałt uczyniony, o ktory czynić nie mogły prze niedostatek lat, pościgać, ani... dla dawności wymowienie może być obłożono, aliżby... po leciech w nich dokonanych (Dział 34: po dokonałych leciech)... czynić zamieszkały o krzywdy jim niegdy uczynione (nisi tunc legitima aetate in eis completa infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis) |
| 'zabronienie, zakaz wykonywania określonych działań, interdictum, prohibitio aliquem faciendi': |
| (w odniesieniu do Boga, de Deo): |
| Jako dom nie był pański, ale ji kupił u swego namiastka 1399 |
| Jan sołtys nie wyszedł przed pańską krzywdę ani mu krzy<w>dy uczynił 1399 |
| Jeko ślachetny Paweł... w książęcej ziemi nie jest zdraćca ani żadny złoczyńca, ani skaźca pańskiej i żadnej parsony 1481 |
| 'zabronienie korzystania z czegoś, interdictio usus alicuius rei': |
| 'zajęcie na zabezpieczenie pretensji, też domaganie się urzędowego zajęcia na zabezpieczenie pretensji, actus pignus capiendi vel capiendum postulandi': |
| Jako jeśm zapowiedział pana Mikoszewą mocą Wociechowi Wężewi, by jego rolej nie orał 1400 |
| 'dni niesądowe, dies nefasti, feriati, iustitium': |
| Jakom nie kazal iścić (?) tres marcis trzy o Zborow i w Pogorzalicech 1393 |
| Alećby niektory człowiek miedzy nami tako rzekł, iże jać, dzie, nie mogę być święt. A toć zaprawdę jest słowo szalone! |
| Mej znamości nie jest tajemno, czusz wiem to dobrze..., wszakoż zaprawdę (verumtamen ecce Luc 22, 21) ręka tego, ktory mię ima zdradzić albo podać, jest se [m]mną przy stole |
| 2. uwydatnia przeciwstawienie, kontrast a. 'przecież, tamen': |
| Gdyż jeśm ja ten to dar stracił, tedyć ja nie chcę czynić wole boże. A zaprawdę nie masz ty tego uczynić tegodla, iże ktoryć człowiek ty to dary jest stracił, szukajże jich miłościwie |
| Za to prosić cie będzie wszeliki święty w czas potrzebizny. Ale zaprawdę (verumtamen, Puł: ale) w powodź wod wiela ku Bogu sie snadź nie przybliżą |
| Mowicie: Bychmy byli w ty dni, kiedy byli naszy ocsowie, nie bylibychmy im towarzysze ku wylaniu krwie prorockiej. Zaprawdę sami sobie na świadectwo mowicie (itaque testimonio estis vobismetipsis Mat 23, 31)..., boście ich synowie, ktorzy proroky pobili |
| Iżci on (sc. Kryst) niebo i ziemię oświeca. A zaprawdęćby ten to człowiek był bar-zo grzeszny, jenże by on ot te to światłości nie był oświecon w jego duszy |
| 'nieprzyznanie się do kogoś, wyparcie się kogoś, negatatio, abiuratio': |
| 'nie przyznać się do kogoś, wyprzeć się kogoś, abnegare, renuntiare, infitiari': |
| Jako Jura nie chciał pomoc Piotrkowi z Pawłem prawa i zaprzał się go 1387 |
| Iże każdemu nawięcsze obronienie nie ma być zapr<z>ano (quia cuilibet summa defensio non est deneganda), tegodla ustawiamy |
| Eż pan Bernhardus posła do paniey Wilkowskiej nie słał, aby s nią rok rozejmował 1420 |
| Poloż rękę swą pod me lędźwie, abych cię zaprzysiągł (ut adiurem te) Gospodzinem mojim, bojem nieba i ziemie, aby memu synu nie pojmował żony <z> dziew<e>k[i] Chananejskich |
| 'zobowiązywać się do czegoś przysięgą (przeważnie wzywając Boga na świadka), też usilnie żądać, zaklinać, iure iurando dato obligare, deum invocando obtestari': |
| O ranę siną... gdzie kości nie są stłuczony... ani skora rozerwana, XXX szelągow mają dać za pokup |
| 'miło, przyjemnie, gratum, dulce': |
| Gdy jest s nimi był, wszakoż od nich nie mogł poznan być ani rozznan |
| 'okazywać miłość, uwielbienie, amoris vel venerationis signa ostendere': |
| Takież (sc. pan) sędomirski i jinszy w swych państwach na mieścoch wydanych, a nie jindzie sędzić mają |
| Mogąli wylegańcy albo bezprawni ludzie dać albo przedać swe jimienie jinnemu państwu, czyli nie mogą? |
| 'pobudzenie do gniewu, drażnienie, actus iram incendendi, lacessendi': |
| Tako mi jego dusza luba, jako mi nie miał do sich Świątek zdać tych cztyrzech kop 1413 |
| 'rozmiłowany, znajdujący upodobanie w kimś, czymś, qui aliquo vel aliqua re delectatur, alicui (rei) studet': |
| Jako... Paweł nie ręczył dalej zapust Hynd<r>zychowi za Piotra, jano ten rok, czso miał być na zapust 1439 |
| 'odłóg zorany pod oziminę jakiś czas wcześniej przed siewem, aby ziemia parowała, ager quiescens, qui frumento hiberno serendo mature aratus est, ut terra vaporaret': |
| Nie będę sie bać tysiąca luda (Puł: ludzi) ostąpających mnie (milia populi circumdantis me) |
| 'Egipcjanie, Aegypti': |
| Boś nie posłuchał głosu bożego, aniś uczynił jego przykazania gniewu a rozniewania jego nad Amalechem (neque fecisti iram furoris eius in Amalec) |
| Kiedy Piotr przywiodł swego złodzieja przed swego pana, tedy pan osądził prawo polskie i niemiecskie, a Piotr nie chciał go dokonać 1408 |
| ze zdaniem: |
| Gdy upadnie (sc. człowiek), nie zarazi sie (non collidetur), bo Gospodzin podkłada swoję rękę |
| 'dotknąć nieszczęściem (chorobą, plagą, śmiercią), (morbo, plaga, morte) percutere, ferire': |
| Nie jest... człowiek... dokonały, aby był wyleganiec, coż jemu to wymawiano (OrtKał 181: wymawiano)... tedy mają jego przyrodzeni... przysięgę udziałać i ukazać, iż jest z[a] mał<ż>eństwa urodzon |
| 'główny, podstawowy, integer, qui integra constat summa': istny dług, istne pieniądze 'suma pieniężna główna (tj. nieobejmująca dodatkowych świadczeń pieniężnych, jak odsetki, kary umowne itp.) należna z różnych tytułów, pecunia capitalis vel principalis, quae dicitur (i. e. nullis cumulata usuris aut multis, aut his similibus), variis de causis reddenda vel solvenda': |
| Pakliby tego to ziemianina poświadczenie istne nie byłoby (si autem eiusdem testificatio realis non adfuerit), tegdy kmieć od ugabania tego to... ma być rozdrzeszon |
| 1. wziąć na siebie prawną odpowiedzialność za kogoś a. za coś, dać gwarancję, zapewnienie, porękę, fideiubere, se vadem pro aliquo (aliqua re) dare, cavere, spondere': a. z określeniami nazywającymi osobę, za którą ktoś bierze odpowiedzialność: kogoś: |
| Jako mi Pstrzech nie zapłacił poł grzywny ani dwojich wrot stoczystych, ani zwisły<ch>, jako zań Jędrzych zaręczył 1427 |
| Iżem Andrzejowi nie zaręczył dziesiąci grzywien zakładu za Klimonta 1420 |
| 'zapracować, uzyskać wynagrodzenie za pracę, labore acquirere, comparare': |
| Sicut marcam sibi non dedi, quia laborem non compleuit nie zarobił 1388 |
| bot. 'bliżej nie znana roślina, może Torilis anthriscus Bernh.'(?): |
| 'dokładnie, dobrze, recte, bene': |
| Będzieli pan wsi tej... pozwan mian być, opuściwszy jego wieśny lud w pokoju (obmissis eiusdem villae villanis in pace, Dział 14: kmiecia nijednego nie ruszając)..., w wrota dworu pana tej wsi swą laską tykając..., ma ji pozwać |
| 'oddzielić granicą, ustalić granicę oddzielającą dwie nieruchomości, wyznaczyć granicę, fine constituto seiungere, duo praedia delimitare, finem constituere': |
| 'osadzenie czegoś na czymś, umocowanie, actus immittendi, imponendi': |
| (o gruntach opuszczanych przez kmiecia, de agris a cmethone desertis) 'obsadzić swoim następcą, przekazać w użytkowanie komuś innemu, agrum successori utifruendum tradere': |
| 'zwołać posiedzenie sądu, iudicium convocare': |
| Jakom nie przyjął zasaćce na włokę Janka ani żyta wziął kmieć ten 1453 |
| Jako tedy, kiedym siedział szołtysem zasiedzionym, kied[z]yż miała Jagnieszka z Dąbrowki z sołtysem prawem czynić, tedyż tam przed gajonym wiecem nie żałowa<ła> sama... o połosmy grzywny 1430 |
| 'czynsz nie zapłacony w określonym czasie, census retentus, tempore constituto non solutus': |
| 'zaniedbać zapłacenia określonych zobowiązań, pecuniam debitam non solvere, solvendam neglegere': |
| Iż Piotrasz nie wyjał z Tomisławowe domu, kiedy zabił człowieka [na] na Choryniu ani zasię w dom wjał ('wjechał') 1395 |
| Obiecałeś przy mnie być a dziś mię chcesz samą zostawić w wielikim udręczeniu, bo wim, iże twe słowo zasie ić nie może |
| Przetoż to mowi Pan Bog o asyrskiem krolu: Drogą, jąż przydzie, zasię się obroci a do miasta tego nie wnidzie (revertetur et civitatem hanc non ingredietur) |
| Dadząli komu ku gajnemu sądu, acz cokoli on tamo wyzna, to nie może pojć zasię, wspak |
| Jakom nie ślubił Margorzecie jej dziewki zasię wrocić 1397 |
| zasię wynieść, wziąć, wziąć zasię |
| 'przeciwnie, odwrotnie, econtra, ex contrario': |
| Jako Adam... nie wziął konia na dobrowolnej drodze Nicolao, ale ji wziął w swem zapuście i ten mu kmieć zasię ukradł 1418 |
| 'niejasno, niewyraźnie, nie wprost, per ambages, per aenigma': |
| Więc trzecieć przyrodzenie wąż to ma, iże gdyżci ji żegnają, więcci on jedno ucho ogonem zasłoni..., tegodla abyć on nie słysz[l]ał żegnania |
| 1. 'postępowanie, czyny, działanie, actum factum, gestum': a. 'zasługujący na nagrodę, uznanie (przeważnie o Matce Boskiej i świętych), factum praemio dignum, meritum praecipue de Dei Matre vel sanctis': |
| O Maryja, matko moja miła, niech cię nie zasmęca (czy zasmąca) to, cociem rzekł (quod dixi, non contristet te) |
| 'zaniepokoić, zmartwić, zasmucić, strapić, contristare, maerore afficere, sollicitare': |
| 'zaniedbać zgłoszenia skargi do sądu przez noc, causam ad iudicem non referre per noctem': |
| Panie, nie zasromawaj mnie (noli me confundere)! |
| Jako Wojtek nie zastał u mnie Pabisza, kiegdy żądał u mnie prawa 1394 |
| Czso Katerzyna krowę zastała, to nie była jej, ale Mikołajewa 1387 |
| Aczby naszy dworzanie... na naszem dworze pozwani abo zastani (citati, Sul 64: pozwani są)..., tedy nie mają odpowiedać |
| 'zabezpieczenie zobowiązania (zwykle spłaty długu) na majątku przez czasowe oddanie wierzycielowi jakiegoś dobra, zastawienie, pecuniae solvendae cautio, praecipue bonorum immobilium traditione praestita, pignus': |
| 'oddawać w zastaw na zabezpieczenie zobowiązania (zwykle spłaty długu), pignori dare, oppignerare': |
| Iż Dobiesław nie jał gwałtem na Stokowę dziedzinę..., ale jał podług prawa wołu zastawiać 1396 |
| Jako moj pan nie zastawiał niwy Witowi we dwu kopu 1397 |
| A wszakście nie uwierzyli Panu Bogu naszemu, jenże was przechodził na drodze i zastawiał jest mieśce (metatus est locum), na niemżeście stany rozbijali |
| Jsze czom nyewod wzal, tom wzal na panskem jezerze..., ale nye tam go wzal, gdze paney Febroniey zastawyono na wedercoff 1435 |
| zastawić coś na wystanie |
| 'dać komuś zabezpieczenie zobowiązania, de aliqua re cavere': |
| zastawić w obronie |
| Iże Abraham... przede [s]trzejmi laty ten staw zastawił a w tych trzech leciech grobiej nie powyszał 1420 |
| przenośnie: |
| zastawić się 'stanąć w obronie, ująć się, wstawić się, pro aliquo intercedere, se opponere': |
| Eże Mikołaj wyszej tego źrzebia zastawnej rolej nie orał jinej rolej 1400 |
| 'zaczepiać kogoś w nieprzyjaznych zamiarach, napadać, incurrere, invadere': |
| Porębiż je (sc. drzewo figowe), acz ziemie darmo nie zastąpa (succide ergo illam, ut quid etiam terram occupat Luc 13, 7) |
| Rzecznik... naprzeciwko niektoremu Johannem... i naprzeciwko ji<n>szemu człowieku, zań vel jego jimieniem w waszem sądzie sprawiedliwie zastąpającego, dicit 1474 |
| 'stanąć (na publicznej drodze) przed kimś idącym, aby nie mógł dalej iść, zajść komuś drogę z wrogimi zamiarami, alicui obsistere, aliquem in via invadere': |
| Ten, ktory siał miedzy cirniem, to jest, ktory słucha słowa bożego a myślenie o świeckich rzeczach z zdradą (?) bogactwa zastąpi w nim słowo boże (suffocat verbum Mat 13, 22), iże będzie przez owoca |
| Iżem nie miał zastępić Jędrzycha o jedennaście grzywien groszow szyrokich ot pana Piotrasza 1419 |
| 'zabezpieczenie nabywcy w procesie od pretensji osób trzecich, actus aliquem a cuiusvis vindiciis tuendi': |
| Iże częstokroć się przygadza, iż sąsiedzi onej przedanej dzedziny... kupca gabać opuszczą, aliż przedawca a zastępca dawności zastąpienia otbędzie (donec venditor et intercessor praescriptionem intercessionis non evadat), jaż dawność gdy minie, dopiro kupca o granice kłopotać się nie lękają |
| Iże ten Mikołaj nie imiał go zastępować o dział Korczakowski u Łukanowic 1447 |
| Gdzie jest bydlenie lwowe..., aby tam wszedł lew a szczeniec lwowy, a nie jest, kto by ji zastraszył (non est, qui exterreat) |
| Eż Mirosław nie zastrzelił Przecsława ani go zabił 1399 |
| ze zdaniem: |
| 'wyrządzić szkodę (materialną lub moralną), być szkodliwym, przynieść uszczerbek, nocere, officere': |
| 'czynić ślepym, tu przenośnie: odbierać zdolność poprawnego myślenia, aliquem caecum reddere, hic sensu translato: aliquem facultate recte cogitandi privare, aliquem dementem reddere': |
| Nie uźrzy żadny... ziemie dobrej, ktorą pod przysięgą był<em> zaślubił otcom waszym dać (quam... pollicitus sum patribus vestris) |
| 'pokornie, humiliter' (?): |
| Aza nie zaświci świece (nonne accendit lucernam Luc 15, 8)? |
| Jako Michał wyznał się Święszkowi przed prawem i przeprosił go trzemi grz<y>wnami a zatym mu Święszek <t>rzych policzkow nie dał 1415 |
| Tedy przebywacze tego mieśca przysięgą, jako winowaćca jąć nie mogli... Zatym (extunc, Dział 4: tedy) biskup... słoży... interdycht prawem położony |
| Nie będzie, kto by was (sc. zwolenikow) bronił... Tako zatem rzekli zwolenicy (at illi dixerunt Luc 22, 38): Gospodnie, imamy tu dwa miecza |
| (o uszach, de auribus) 'nie chcieć słyszeć, obturare, auscultare nolle': |
| Cso nam pan Janusz... zajął dobytek, to zajął na prawej pastwie, ale nie na zatknionych łąkach 1421 |
| 'nie pozwolić wyrosnąć, zagłuszyć, strangulare, prohibere (ne aliquid crescat)': |
| Pakliby tego to ziemianina poświadczenie istne nie byłoby, tegdy kmieć od ugabania... ma być rozdrzeszon (absolvatur) |
| 'polecenie, zarządzenie, nakaz, mandatum, praeceptum, iussum': |
| Iż Margarzeta nie posłała Wyszacha rozkładać roku miedzy Wolf[e]ramem a miedzy [mię] sobą 1395 |
| Szyman nie posłał swych ludzi na Parkowo 1391 |
| Iż <j>est Jan tego czasu był s nami w Rzegocinie ani jemu grobiej samotrzeć nie rozkopał 1442 |
| Eż od piędzidziesiąt lat w rozkopaniu nie był w niwach 1395 |
| Jakom ja nie zajął w księżym bydła ludzkiego anim gnal po księżym 1469 |
| Tacy byli mędrcy pogańszczy Pana Boga nie znający, eże jimienie i oćczyzny swe ze wszemi rozkoszami opuściwszy, stali po mądrości, swe błogosławieństwo na tem kładąc XV med. |
| 'zażywając rozkoszy, zbytkownie, wystawnie, obficie, cum voluptate, luxuriose, magnifice, abunde': |
| Cz[y]cibor nie dał Biernatowi tkanki chować partowej jako sześćnaćcie kop 1445 |
| 'odkupienie, redemptio': |
| Jako ja na zastawisku, na łasze (czy lasze), ... nie pobrał ryb 1497 |
| Czeladź twą pospolitą potrawą, a nie rozkoszną karmi (familiam grosso cibo non delicato nutrias) XV p. post. |
| 'lingua Latina': łaciną, po łacinie 'Latine': |
| A Pan nie odpuści jemu, ale tedy... nawięcej pirzchliwość jego rozleje się <i> pomsta przeciw człowieku temu (furor eius fumet et zelus contra hominem illum) |
| 'zniszczenie, zagłada, też klęska, nieszczęście, interitus, ruina, etiam calamitas, clades': |
| 'utrata zbawienia, potępienie wieczne, damnatio aeterna': [wieczne zatracenie] |
| 'wytoczenie krwi, zabicie, actus sanguinem profundendi, interficiendi': |
| O ktory list wieczny Stanisław na Macieja żałował, tego on nie zatracił 1444 |
| Mogą k temu przyzwolić jini przysiężnicy..., gdy to nie jest naprzeciw jistych (możliwa też lekcja jistej) przysiędze (OrtMac 62: przeciw jich przysiędze) |
| 'przekonany, nieposiadający wątpliwości, certior factus, non dubitans, cui persuasum est': |
| Nie zatracuj ne dissipes (quomodo si invenitur granum in botro et dicatur: Ne dissipes illud, quoniam benedicto est, sic faciam propter servos meos, ut non disperdam totum Is 65, 8), ca 1470 |
| 'taki, który nie może się wydostać, retentus, comprehensus': |
| (o uszach, de auribus) 'nie chcieć słyszeć, obturare, auscultare nolle': |
| Nie zatwardzajcie swej głowy (nolite indurare cervices vestras) |
| Gdy zatwardził sie był (cum induratus esset) farao a nie chciał nas wypuścić |
| Nie pogrężaj mie potop wodny... ani zatwarzaj nade mną szachta ust swojich (neque urgeat super me puteus os suum) |
| 'stawać się upartym, nieustępliwym, obdurari, pertinacem, inflexibilem fieri': |
| Pola nie posiewaj rozliczytym siemieniem (diverso semine) |
| w zbyt dosłownym tłumaczeniu łac. effundere 'wylać, zupełnie zużyć, osłabić, consumere, infirmum reddere' (?): |
| 'rozstanie się z kimś, separatio, disiunctio': |
| Rzekł jest (sc. Bog), by je rozproszył albo zatracił, by ('gdyby') nie Mojiżesz wybrany jego stał w rozłomieniu przed nim (si non Moyses... stetisset in confractione in conspectu eius) |
| 'uniemożliwienie czegoś, actus aliquid praecludendi, prohibendi': |
| Bo sie zaćwirdziło sercze [do] tego luda, bo uszyma ciężko słysząc a swoje oczy zatworzyli (oculos suos clauserunt Mat 13, 15), aby nigdy nie widzieli swoima oczyma |
| 'różnie, w różny sposób, niejednakowo, różnorodnie, wielorako, varie, vario modo, diverse': |
| 'łatwy, niesprawiający trudności, prosty, facilis, levis': |
| Wiele rzeczy w sądziech nie janostajnie, ale podług umysłow rozmajitości (secundum capitum seu animorum diversitatem)... rozmajicie rozciągniony a skazany bywają, z jejże rozmajitości (ex qua varietate) skargi alibo rzeczy... ostają niekako nieśmi<r>telne |
| 'rana nie krwawiąca, vulnus non cruentum': |
| Jakom ja nie zesłał syna s ludźmi paść w Paszkowo pole zatworzone siłą 1426 |
| Bo przed jego siłą naszy bogowie, jiż są zatworzeni w złotych bałwanich (qui sunt clausi in aureis simulacris), stać nie mogli ani śmieli |
| (o księdze, de libro) 'złożyć, nie pozostawić otwartą, zamknąć, librum evolutum claudere': |
| (o uszach, de auribus) 'nie chcieć słyszeć, obturare, auscultare nolle': |
| Miczek nie wyniosł złych pieniędzy z ładunu swego, o ktoreż był jęt, ale je wziął za swą kupię 1440 |
| Tućżem porąbał drzewie do jednej doliny, aby nikt nie poznał, a tu nad tą doliną jest jeden potoczek |
| 'rozgraniczyć nieruchomości, wytyczyć granice, praedia delimitare, fines constituere': |
| Iże Jan Jakka nie rozmiotał płotow gwałtem 1466 |
| Nie będziesz paskudził non mechaberis XV med. |
| Palce miał... długie..., członki od żadne krosty nie były dołkowaty (scabro non corrosi) |
| Cichy jest,... jen nikomu nie zawadza, a sam wszytko cirpi przez gniewu XV med. |
| 'przeszkadzać, utrudniać działanie, stanowić przeszkodę, impedire, obstare, obesse': |
| Miłosierdzia... mego nie rozproszę od niego, ani zawadzę (Puł: zaszkodzę) w prawdzie mojej (neque nocebo in veritate mea) |
| A zatym jako ji (sc. Heroda) kasze[d]l napadł, obeźrawszy sie, by jemu nikt nie zawadził (ne quis arbiter impediret), chciał sie nożem przekłoć |
| coś zawadzić 'sprzeciwić się czemuś, nie zgodzić się na coś, zakwestionować coś, impedimento esse, prohibere': |
| Ducam te per semitas equitatis, quas cum ingressus fueris, non artabuntur, nie zawadzą, gressus tui (Prov 4, 12) XV p. post. |
| Nie czyńcie domu ojca mego domu kupiecskiego (nolite facere domum patris mei domum negotiationis Jo 2, 16)! |
| Nie zawiążesz (non ligabis) ust wołowych, gdyż młocisz w gumnie użytki twe |
| podkreśla ważność, prawdziwość sąsiedniego wyrazu lub zdania 'istotnie, rzeczywiście, prawdziwie, naprawdę, vere, re vera, certe, profecto': |
| na początku wypowiedzi jako wyraz głębokiego przekonania o jej prawdziwości i pewności: zawiernie mowię, powiedam (wam) 'twierdzę, że tak istotnie, rzeczywiście będzie, verum futurum esse dico': |
| Jako Kusz nie był przy tem, kiedy dan list Lamprachtowi ani kiedy pisan, ani jego pieczęć jest zawieszona 1403 |
| 2. 'przełożyć na później, odroczyć, prorogare, differre': a. o terminie sądowym, de termino iudiciali: |
| Mowiłem wam wonczas, że nie mogę sam snieść was, bo Pan Bog wasz rozmnożył jest was (multiplicavit vos) |
| 'przez zanurzenie w wodzie (lub innym płynie) uczynić coś mokrym, pokryć powierzchnię czegoś wodą (lub innym płynem), zwilżyć, aliquid mergere, madefacere': |
| Eż Wirzbięta nie rozmowił Michałowa parobka ani wniosł do niego rzeczy za cztyrdzieści groszy, ani go zachował 1449 |
| My takie skazanie sędziej, jeż nie było ktorym odwołanim abo naganienim zawieszono (quae non fuit... suspensa), wykładamy poszłe być w rzecz osądzoną |
| (o dzieciach, de pueris) 'nie mające lat sprawnych, nondum adulti': |
| Zawiedzie cię Pan... w lud (ducet te... in gentem), jegoż to nie znasz |
| Na wieśnego pastyrza położył Idzik (a. Jidzik), iż owcę do czrzody wpędzoną a strzeżeniu pastyrzowemu (custodiae pastoris) poleconą ze czrzody nie miał zasię tej to owce |
| Acz się sna<d> nie rozmyśli (mamotrekt mikułowski: at' sě snad nerozmyslí) ne forte absorbeatur (ne forte absorbeatur rex et omnis populus II Reg 17, 16) 1471 |
| Bogusław Staszka nie upominał... ani go doma zastał, ani mu ch<ci>ał pomoc 1398 |
| 'usilnie się o coś starać, do czegoś dążyć, contendere': |
| 'pasienie, pilnowanie pasącego się bydła, pascere (sensu subst.), custodia pascentis pecoris': |
| Jako cz[o]so Wawrzyniec zawiodł (ib. nr 944: był zawiodł) o ośm grzywien na Więcenca, aby mu jich nie dopłacił, ty mu Więceniec zapłacił 1426 |
| Jako Andrzej uręczał sw<e>go pana Andrzeja będąc j<e>go człowiekiem, wtem jest <o>d niego zawiedł a Andrzej nie wie<d>ział, by był Maćkow człow<ie>k 1409 |
| Jako ta rola, cso ją Katarzyna rozorała, tam jest pani łowcza ote trzech lat w dzierżeniu nie była, ale jest prawa Katarzynina otczyzna 1418 |
| 'utrata nadziei, całkowite zwątpienie, desperatio': |
| W tem naukę Chrystus nam dał, by żadny z nas nie rozpaczał, ale aby w Bodze dufał XV ex. |
| Nie rozpaczaj sobie ne despicias te ipsum ca 1450 |
| Nam... towarzyszstwo dać raczy z... szwystkimi ('wszystkimi') świętymi twymi, w jichże nas towarzyszstwo, nie do<m>nimacz zasługi (Msza I: naśledziciel otpłaty, IV: ważyciel otpłaty, VI: dom<n>imacz zasłużenia, VIII: domnimający służenia), ale odpuszczenia, prosimy, rozdawca (a. rozdawacza), przypuści (nobis... societatem donare digneris cum... omnibus sanctis tuis, intra quorum nos consortium, non aestimator meriti, sed veniae, quaesumus, largitor, admitte) 1424 |
| Krol jeść miłościwiejszy, a to... w rychłem otpuszczeni, iżbychom w jego miłości nie rozpaczyli |
| Et procidentes adorauerunt eum a padwszy przed nie (sc. dziecię) korzyli sie jemu (Mat 2, 11) XV med. |
| Padnie (cadent, Puł: padń) na nie węgle |
| 'ostateczny, nieodwołalny, peremptorius': rok zawitny 'ostatni z terminów dopuszczonych przez prawo w danej sprawie, na którym powinien zapaść wyrok, postremus dierum iudicii habendi, qui litis cuiusdam diiudicandae causa legibus conceduntur, quo die sententia pronuntiari debet: |
| 'ostateczny, nieodwołalny, peremptorius' zawity (rok), rok zawity, dzień zawity, zawite prawo 'ostatni z terminów dopuszczonych przez prawo w danej sprawie, na którym powinien zapaść wyrok, postremus dierum iudicii habendi, qui litis cuiusdam diiudicandae causa legibus conceduntur, quo die sententia pronuntiari debet': |
| Mogą<li> ty dzieci odzierżeć swoję oćczyznę prawem czyli nie, albo kako długo to się zawlec (OrtMac 29: się... wlec) ma ku końcu (qualiter se prosequi debent pro fine)? |
| Spowiadam się..., iżem... łakniącego (Spow 1–4: łacznego) nie nakarmił |
| Pytaliście nas o prawo takimi słowy: Gdy sie rajca... przylubowałby ku dworowi... albo nie dzierżał pisanego miastu prawa, przywileje łamał (OrtVrtel 120: aby... przywilej złomiono), albo fałszował, co jest pokuta jego? |
| Csom łowił bobry, tom łowił w mej rzece, ale nie w Michałowie zawodzie 1402 |
| Jekom ja cztyrzech kop pieniędzy zawodowych Stanislao Litwinowi nie wziął gwałtem 1456 |
| Nie dba (sc. zły mnich), iż go kijem biją, zawod biega z krzywą szyją |
| 'zasunąć wejście do jakiegoś pomieszczenia czyniąc je niedostępnym, zasunąć to, co zasłania wejście, claudere, occludere, obturare': |
| (o uszach, de auribus) 'nie chcieć słyszeć, audire nolle': |
| (o księdze, de libro) 'złożyć, nie pozostawić otwartą, zamknąć, librum evolutum claudere': |
| Nie rozpominaj tedy zgłoby mojej i krewkości człowiectwa mego! |
| Nie chcieli tobie oddani być ani się rozpominali na twe dziwy (non sunt recordati mirabilium tuorum) |
| By snadź sie nie rozpomionął na krzywdę (ne forte memor sit iniuriae), jąż to jest cirzpiał |
| Jako Bieniak nie bił Magdaleny... ani jej wsadzał w łańcuch 1410 |
| Wzniosł rękę swoję na nie, by rozprostrzał (ut prosterneret, Puł: by popostarł) je (sc. grzeszne) na puszczy |
| Jakośm Jana nie łapała ani kazała 1387 |
| Widziało się jest nam..., aby gdy macierz umrze, synowie nie prosili jimienia... ktorej części ot oćca pirzwej..., niżliby tedy jako swej poczciwości rozproszca jimienie a dziedziny ony pospolite źle rozpraszał (nisi... dissiparet, Dział 38: gdyby marnie jimienie chciał roztrwożyć) |
| przenośnie: |
| Jako Katarzyna t<r>zyma na zastawę, Ofka posobiła jej prawej dziedziny dwa ślady, tego jej nie dała po wykupieniu wytrzymać trzy lat, aż zazwała 1399 |
| Jako Paweł o swego syna nie zaz[a]wał Mikołaja, aże trzy lata minęła 1400 |
| Iż Gniewomir nie zazwał Marcina, aż trzy lata minęła, o ten koń 1394 |
| ze zdaniem: |
| Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" Słownika staropolskiego (s. 721, t. 5) tę jednostkę należy usunąć. W SPJS jednostka ta nie będzie podlegać dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej. |
| Iże Wichna wyszła z opiekania Więcencewego i wzięła sobie jinnego opiekadlnika a temu minęły trzy lata a w tem go nie zazywała o tę dwanaćsie grzywien 1419 |
| 'wnieść sprawę do sądu, zaskarżyć, causam ad iudices referre': |
| 'mniemać, przypuszczać, domyślać się, spodziewać się, opinari, suspicari, sperare, conicere': |
| 'rozpatrywanie, rozstrzyganie sporu przez sąd, actus causam cognoscendi atque diiudicandi (dicitur de iudicibus)': |
| 'sprawiać, że coś płonie, pali się, palić, zapalać (obiaty, kadzidło, latarnie), accendere, incendere': |
| Tacy nie będą się moc mowić dobrymi, gdyż są nierowni dobrym mężom dompnimani (tales non possunt dicere se probos, cum impares probis viris reputentur) |
| I przyprawił Dawid niezmierną wagę mosiądzu i drzewia cedrowego, tego liczba nie mogła domnimana być (ligna quoque edrina non poterant aestimari) |
| 'mniemanie, domysł, praesumptio, coniectura': |
| Boże, jenżeś nas grzeszne ku początku tego dnia nie naszymi zasługami, ale samą naświętszą twoią łaską... przyjić uczynił |
| Ciebie, ojcze duchowny, proszę..., aby mię rozgrzeszył..., mając wzgląd na mękę Boga miłego i nie rozpaczając w łasce jego naświętszy |
| 'przestrzegać czegoś, tu terminu sądowego o przedawnieniu, aliquid observare, hoc loco praescriptionis terminum': |
| Padniemy (irruamus) na Filistyny w nocy a wybijemy je, dojąd nie uświtnie |
| 'wypasany na pastwisku, nie tuczony, in pascuis depastus, non saginatus': |
| W brackich rzeczach nie korzyści, boć kaźń Boża tako jiści |
| 'suma pieniężna główna (tj. nieobejmująca dodatkowych świadczeń pieniężnych, jak odsetki, kary umowne itp.) należna z różnych tytułów, pecunia capitalis vel principalis, quae dicitur (i. e. nullis cumulata usuris aut his similibus), variis de causis reddenda vel solvenda': |
| Vestra est tali factione facitis damnum tibi granicierum zbasowalibyście nas i jimienia by nam nie stało i szyi 1500 |
| Nie zbawi (Puł: zbawisz) dobr jich (non privabit bonis eos), jiż chodzą w niewinowacstwie |
| 'odebranie czegoś, pozbawienie, privatio, fraudatio': |
| 'wymierzenie bolesnych uderzeń, razów, pobicie, percussio, verberatio': |
| 'uderzeniem zadać ból, uszkodzić ciało, pobić, wymierzyć razy, percutere, verberare': |
| Uderzy na nie (sc. Abram na krole pogańskie) w nocy i zbije je (percussit eos), i ściga je aże do Saba |
| 'opuścić pospiesznie jakieś miejsce, uciec, umknąć, fugere, aufugere': |
| Iż... Piotr Adamowi zbiegł ot prawa a on go ot prawa nie odganiał 1406 |
| Jako Olbracht nie miał u Jakusza wolnego połuśledzia, ale mu nocą zbiegł s jego uprawizną 1400 |
| 'ten, kto uciekł (zwykle przed prawem), uciekinier, też włóczęga, łotrzyk, profugus, fugitivus, etiam homo vagus, latro': |
| Jako Zagarza ziemskiego zbiega nie chował 1391 |
| Jarosław nie dał dwu ranu Jarosławowi, jidąc s miasta na dobrowolnej drodze 1410 |
| 'samowolne opuszczenie przez kmiecia gospodarstwa rolnego swojego pana, desertio fundi domini sui illicite a colono facta': |
| Dusza nie śmie przed sąd jici |
| Gdyż zbierasz twą winnicę, nie zbiraj (si vindemiaveris vineam tuam, non colliges) gronnych jagod, jeż to ostawają |
| Pakliby nie chciał z tobą w smowę jić (sin autem foedus inire noluerit), a pocznieli boj z tobą, wybojujesz je |
| Zatworzyłlibych niebo, iżeby deszcz nie szedł (pluvia non fluxerit) |
| Aby żywot twoj szedł albo by jako jego, rządziłby dni twoje w mierze (et si tua vita talis esset, qualis eius, cum pace pertransires dies tuos), a nie zginąłby złą śmiercią |
| Nie umie leniwo jić dobroć Ducha Świętego ca 1450 |
| Wim, iże twe słowo zasie ić nie może; podobnie ziemi i niebu przeminąć sie niżli twemu słowu |
| Będzieli kto obżałowan o głowę albo o ciężką ranę, albo oczkolwiek jinnego, co mu jidzie na szyję albo na rękę (OrtBr VI 380: co mu jidzie o szyję albo na rękę) za gorące rzeczy, a on nie jest przy tem, na tego mają żałować przez całą noc |
| 'zrywanie, sprzątanie z winnicy owoców, vindemia, actus vinum legendi': |
| (o kmieciach, de cmethonibus) 'opuścić samowolnie gospodarstwo rolne we wsi swojego pana, illicite e domini fundo abire, fundum suum in praedio domini deserere': |
| Ustawiamy, aby nie mogli więcej śmieć zbieżeć abo odyć (recedere, Sul 44: wynić), jedno jeden abo dwa do jinszej dziedziny |
| Jakom tego człowieka nigdzie u żadnego pana nie wiedział sześci niedziel wysiedziawszy, jako mi zbieżał 1424 |
| Paknięli strona... ku sądu nie stała..., tedy jiśćcowi każą odstępić a drugie rzeczy pilne rozprawiać |
| Jako przy tem byli, kiedy... Jura z Staszkiem rozprawiali, iże Woczech i Wirzbięta nie ręczyli Staszkowi 1414 |
| Gdyby tego dnia wszytkich rzeczy nie dokonali (sc. sędzie), tedy... justrzejszego dnia... mają pozywane rozprawić (quod... omnes et singuli litigantes... expediantur) |
| rozprawić się 'ugodzić się polubownie, redire cum aliquo in gratiam': |
| 'podstawa, na której są osadzone kamienie młyńskie, basis lapidum molarium': |
| 'posuwanie się naprzód, dalszy bieg (spraw), rozwój, progressus': [ku skazaniu rzeczy słuszne poście ma być] |
| Duch gdzie chce, dmie a głos jego słyszysz, ale nie wiesz, skąd by przyszed abo gdzie pojdzie (quo vadat Jo 3, 8) |
| Nie patrz liczka rumianego, ale urzędu a statku domowego XV p. post. |
| A takoż rzekł miły Krystus dalej: Owa sie przybliża, jen mię zdradzi. A nie dociągnął miły Krystus tego słowa domowić, aże Judasz pojdzie (adhuc eo loquente ecce Judas... venit Mat 26, 47) z wieliką tłuszczą Żydow i rycerzow |
| Jęli miłego Jesukrysta i związali twardo... niektorzy zakładając nogam Jesukrystowem swe sprostne golenie, przetoż musił paść, ale prze więcszą i trudniejszą mękę nie przepuścili jego ziemie dopaść ci, ktorzy powroz dzierżeli, ktory jemu na szyję uwiązali |
| Tamo łażący źwierz (reptilia), jemuż nie jeść czysła |
| Pani... po śmirci męża... jako długo ku wtorej swadźbie nie pojdzie (quamdiu ad secundas nuptias non convolaverit), w pokoju będzie mięszkać |
| Potem sędzia ku skazaniu ma poć (ad diffinitivam procedat sententiam), nie przekażając niestanim tako pozwanego |
| A nie był jim syn, temu iże Elżbieta była niepłodna a oba poszli (ambo processissent Luc 1, 7) we dniach swoich |
| Jiściec nie będzie winowat, niżliby to s jego poszło przyzwolenia (nisi id de personae principalis processerit voluntate) |
| Nie nagani-li natemmieście sędziej, skazanie pojdzie w rzecz przeszłą skazanim (sententia transibit in rem iudicatam) |
| Dadząli komu ku gajnemu sądu, acz cokoli on tamo wyzna, to nie może pojć zasie, wspak, ale zaprzyli sie czego, tego może być praw na krzyżu |
| 'wtedy (właśnie), tum demum': |
| Nie podjął sie Paszek swej tście je wiennego lista wrocić, jedy mu pieniędzy dopłacał za wieczną dziedzinę Zawisza 1410 |
| Cso mi ręczył Paszko za dziewięć grzywien, tego mi nie jest dopłacił dwu grzywien 1400 |
| 'dopomóc stronie swym zeznaniem w toku procesu, litiganti adesse testimonium non recusando': |
| Zbierz dłużniki..., otproś, zapłać dług wszytkim, nie trać dusze swe o cudz pieniądz, iza źle w piekle gorzeć? |
| Jakom ja tobie tegodla zbił kmiecia twego..., iż mi się łupić nie dał 1477 |
| <N>iektorzy... jimienie swe... strawiwszy, od swego jimienia zbieżawszy, po stronam zbijają (aliena rapere non formidant, Sul 42: cudzego drapić się nie boją) ubostwo tępiąc |
| Jakom ja nie zbijał Mikołajowych koni s jego pastwy 1410 |
| wprowadza zdanie celowe 'aby, ut': |
| A przeto iże nie imiał w swem narodzeni, gdzie by swą g<łowę podkłonił>, togodla przed wołem a przed osłem w jasłkach S<yn Boży położon> był |
| wprowadza zdanie skutkowe 'że, aż, ut': |
| 'łupienie, ograbianie, praedatio, latrocinium': |
| wprowadza zdanie sposobowe 'że, ut': |
| Zbłądzili są (erraverunt, Puł: błądzili) na puszczy bez wod, drogi miasta przebyta nie naleźli |
| 'być w błędzie, błędnie myśleć, mniemać, pomylić się, errare, in errore versari, falsa sentire': |
| Pamiętajmy ninie (czy nynie) przyrodzenie ciała Pana Jesukrysta naszego, nadziewajmy sie, iże w tem nic nie grzeszemy ani zb<ł>ądziemy (Iesu nunc comlexionem si commemoramus, errare vel delinquere nihil nos speramus) |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociażby, etiamsi': |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeśliby, si': |
| wprowadza zdanie skutkowe 'żeby, ut': |
| wprowadza zdanie sposobowe 'żeby, ut': |
| partykuła: uwydatnia życzenie 'oby, niechby, utinam': |
| wprowadza zdanie przyczynowe 'ponieważ, quod, quia, quoniam': |
| wprowadza zdanie okolicznikowe stopnia 'że, ut': |
| to, co się posiada, mienie, dobro, majątek, dobytek, posiadłość, bona, possessio, res familiaris': |
| Iż Wschowianie nigdy cła nie dawali wielatowskiego ot jich zboża 1407 |
| Hostis Herodes impie, Xpm veniret qui times, non arripit mortalia, nye chwathacz szmyertelna sboza (R XXIII 301: czesnie rzeczi), qui regna dat celestia XV med. |
| W tych dziesiąci dnioch rozliczna wina... dawałem. A nad to i zboża w mem wojewodzstwie nie dbałem (annonas ducatus mei non quaesivi), bo bar-zo był lud zubożał |
| Zbożnikow nie cirp żywu być (maleficos non patieris vivere Ex 22, 18) XV p. post. |
| Zbożny jeś ty a błogosławiony (tu es felix et beatus), iżeś w mię uwierzył, a swoima oczyma nigdy mię nie widział |
| Eż poto, poki było widzenie, poty jest na dziedzinie popowskiej w Zarabiu, potymiasty jest popowskie i ode sta lat z jich dzierżenia nie wychodziło 1400 |
| 1. wprowadza zdanie czasowe: a. równoczesne, 'dopóki, jak długo, quamdiu, dum, donec': |
| 'las, zgajnik, pole, łąka lub pastwisko, najczęściej położone nad rzeką bądź na nizinie, podmokłe lub zalewane wodą, silva, nemus, campus, pratum, saepissime ad fluminis ripam vel in locis demissis et palustribus situm': |
| Jako tamo moj skot drzewiej nie chodził w tej łące, ... ale tamo była zapowiedna łąka 1416 |
| (w odniesieniu do miar powierzchni): |
| Jako pani nie wrzuciła się w poł szołtystwa i w poł dworu po staniu roka, ale spokojnie wytrzymała mimo trzy lata 1420 |
| Jakom ja nie winowat za połdziesiętynacie kopy wyprawy 1469 |
| Iże co mię Basz ożałował o połdziewięci grzywny groszy szyrokich, tego mu nie znaję 1432 |
| Iż pan Przyby<sław p>rzeto połdziewięcinaście <grzywn>y wziął na Staszku... [...] nie trzymał podług swego lista 1412 |
| 'mówiący nieprawdę, kłamca, mendax': |
| Jako ja nie brał ... cła... na niektorem po groszu, na niektorem po połgroszu ca 1500 |
| Jako ja nie wwziął k sobie jimienia oćczystego Biernatowi... jako za trzy kopy gr<oszy> w poługroszech 1467 |
| Jako ja z tobą targowal za drobny pieniądze a nie za poługroszki 1439 |
| Jakom ja nie zaorał części Abramowej... anim go uszkodził jako dwie kopy groszy połgroszkow 1469 |
| Jakom ja... nie wziałem kaptura... tako dobrego jako kopa połgroszkow 1472 |
| Jakom ja... nie zjął z nog Janowych... ostrog, skorzeń, nogawic... Ty wszyt[yth]ki rzeczy ważności jako dwie kopie połgroszkowych groszy 1479 |
| Jakoś mi nie dopłacił poługrzywnia 1437 |
| Ktorej sumy upłaciłeś mi połszosty kopy, a połjenejnaście kopy ostatku posagu jemu nie chcesz zapłacić 1494 |
| Iż Staszek nie uczynił na Dobiesława ni jedne szkody o połjedne<g>onajcie 10 1/2 grzywien 1393 |
| 'miara objętości równa połowie kłody, naczynie tej objętości, dimidia pars mensurae capacitatis kłoda vocatae, vas eius capacitatis': |
| Iże Piotrasz... nie dał Jędrzejewi kmiotowicu... tria vulnera, ... nec ipsum spoliavit in via libera regali et non recepit sibi pylaticum, połukopka, nec mediam marcam (pro mediam marcam połukopka?) cum bursa sibi abruit furtive alias złodziejski 1429 |
| Jakom ja nie winowat Janowi połukopia za kożuch 1438 |
| Jakom ja nie ręczył połczwartakopia za ślachatnego Jana 1498 |
| Sicut Jaszczon nie winowat Jankowi połukopy i (?) sze<ś>ci groszy 1406 |
| Jako Bodzęta nie pobrał połukopia drzewa Stanisła<w>owi jizdebnego chąsiebną rzeczą 1420 |
| Jakom ja u Mściszka nie wziął połukorca rży1415 |
| Rzekł jeśm złym: niechajcie źle czynić! i dopuszczającym sie: nie chciejcie wznosić rogu! (dixi... delinquentibus: nolite exaltare cornu)! |
| Nie tegodla Maryja Magdolana jest się ona była grzecha dopuściła, iżbychom się my jich teże dopuścili |
| <A>cz komu konie abo woły... zlodziejstwem abo zbojem (per furtum vel spolium, Sul 65: aby cirpiący szkodę pr<z>ez złodziejstwo alibo zbojstwo w bydle)... wezmą, ten gdy przed rokiem... sądownie nie uczyni, tedy potem... ma być dawnością odrzucon |
| Gdyż s rozłączenia poddanych jimienie panow częstokroć opuściew[y]a nie jiną przyczyną podobliwą na to doradzając, widziało się naszym rycerzom tej szkodzie nieleniwo się przeciwić (quum ex separatione subditorum bona dominorum saepius desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus, huic periculo non segniter obviare) |
| Jan w ziemi księżej nie zbija ani człowieka obyczajem zbojnym, jako zbojca, zabił 1474 |
| 'zebranie, zgromadzenie pewnej liczby osób poświęcone czemuś, congressio, concilium': |
| Jać nie wiem, z kim się ty zbracisz, gdy wszytki ludzie potracisz |
| 'postawić, wznieść (budynek), aedificare, exstruere': |
| Z jutra wiesioł nikt nie będzie, aliż gdy za stołem siędzie, toż wszego myślenia zbędzie |
| Przysiężnik ma przyć ku gajnemu sądu bez przykazania a... nie przyjdzieli..., tedy może wojt na nim zyskać swą winę... Ale rzekłliby, iż go ktora rzecz pilna zaszła albo mu zawadziła...., tedy ten przysiężnik zbył (OrtOssol 51, 2: tedyby... był) tego bez szkody (absque damno manebit) |
| 'uchylić się przed wypełnieniem zobowiązań na zasadzie przedawnienia, ratione usucapionis debita praestare nolle': |
| Ot połnocy do zachodu Chodzę nie pytając brodu |
| Jako mi miecza... nie zastawił ani pasa z kordem jako połosmanaćcie grosza 1469 |
| Jakom ja nie wziął połpiętynaćcie kopy zadatku w targu o jimienie od Mikołaje 1457 |
| 'taki który przekracza jakąś liczbę, nie mieści się, superadditus': |
| Iże Toma i Wociech nie wzięli Mikołajewego imienia... połsiodmynaście grzywny i dwa konia 1423 |
| Jako Stanisław... na Andrzejow dom gwałtem nie biegał ani jemu rany dał, ani domu łomił 1407 |
| Jako temu nie połtora lata 1391 |
| Jakom nie ręczył za Jana... Wawrzyńcewi... za posag, za połtorynacie grzywny za żoną Wawrzyńcewą 1444 |
| Jakom ja nie winowat Pawłowi połtrzecia grosza 1408 |
| Jakom ja nie winowat połtrzecianaćcie grosza Marcinowi 1406 |
| Jakom my przyszedwszy na jimienie dziedziczne Olbrachcice w ośmi parsunach ludzkich nie zaoraliśmy połwłoczka miary chełmieńskiej pługiem i płużycą gwałtem 1472 |
| Jako Bogusław u Dzierżka nie przymował połuźrzebka podług prawa od God do God 1407 |
| Jako mi Jaszek nie wrzeszył... jednę dzie<d>zinę o dwie grzywny płatu 1395 |
| Jako Marcin nie wziął... piącidziesiąt grzywien płatow Przechninych 1423 |
| 'wynagrodzenie, zapłata, pretium, salarium': |
| Ale iże była noc ciemna a pozdna godzina, przeto nie wiedziała (sc. Maryja), gdzie szukać swego syna miłego |
| A pszenica a biel nie jest zabita, bo są była pozdna (quia serotina erant) |
| Nics na tem świecie nie może przyć przez mirziączki a przez prace XV med. |
| 'utrapienie, molestia': |
| Tamo dosichmiast na te to puszczy ani deszcz, ani wiatr, ani żadne złe powietrze tamoć ono nigdy nie postoji |
| Pani Bienusza wyszła de terra nie dosiedziawszy trzech lat 1415 |
| Jakub ręczył Grzymkowi i jego żenie za Bytyńskie, iż mu mieli prawa dosiedzieć o wszytki rzeczy, a tego mu nie dosiedzieli o czterdzieści i ośmi grzywien połowic<e> 1406 |
| Wydzal gest (sc. Jakub) we znye (leg. śnie) drab stoyøcz na zemyø, koncem nyeba dosyøgayøcz (vidit in somnis scalam stantem super terram et cacumen illius tangens coelum) |
| Jakom ja nie zabił łosia w księżej puszczy 1443 |
| 'doznawać przykrego uczucia z powodu niedostatku wody w organizmie, chcieć pić, sitire, siti premi': |
| Gdy ty dzieci sprawnych lat dosięgną (quibus tunc pueris legitimam aetatem attingentibus), ... obrzeczenia dawności... odzirżeć nie będą moc |
| I widział jest we śnie drab stojąc na ziemie (viditque in somnis scalam stantem super terram), końcem nieba dosięgając a anjoły boże [s niej] wstępując i zstępując po niej |
| Bo i ktorego nawiętszego męża od początka świata niewiasta ku kłopotu nie przyprawiła?... A nawięcej ty, ktorzy sie dzierżą ku dworam książęcym albo prełacskim |
| Zapowiedząli komu jego jimienie a on doma nie był, ... a to jimienie jest ożałowano, słowie prawem dosięgniono, ... ten sie może zasię k swemu jimieniu ciągnąć |
| Jakom nie winowat panu Maćkowi Trzcielskiemu sześcinacie grzywien groszy praskich 1425 |
| Jakom ja u Anninych łowcow nie wziął zwierzęcia samotrzeć siłą 1436 |
| Jaż nie wysłucha głosa... łowca (venefici, Puł: jadownika) czarującego mądrze |
| Szczedrzyk... nie wziął płatnego ślada Pawłowi 1426 |
| 'chwytanie zwierząt, piscatus, venatio': |
| Cso Zbygniew dzierży, to dzierży swą dzielnicę, a Ubysławinym i Katuszynym od pięcinaćcie lat opiekadlnikiem nie był, ani jim płatował 1407 |
| Jakośm Janowi, swemu bratu, nie odpuściła sześcinacie krzywien płatowych 1409 |
| 'zgodnie ze stanem faktycznym, bez kłamstwa, rzeczywiście, słusznie, vere, bene, recte': |
| Oto prawdziwy Israelita (ecce vere Israelita Jo 1, 47), w ktorym lściwość nie jest |
| 'zgodny z prawdą, niesfałszowany, verus, non falsus': |
| Mająli (sc. pomocnicy zabicia) doskonałe świadki (per probos et idoneos testes... se teneantur expurgare, Sul 41: przez dobre a podobne świadki mają się wywieść), mają odchodzić, a nie mogąli mieć, tedy mają być przewinieni |
| <A>czby dzieci młode lat doskonałych jeszcze nie miały (pueri impuberes ante legitimam aetatem, Sul 54: przed sprawnymi laty), a o dziedzinę byłyby przed sąd pozwany..., tedy sędzia prawo ma odłożyć i zawiesić tako długo, aż dzieciem lata wynidą |
| Zakon stary żadnego ku doskonaniu nie przywiodł quia lex nullum ad perfeccionem adduxit XV p. post. |
| Źli nastali na mię, ... małem nie doskończali mie (Fl: bez mała strawili są mie) na ziemi (inique persecuti sunt me, ... paulominus consummaverunt me in terra) |
| Oćcowie winą synow s jimienia bywają pędzeni a przywiedzieni przez dosłużenie jich (Dział 36: nie dla winy oćcowskiej) ku wielgiemu ubożstwu (patres... deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem) |
| Jan Sędkowi nie dosłużył do roka 1424 |
| Paknięli jinych (sc. świadków) imieć nie może, ma dostacznie rękojemstwo (sufficientem fideiussoriam) o dosyćuczynienie ustawić |
| K temu Miecsław nie był i mną to oświadczał 1399 |
| Jakom ja nie trząsł w Świętosławowie części jabłek 1405 |
| ~ Można też czytać jachen. Nie jest pewne, czy to rzeczywiście nazwa miesiąca. |
| (o śmiechu, de risu) 'niepohamowany, swawolny, immoderatus, nimius': |
| Grzesznicy... mołwili krzywdy. Rosierdzie jim podług podobieństwa wężowego, jako źmije głuchej i zaciskającej uszy swoje, jaż nie wysłucha głosa czarownikow i jadownika (incantantium et venefici, Fl: łowca) czarującego chytrze |
| Jako Paweł nie ukradł Niemerzy czworga jagniąt z chlewa 1415 |
| Ova parum dura, nie barzo twarde jejca, nature humane sunt valitura XV p. post |
| 'zagłębienie terenu, w którym zbiera się woda np. rzeki lub stawu, łożysko wody, piscinae alveus': |
| Jacom ne dosz<t>al v Laszarza *dzewiczinacze grosszy sza czarzanye (leg. ciążanie) po c<r>ziwdze 1422 |
| Sędziwoj nie dodał dziesięciora skotu a sześcioranaście świni, co się na starostę dostało 1396 |
| A przezto my grzeszni ch<c>emli takież być tamo powyszeni, tego my sami sobą dostatczyć nie możemy, a to przez dara Ducha Świętego |
| 'kora, szczególnie z lipy, też różne z niej wyroby, cortex (tiliae), suber, item aliquid ex eo confectum': |
| Nie dostatczy jim aby non sufficiunt eis ut (ducentorum denariorum panes non sufficiunt eis, ut unusquisque modicum quid accipiat Jo 6, 7) XV in. |
| 'wystarczająco, należycie, godnie, sufficienter, abundanter, digne': |
| 'wystarczająco, należycie, godnie, sufficienter, iuste, aeque': |
| Gdy kto... ścirzpi dzirżewcę dzirżeć dziedzinę spokojnie... tako iż jemu, jakokole oblicznemu a jego obliczność i dostateczność mogąc mieć (si... patiatur ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete ita, quod sibi licet praesenti et cuius praesentiam sive sufficientiam habuerit), nie ruszy jemu ktorej o to skargi alibo żałoby, ottychmiast ode wszego prawa i przedania tej to dziedziny osądzamy ji być odpadłego |
| Paknięli tacy bracia... nie byliby... ot siebie rozłączeni, będąli, jilko k latom, dostatecznych lat alibo sprawnego wieku (quoad annos legitimos sive legitimae aetatis)..., chcemy, aby... rok pozwania przez wywołanie jawnie był wzjawion |
| Nie jesmy dostateczni ani to wypowiedzieć sufficientes XV p. post. |
| Uwiąznął jeśm w glinie głębokiej a nie dostatka (infixus sum in limo profundi et non est substantia) |
| 'przekraczać jakąś miarę, nie mieścić się, superaddi': |
| 'wywiązywać się z zobowiązania w sposób inny niż przewidziany w umowie, zadawalać kogoś w sposób niewystarczający, alicui aliter ac promissum est satisfacere': |
| 'uchylać się przed wypełnieniem zobowiązań na zasadzie przedawnienia, ratione usucapionis debita praestare nolle': |
| Tako mi jego dusza luba, jako mi nie miał do sich Świątek zdać tych cztyrzech kop 1413 |
| zdane skazanie |
| Jakom przy tem był, jako Maciej odgroził mię, iżem nie dał Maciejewi pieniędzy na dobro 1391 |
| 'wyznaczenie terminu, designatio termini iudicii': |
| Jakośm nie wzięła u kmiecia V marcas... ani umowiła na czynsz strącać 1399 |
| 9. nazywa kogoś a. coś, ze względu na kogo a. na co dzieje się jakaś akcja: a. ze stanowiska nieprzyjaznego po czasownikach typu: żałować, skarżyć, żądać prawa oraz uderzyć, rzucić się, strzelić: |
| przynosząc mu jakąś korzyść, po czasownikach wyrażających przynależność, otrzymywanie: dostać się, przyjść, spaść, przypaść, przysłuszeć, słuchać, itp.: |
| wyraża temat, przedmiot, treść myśli, uwagi, wypowiedzi 'o, de' po czasownikach wyrażających procesy intelektualne, np. po czasownikach typu: rozmyślić, wspominać, pomnieć, baczyć, dbać, pytać, itp.: |
| Abyście go nijedną stroną nie czynili przez wiedzenia panow wojewod, a na imię krakowskiego i sędomirskiego 1420 |
| Po umarciu pana Piotrowskiego nie otmieniłem listow na gotowy pieniądze 1432 |
| wyodrębnia miejsce akcji (najogólniej), większy obszar, terytorium, w którego granicach (w obrębie) toczy się akcja: |
| Jako Wawrzyniec pobrał na swem żyto, a nie na Mirosławinie 1388 |
| 'szczelnie czymś napełnić, farcire, confercire': |
| Kasper... z ruczniczą, ale nie umiał rucznice nabić 1497 |
| Raczy mi uprosić... u swego miłego, aby mie nie pokazował groźnego oblicza... ani mie zdawał |
| 'zgnieść, zmiażdżyć, zniszczyć, conterere, atterere, destruere': |
| Szczytem ogardnie cie prawda jego, nie będziesz sie bać od strachu nocnego, od strzały latające we dnie, od orędzia chodzącego we ćmach, od naboja i dyjabła połudnego (ab incursu et daemonio meridiano, Fl: od biegu i dyjabła przepołudniego) |
| Jakom ja z żoną moją gwałtem nie zbił służebniczki, ktora u mnie mieszkała i dziecięcia nabyła 1471 |
| Iże... Mikołaj nie dał dziesiąci ran Szczepanowi, kmieciewi,... ale ji, Szczepana, stłukły jego konie, zdeptały jego konie 1432 |
| Eże Gniewomir nie zjął sukniej z Klichny chąziebną rzeczą za dwie grzywnie ani jej użytka ma 1404 |
| 'obłuda, oszustwo, nieszczerość, kłamstwo, podstęp, przewrotność, fallacia, mendacium, dissimulatio': |
| 'przywłaszczanie podstępem, oszustwem, fraus, actus aliquid fraude sibi arrogandi': |
| 'działanie mające na celu wydanie kogoś podstępem nieprzyjaciołom, tu o zdradzie Judasza, proditio, traditio, actus aliquem dolo hostibus prodendi, hoc loco de Iudae traditione': |
| 'zasadzka, zamach, sprzysiężenie, insidiae, conspiratio, machinatio, subdola': |
| Caritas... non agit perperam nie czyni złego, przewrotnego, zdradliwego (I Cor 13, 4) 1453 |
| 'podstępnie, fraudulenter, dolose': |
| Ktora nie zdradza que non confundit (spes autem non confundit Rom 5, 5) XV med. |
| Jako czso żałowała pani Margorzata na Piotrasza, aby jej imienie Grod i Rytwiany przedał i jego przedanim by go stradała, tego jest Piotrasz nie uczynił ani jej w niem zdradził będąc jej opiekadlnikiem 1414 |
| zdradzić kogoś 'wydać, przekazać kogoś podstępem nieprzyjaciołom, prodere, indicare, hostibus dolo tradere': |
| Jako ja... nie zastąp<i>ł drogi... Annie... anim jej rąbka zdrapał 1480 |
| II. zaimek względny 'jaki, qualis, quantus, qui': 1. wprowadza zdanie przydawkowe: |
| Toć puszczę... wieliki grad, jakiż nigdy nie był w Ejipcie (grandinem multam nimis, qualis non fuit in Aegypto) |
| Jako rychło klęty wyjedzie, tako ma być śpiewano, aby nabożność serc wiele ludzi dla jednego zapiekłego od służby boskiej nie odpadali |
| w zdaniu czasowym (zwykle równoczesnym) czasownik niedokonany 'kiedy, cum, dum': |
| Ini, jako bieżeli, tako sie nie wrocili, ale sie ta dwa nawrocili |
| z niepełną formułą roty: |
| A takież się ty, grzeszny człowiecze, nie oddalaj k miłemu Krystowi nawrocić..., abyć tobie Kryst dał długie zdrowie, bo ty... możesz dzisia... z tego świata zyć |
| A wyszedwszy (sc. Piłat)... ku Żydom i rzekł: Przysięgam wam przez cesarskie zdrowie (Rozm 756: przez moc cesarską i zdrowie), iże nijednej winy na nim nie mogę najć |
| 'w pełni sił, w dobrym stanie, sano corpore, statu incolumni': |
| Jakom suknie nie zjął z młynarki z Bienina, alem ją nalazł, ana ('a ona') leży u zdroja (czy w zdroju) 1434 |
| Jakom ja... nie zbił Pawła zduna 1472 |
| Nasz Kryst miły jestci on to był uczynił, iże jegożci niebo i ziemia zdzierżeć była nie mogła, tenci się jest był w łonie u swe... matuchny... położył |
| Zatym Dawid przyszedł... ku kapłanowi jimieniem Achimelech. K niemu rzecze (sc. Achimelech) a zdziwił się (obstupuit Achimelech, eo quod venisset Dauid, et dixit ei): A przecześ sam, a nie żadnego z tobą? |
| Nie zbiorę sebrania (Puł: zbiorow) jich ze krwi (non congregabo conventicula eorum de sanguinibus) |
| 'gromadzenie czegoś, actus colligendi, comparandi': |
| Nec tamen adventus Christi usque ad finem mundi debuit defferi..., nec, snadź by, expectantes tedio frangerentur, aby teskliwością nie secsnęli, et a fide huius promissi laberentur 1448 |
| zedrać się (?) 'przez używanie zniszczyć odzież, zużyć, usu vestem deterere': |
| Iże... Jan i Maciej... nie przyszli na jimienie... Piotrowo... ani zegnali trzech oraczow jego 1476 |
| Jakom ja nie zegnał Macieja *stolcy wyprzedać 1430 |
| Sicut homines, quos Nicolaus locavit, non expellit Pelca, nie zegnał, de agro 1388 |
| 'usunięcie kogoś siłą, wypędzenie, expulsio, eiectio vi facta': |
| 'zmuszenie do opuszczenia jakiegoś miejsca, np. folwarku, młyna, itp., actus aliquem ex aliquo loco, e.g. praedio, molendino expellendi': |
| 'mocować się z przeciwnikiem, pasować się, ścierać się, tu przenośnie: w dyskusji, luctari, certare, hoc loco translate: disputatione': |
| Tedy on, komu ociec, brat albo kto z przyjacioł przez niekogo byłby zabit, szukać krzywego i patrzać ma (reum tentare et inspicere debet), ale sprawiedliwego nie ma gabać |
| Aby nie był u ciebie nalezion... ktożby czarownikow patrzał (qui hariolos sciscitetur), wyprawiał sny i gusła |
| Iżem był złożon prawą niemocą ot Boga przepuszczoną, a nie ze zmyśloną wtenczas, kiedym miał roku patrzać z panem Bartoszem... o kopce 1428 |
| Wamci jest dano poznać dostojeństwo krolewstwa niebieskiego, ale onym nic nie dano (vobis datum est nosse mysteria regni coelorum, illis autem non est datum Mat 13, 11) |
| Wszyscy widzieli, kako był (sc. Antypater) potwarz uczynił przeciw braciej, o to też ociec nie mogł nań patrzyć dobrze (ob hoc etiam pater iam eum non recto oculo aspiciebat) |
| 'z należną czcią, godnie, digne, honeste': |
| Jako Piotrasz nie wziął s Mirosława łupu ani go użytka ma 1388 |
| Jako Włodak nie ranił Paszka ani łupił, ani go użytka ma 1391 |
| Kiedy sołtys łupion i zabit, tego łupu nie niesiono jest do Mikołajewej domu 1398 |
| 'okradanie, ograbianie, rabowanie, actus praedandi, spoliandi': |
| Odpowiedział miły Jesus i powiedział jemu dostojność tej rzeczy rzekąc: Co ja czynię, ty nie wiesz |
| A gdyż jej było wody niedostanie w łagwicy, posadzi dziecię pod drzewem... i jidzie precz, i siędzie ot niego na dostrzeleniu (seditque e regione procul, quantum potest arcus iacere), i rzekła: Nie będę, Panie Boże, patrzyć na śmierć dziecięcia mego |
| Tobijasz mowił: Milcz, a nie męci się, zdrowci jest syn nasz, dosyć jest wierny ten mąż (satis fidelis est vir ille), jegożsmy s nim posłali |
| Iakom z Dobiesławem umowił, iż nie miał na mi ('mię') roku patrzyć 1399 |
| Jesu Kryst[y]e..., aby nie patrzył grzechow n[y]aszych (Msza VI: na grzechy moje), ale n[y]a wierę cyrkwie twojej ne respicias peccata nostra, sed ad fidem ecclesie tue ca 1431 |
| Patrz, byś mię nie zdradził cave ne deluseris me XV ex. |
| Niczs nie jest czestniejszego nad mądrość na tem świecie XV med. |
| Ustawiamy, aby odtychmiast żadny ziemianin nasz z niżadnym cudzoziemcem na zakład nie jigrał... Paknięli kto nad to uczyni (quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie) a na kostkach da na zakład... pieniędzy..., tedy ani winowaciec, ani rękojmia za to ma czso cirpieć |
| Proścież Boga wy, miłe... maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory, jele ja nieboga ninie (czy nynie) dziś zeźrzała nad... miłem synem XV p. post. |
| 'przyjście na jedno miejsce, spotkanie się z kimś, conventio, congressus': |
| Nie jest koniec marcham. I zydą na swych cielech (corruent in corporibus suis) |
| Wina, jaż rzeczona siedmdziesiąt, ... ustawiamy,... gdy kto by był skazany... a z sądu swą knąbrnością by zczedł (a. szczedł, dum... de iudicio... discesserit, Dział 19: gdy... od sądu odyjdzie)... rękojemstwa nie uczyniwszy |
| 'upłynąć, przeminąć, mieć koniec, skończyć się, praeterire, transire, compleri': |
| Jakom ja nie winowat był woźnemu cztyrnaćcie groszy za prawidlne 1411 |
| 'osoba wiary publicznej, człowiek godny zaufania, pełniący z polecenia sądu określoną funkcję (odbiór przysięgi, zeznań świadków, dokonanie wizji) w danej sprawie, cui vulgo fides habetur, quem iudices in causis diiudicandis certa quaedam negotia peragere iubent': |
| Dobitku twemu nie daj się znić z jinego plemienia dobytczęt<y> (non facies coire cum alterius generis animantibus) |
| Ustawienie nowe nie patrzy przeminęłych rzeczy, ale niniejszych tylko a przydących |
| Biada, miastu, ... nie odydzie ot ciebie... Głos bicza... a łyskającego miecza, a błyskającego kopija (micantis gladii et fulgurantis hastae) |
| Jako mnie Piotr z połuwłoczka za ziemskie prawo dosyć nie uczynił 1427 |
| 'cierpiący na zbyt obfite wydzielanie się łez, kaprawy, lippus': |
| niedźwiedzi paznokieć |
| Z prawa bożego (ex iure divino) dzirżą, iż złość jenego drugiemu nie ma szkodzić |
| 'średniowieczny system norm, oparty na prawie rzymskim i prawotwórczej działalności cesarzy niemieckich, leges medio aevo ad exemplar legum Romanorum et imperatorum Germaniae constitutae': |
| 'odmiana prawa magdeburskiego przyjęta z Chełmnie, na którym lokowano miasta pomorskie i mazowieckie, genus quoddam iuris Magdeburgensis, quod in oppido Chełmno valebat quoque oppida in Pomerania et Masovia condebantur': |
| 'odmiana prawa niemieckiego wywodząca się z Magdeburga, nadawana wielu miastom i wsiom, genus quoddam iuris Teutonici, quod Magdeburgo originem suam ducebat quodque multis oppidis vicisque dabatur': |
| 'głównie prawo niemieckie przyjmowane przez miasta polskie w okresie kolonizacji, leges Teutonicae, quibus oppida Poloniae utebantur': |
| 'odmiana prawa niemieckiego, może to samo co prawo chełmińskie, genus quoddam iuris Teutonici, fortasse idem, quod in oppido Chelmno valebat': |
| Kiedyby kto obwinion był, aby nie miał prawa ślachetnego (ius militale, Dział 66: prawa rycerskiego), ten dwu starszu swego rodu... ma wieść... ku odzirżeniu swego prawa ślachetnego (ius militale, Dział 66: prawa rycerskiego) |
| Nie jest to obyczaj rzymskiego prawa |
| Gdy zaprawdę włodyka pospolity zabit był, jiż nie jest ślachcic, ale ma telko prawo włodycze (ius militale, var. militare), za głowę jego dwadzieścia kop groszy mają być zapłacony |
| Podług świętych praw (secundum canones) mianowanie zachodźce w grzeszech nie ma mieśćca |
| 'uprawnienie określone i chronione normą stanowioną lub zwyczajową, quod lege vel iure conceditur': |
| Błogosławieni, jiż są łaczni a spragli sprawiedliwości, bo oni będą nasyceni... Toć jest tako rzeczono, abychom nigdy się doszłymi a sprawiedliwymi nie czynili XV med. |
| Tego na cię żałuję, eżeś mi drzewa mego gwałtem wziął poł zachcyka we dwunaćcie... et ego... wściągnąłem cię ku prawu..., a ty wżdy nie stoję praw ani zapowiedzi dbaję, puścił jeś drzewo nadal, ale ja vestigans te in Zakroczym wściągnąłem cię i przypozwał ku prawu 1425 |
| Jimienie Zaliwie... nie jest nadanie z ks<ięs>twa, ale jich prawa oćczyzna z wieka wieczna 1473 |
| Chwal Boga jednego, nie bierz nadaremnie (Dek I 1. III 14. 15. V 1: nadaremno, I 5. III 8. 26. V 4: daremno, I 2. 3. 6. 7. II 3. III 30. V 2. 3. VII 3, BZ Ex 20, 7: na darmo, Dek I 4. II 1. VII 1: darmo, II 2: na darmie, I 8. VII 5: prozno, VII 2: w prozność) jimienia jego |
| Czci Boga jednego, nie bierzy nadaremno (Dek I 5. III 8. 26. V 4: daremno, VII 4: nadaremnie, I 2. 3. 6. 7. II 3. III 30. V 2. 3. VII 3, BZ Ex 20, 7: na darmo, Dek I 4. II 1. VII 1: darmo, II 2: na darmie, I 8. VII 5: prozno, VII 2: w prozność) jimienia jego |
| Dla grzechow naszych nic nie dbasz, w stałej wierze nas doświaczasz XV ex. |
| Nam ignis ille non ad interitum (s. Laurentii) sed ad probacionem ipsius fuit abojem nie był jemu na zatracenie, <ale> na doświaczenie zbawienia duszy jego XV med. |
| Gdyż on żałował po umarłej ręc[c]e, azali nie ma tego doświadczyć albo dowieść podług prawa skazanego? |
| Acz Dawidem sełżę (si David mentiar, Puł: [nie] sełżę Dawidem), siemię jego na wieki będzie |
| Sełże działo oliwne (mentietur opus olivae Hab 3, 17) i pola nie przyniosą karmiej |
| Zemdlało jest (dissolutum est, MamLub 55: semglało) sierce jich a nie ostał w nich duch |
| Iż ty owce nie zmarły Janowym chowanim złym ani jego złą pastwą 1411 |
| 'spowodować, że ktoś, coś spadnie, strącić, też popchnąć, praecipitare, deicere': |
| Jako są ty quatuor marce, quid się są o nie zparli, ty są wyniesiony de Gostynki s oczyzny de paterno 1418 |
| Jakom ja nie wywlokł z sieni Katarzyny... na podworze... anim jej rąbka z czepcem zsiekał zerwawszy z głowy gwałtem 1491 |
| Jakom ja nie srwał ani zmordował kmiecia Stanisława... gwałtem 1470 |
| Jakom ja nie zesłał Piotrka... do unińskiego wojta... po ośm pokow miodu 1436 |
| Jakom ja syna swego... ku zbiciu kmiecia jej... nie sesłał 1493 |
| Jakom ja nie sesłał syna s ludźmi paść w Paszkowo pole zatworzone siłą 1426 |
| Ręce imają, a nie będą maceć (non palpabunt) |
| Lepiej by mu było, by sie był nie narodził, ale by był umarł w żywocie swej macice |
| 'dotyczący winnej macicy, ad vitem pertinens, vitigineus': rodzaj, urodzenie maciczne 'co się rodzi z macicy, jej owoc, quod de vite generatur': |
| Wyłgosz nie dał wystać trzem latom Staszkowi, kiedy ji jego żona nagabała o macierzyn posag 1398 |
| Nie milcz, bo ja jeśm przychodca u ciebie i pątnik (peregrinus) |
| Jako Piotrasz i Helena nie ma użytka tych pieniędzy sta grzywien, cso je wniosła jich matka swe macie<rz>yzny w Kijęcino 1406 |
| 'posunąć gwałtownie, siłą, trącić, vehementer, per vim promovere': |
| Tedy ten człowiek jest krzywoprzysiężca a stracił swe prawo i cześć a nie ma żadnego prawa |
| 'uprawnienia do pełnienia funkcji, partes quasdam in iudicio agere posse (sensu subst.)': |
| 'uprawnienia spadkowe, ius hereditatem adeundi': |
| Jako Gertruda nie wzięła posagu u swego o<ć>ca ani u je macierze 1393 |
| Toć jest wolą Boga naszego, bychom (Dek II 2: bysmy) pełnili przykazanie jego |
| Iże Rafał pełnił Warszowi wał we dwu niedzielu a Warsz wału nie chciał wziąć 1426 |
| 'termin sądowy, którego już nie można odłożyć, zwykle trzeci, dies iudicio constituta, quae differri non potest, saepissime actio tertia': |
| Jakośm był w poselstwie do Piotrasza..., by dał prawo z swym młynarzem Januszewi... o to, co mu młyn opuścił, a on mu roku nie chciał dać 1425 |
| Jako Jura nie chciał pomoc Piotrkowi... prawa 1387 |
| 'załatwiać, kończyć (sprawę) sądownie, litem in iudicio dirimere': |
| Puść lud moj, ać mi ofieruje na puszczy, a aż dotąd słyszeć jeś nie chciał (et usque ad praesens audire noluisti) |
| Żydowie mnimali, iżby to było sromocenie boże, aby Bog miał syna, bojąc sie, aby sie też to nie dotknęło bostwa i wielebności boskiej. |
| Mowiłem wam, a nie posłuchaliście, ale przeciwiw się przykazaniu bożemu nadąwszy się pychą (tumentes superbia), weszliście na gorę |
| Tej niwie Albertus nie był nigdy gospodarz po ukupieniu aż dotychmiast 1398 |
| Jako prawie ty wszytki rzeczy, ho ktore tu ziemskie dobre umowione i przed nami tych nikomu nie są winy <dany> aż dotychmiast, aż to ućwirdzimy i popiszemy 1406 |
| Ale owoca z drzewa..., przykazał nam Bog, abychom nie jedli ani się jego dotykali (ne tangeremus illud) |
| Jakosmy przy tem byli, co sypal Maciej cztyrzy kopce miedzy Chlewem a miedzy Kębłowem, to sypał nie dotykaję Chrostnej 1414 |
| Nadpadł (supercecidit, Fl: spadł jest) ogień i nie widzieli słońca |
| 'naruszyć cześć, zawstydzić, obrzucić wyzwiskami, obrazić, słownie znieważyć, zniesławić, infamare, inhonestare, conviciari': |
| Też ktorąkole śmiercią przygodną... przygodzi się komu z tego żywota zyć,... ustawiamy, aby o takiego człeka tako zszłego (pro tali homine sic decedente) nijena skarga nie byłaby ruszana |
| Brwi jej były dobrze podniesiony... a też ku sobie nad nos nie bar-zo zeszłe (nec fuerunt nimium ad invicem protensa) |
| Azali nadzieję masz w lasce trcianej a złamania ejipskiego, na niejże to wzlegnieli człowiek, zetrze się (comminutus) i wnidzie w jego rękę? |
| Jakoby się nie gniwając dissimulata ira (et dissimulata ira... convocavit ad se amicos suos Esth 5, 10) |
| Wnętrzne sąmnienie będzie nas gryźć, acz z miłością zwnętrzną nic nie dbamy, bo po grzechu więcej prze imienie tego świata czynimy, niżli (czy niźli)... prze zbawienie |
| wprowadza zdanie celowe 'żeby, ut (finale)': |
| Aczby dzieci... o dziedzinę byłyby przed sąd pozwany, a ty to dla niedostatku lat... odjąć się prawem (litem contestari) nie mogą, tedy sędzia prawo (eadem litis contestatio) ma odłożyć i zawiesić tako długo, aż dzieciem lata wynidą |
| Jako kiedy Piotr przywiodł swego złodzieja przed swego pana, tedy pan osadził prawo polskie i niemiecskie, a Piotr nie chciał go dokonać 1408 |
| 'zakończyć (zakończenie) proces sądowy, iudicium ad finem perducere': |
| Jako Tomisław... gwałtem otbił... szołtysza... ot prawa; hi tam s pożeżcą prawo mu sie nie <s>stało 1415 |
| Cso nań Chwałka żałowała i <s> swym stryjem... o czterydzieści grzywien jimienia a on s tym jimienim i s tym listem wydzierżał trzy lata a o to jich prawem nie zazwano 1420 |
| Rzeczy, co sie tycze małżeńskie kaźni, tej nie mają sędzić, ale ma być dana do duchownego sądu, bo na to świecki sędzia niżadnego prawa ma |
| 'uprawnienie diabła do władzy, diaboli potestatis exercendae ius': |
| wprowadza zdanie przedmiotowe 'jakby, quasi': |
| 'wypowiedzieć się w jakiejś sprawie, oświadczyć, złożyć zeznanie, aliquid fateri, profiteri, confiteri': |
| wprowadza zdanie przydawkowe 'jak, ita... ut, sicut': |
| Gdyż męstwo nie tylko w siłach ciała ani cudności harnaszu ma być seznano |
| Zgromadziłem je k rzece... i seznałem je (recognovi eos) a z synow kapłańskich i nauczonych nie nalazłem tu |
| wprowadza zdanie sposobowe 'jakby, jak gdyby, tamquam si': |
| 'dokument stwierdzający jakieś uprawnienia, litterae, quibus aliquid alicui conceditur': |
| Jakom ja gwałtem... Maciejowi nie posiek łąki..., na ktorą prawo ma 1468 |
| Iż Jakub wyszedł Jakuszowi nie uczyniwszy ni jednego prawa 1391 |
| 'domagać się sądownie, występować do sądu z roszczeniami, skarżyć, in ius ire de aliqua re, accusare': |
| zgadzać się 'postępować zgodnie z czymś, alicui consentire': |
| zgadzać się 'być takim samym, niczym się nie różnić, congruere, non differe': |
| Ku nie zgadzającym ad discrepaciones 1447 |
| 'najwyżej, nie więcej niż, non plus quam': |
| Jakom ja nie zganiał Stefana s Mroczkowy roboty 1410 |
| 'udowodnienie, wykazanie, demonstratio': |
| 'należny z prawa, zgodnie z prawem nabyty, posiadany, qui lege debetur, legitime acquisitus': |
| Ach moj smętku, ma żałości, nie mogę się dowiedzieci, gdzie mam pirwy nocleg mieci |
| Iesus... posadził Judasza miedzy sobą a swą matką... By wiedziała, krolewno miłościwa, iżeć zły pośrodek, jen... oddala od ciebie syna twego miłego, natychmiast <by> była wstała <i przycisła> k sobie syna swego miłego a nigdy jego Judaszowi nie dowierzała |
| 'niewątpliwie, na pewno, bez wątpienia, sine dubio': |
| 'skutecznie, efficaciter': |
| Boj sie jego wszelkie plemię Izrahela, bo nie zgardził (Fl: wzgardził) ani potępił prośby ubogich (non sprevit neque despexit deprecationem pauperis) |
| 'przez lekceważenie nie chcieć (czynić czegoś), odmówić, neglegere, dedignari': |
| Jen nie ma skruszenia do spowiedzi... a w nadzieji bożej łaski się spowieda, dawa mu skruszenie miły Pan Bog XV med. |
| 'bliżej nieznane uprawnienie czy zobowiązanie, munus quoddam incertum': |
| Nie kradni jimienia cudzego, nędznym nadziel (Dek III 6: udziel, III 2–5. 7. 10. 11. 13–18. 20. 22. 23. 25. 27–30: udzielaj) swego |
| 'spodziewać się, przypuszczać, mniemać, sperare, putare': absolute: |
| Tegodla i wy czujcie i zawżdy gotowi bądźcie, bo ktorej godziny nie nadziewacie sie (qua nescitis hora Mat 24, 44), Syn człowieczy przydzie |
| Jaż (sc. świeca) gdy była zgasła (qua exstincta, Dział 35: z ktorego zagaszenia świece), Idzik nie wie... przez kogo... był urenion |
| 'sprawienie, że coś przestaje się palić, actus aliquid exstinguendi': |
| Ktorego on (sc. Bog) posłał, wy temu nie chcecie wierzyć, kusicie pisma, iże w nich nadziewacie sie (putatis Jo 5, 39) żywot <wieczny> mieć |
| I. spójnik: wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, quamquam, etsi': |
| Ale ty wytargł jeś duszę moję, aby nie zginęła (ut non periret Is 38, 17), porzucił <jeś> za chrzybiet twoj wszytki grzechy moje |
| 'zostać potępionym (przez Boga), stracić prawo do życia w niebie, aeternis suppliciis a deo damnari': |
| Nie będziesz się mazać olejem, bo skapie a zginie (quia defluent et peribunt) |
| Jako prawie kupił podsędek wieczyście Poprężniki i listy na nie miał, ale mu zginęły 1393 |
| przenośnie: |
| 'ulec przedawnieniu, stracić coś, prawo do czegoś na skutek przedawnienia, praescribi, praescriptione irritum fieri': |
| 'coś zostanie zapomniane, aliquid oblitterabitur': |
| Błogosławiony mąż, jemuż nie położył Bog grzecha ani jest w jego dusze zgłoba (dolus, Puł: zdrada) |
| 'złośliwie, niegodziwie, male, maligne': |
| Piotrek nie uczynił Staszkowi gwałtu, ale ji Staszek drzewie nagabal 1397 |
| 'złość, niegodziwość, zły uczynek, występek, malitia, nequitia': |
| 'pozywać, niepokoić pozwami sądowymi a. zaprzeczeniem praw, aliquem in ius vocare, ius suum ab aliquo exsequi': |
| Bo nie ostawisz dusze mojej w piekle i <nie> dasz świętemu twemu widzieć zgnicia (corruptionem) |
| Jako to dwoje chyż obaliło się i zgniło, i nie godziło się nikomu 1397 |
| 'zarzut uczyniony sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionowanie słuszności wyroku sądowego, actus iudicis sententiam in dubium vocandi, iustam esse negandi': |
| Eże moje dwoje dzieci nie wypasły Wyszkowa maku siłą 1427 |
| 1. 'przyganić, postawić zarzut, potępić, oskarżyć o coś, zakwestionować coś, reprehendere, culpare, increpare, exprobrare': a. ogólnie: |
| 'brak zatargów, nieporozumień, pojednanie, porozumienie, concordia, concorditas, compositio': |
| 'uczynić zarzut sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionować słuszność wyroku sądowego, iudicis sententiam in dubium vocare, iustam esse negare': |
| Jako czso Rafał naganił listu Naramowemu Mikołajewemu..., aby jim lista nie dał..., ten jest jim dał 1424 |
| Kmieć nie będzie moc ktoremu ślachcicowi... ślachatności naganić (increpare), niżliby (czy niźliby)... słyszał, iżby prze drugiego ślachcica pirwej jemu było naganiono |
| 'omal nie, prawie, paene': |
| Brwi jej były... ku sobie nad nos nie barzo zeszłe, ale sie były ścisły jeden włos na drugi, jakoby nadobnego obraza malowanego (velut in imagine pulchra forent picta) |
| 'jednomyślny, nie wdający się w spory, concors, unanimis': |
| Cso żywo jest, toć dawam na pokarm... kromie tego, abyście mięsa ze krwią nie jedli, boć bych tego pewno pomścił |
| 1. 'bardzo niewielki, pusillus, parvulus': a. co do rozmiarów: |
| 'bardzo młody, niedorosły, pusillus, puber': |
| 'trochę, nieco, paulum': |
| Pakliby ubogi był a zgodnej wrocić nie mogłby, stanie przed kapłanem a coż by on zgodł (quantum ille aestimaverit) a widział ji mogącego wrocić, tylko da |
| Nie będziesz winien, gdyż się kto popełznie, nagle padnie (in praeceps ruente) |
| [...] eże miał swoim prawem dowieść, a nie dowiodł 1439 |
| 'jest oczywiste, nie ma wątpliwości, wiadomo, manifestum est, non est dubium, constat': |
| I jeszcze malutko (et adhuc pusillum, Puł: mało), eż nie będzie grzesznik |
| 'niezgodny z prawem czyn przemocy, występek, zbrodnia, crimen, quod vi fit, legis violatio, iniuria': |
| 'z uzasadnieniem, słusznie, merito': |
| Aby Bog Abramow a Isaakow mi był nie pomogł, snadź by mie był nago od siebie puścił (fortisan modo nudum me dimisisses) |
| Gdyby niekto był pozwan pirwe, wtore, trzecie ku odpowiadaniu na żałobę dowoda (pro powoda), a ten to nie stanie (citatus non comparuerit), tegdy dla jego nieposłuszeństwa na trzeciem roku ma być zdan, a powodowi ma być przysądzona włostna dzierżawa, ... a sampierca już ma odstępić |
| 'mniej więcej, fere': |
| 'w stopniu najwyższym 'co najmniej, minimum': |
| Wiele jich ku sądzeniu rzeczy nie jinako przychodzili, niżli aliż po obiedzie napełniwszy a upiwszy się a z tego sąd mniej ważon (propter quod iudicium parvipenditur) |
| 'nie wystarcza, jest, wydaje się niewystarczające, mało tego, non sufficit, parum videtur': |
| Tu się był weń zamęt wkradł, mało eże z mostu nie spadł |
| 'zezwolenie, pozwolenie, concessio, licentia, permissio': |
| Jakom ja nie dozwoliła rolej kupić u Jana... ślachetnemu Jakubowi 1492 |
| Tedy rzekła stara pani, jej matka: Panie gościu, nie smęci sie, i uczyniła mu pewne ślubienie |
| Jakom ja nie odbił Janowi świerzepic gwałtem z żyta jego, ktore Mikołaj kmieć pędził do obory 1456 |
| 'słusznie, właściwie, odpowiednio, convenienter, apte, ut decet': |
| corruptum pro zgodzenie 'oszacowanie, ocena wartości, aestimatio, taxatio': |
| zgodzić się 'być odpowiednim, nie sprzecznym, congruere, consonare': |
| Podrożnym ludziom... albo ludziom, co sie zgotowali tako daleko (homines, qui se aptaverunt trahere tam longe), iż k sądowi przyć nie mogą, tym sie godzi przysią[dzy]c w wiązany czas |
| Ten psalm powiada, iże Krystus swoj zbor krwią świętą odkupiony zgromadza na potocech tego świata nie ruszający sie |
| Nie chcemy, by to zgromadzenie nawiedzał... ktory lajik (nolumus... congregationem... a laico visitari) 1484 |
| Nie zgrzeszycie na tem (non peccabitis super hoc) wyborne a tuczne sobie zachowawając |
| A przetom cię ostrzegł, aby przeciw mnie (sc. Bogu) nie zgrzeszył (ne peccares in me) |
| Będę strzec drog swojich, bych nie zgrzeszył w zakonie mojem (ut non delinquam in lingua mea, war. et non delinquam in lege mea, Puł: w moim języku) |
| 'zaniedbanie, niedbalstwo, neglegentia, incuria': |
| Nie zgubiaj s niemiłościwymi, Boże, dusze mojej (ne perdas... animam meam, Puł: duszę moję) |
| Iż takiego człowieka, co sie sam zgubił (OrtMac 129: co sie sam obiesi), tego nie mają pogrześć w ziemi twardej, ale mają ji zarzucić w błoto |
| Iże Jarysz wykupił Naczasławice... i list na nie miał, ale ji zgubił 1400 |
| Czso Siewierzyn mowił Wawrzyńcowi, iżby nie dał na się roku ustać, an ('a on') mimo tę mowę dał [dal] na się roku ustać i tym z[t]gubił (ib. nr 727: zgubił) 1403 |
| 'pozbawienie kogoś życia, zabicie, occisio, nex': |
| Aczliby panna abo dziewka przyzwoliła się wziąć a potem z tym w małżeństwo wstąpiła, czso ją zgwałcił (filia... raptori consenciens et se procurans recipi a raptore, Sul 58: dziewka... drapieżcy przyzwoląc abo się wziąć przyczyniąc ot drapieżce), rodzina jej posagu nie da |
| Jakom ja... nie wjechał *wo twoję dziedzinę... gwałtem anim zgwałcił domu twego, anim ci zamkow odbił 1469 |
| 'niewłaściwym zachowaniem znieważyć, sprofanować, dedecorare, profanare, polluere': |
| Ziarno żytne (granum frumenti Jo 12, 24) upadwszy w ziemię nie umrzeli, samo ostanie |
| Jako ja nie ziął Janowa konia z kołu na jego łące chąsiebną rzeczą 1425 |
| 'roślina zielna (o pędach nie zdrewniałych), tu głównie o bliżej znaczeniowo nieokreślonym zbiorze takich roślin, w tym niekiedy roślin jadalnych lub o właściwościach leczniczych, herba, planta viridis': |
| Jakom ja przyszedwszy do domu Mikołajowego gwałtem nie wziąłem kaptura zielonego 1472 |
| Jako Marcin w księżej ziemi nie kradnie 1406 |
| Eże Bartek złym <obyczajem?> nie żywie przeciwo ziemianom i przeciwo panu staroście ani z tego użytka ma 1405 |
| w związku z oddalaniem się, odchodzeniem, usuwaniem, odpędzaniem z dotychczasowego miejsca '(z tego miejsca, stąd) na inne miejsce, gdzie indziej, in alium locum, foras': |
| spójnik: wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, quamquam': |
| 'mniejsze zwierzęta domowe: owce, kozy, świnie, de animalibus domesticis minoribus: oves, caprae, sues': |
| w stopniu najwyższym z przeczeniem 'żaden, minimus, nullus': |
| Młyn jego nie miał zaginąć i na gorę, i na doł miedzy jego brzegi 1406 |
| Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani każdego podobieństwa, ktore jest w niebie s wirzchu a cso jest na ziemi na dole (quae est in coelo desuper et quae in terra deorsum |
| Gdy niektery ślachcic... dziewkę ręką gwałtowną wziąłby... ch<c>ąc ją [jemu] mieć sobie żoną zakoną małżeński (eam sibi in legitimam habere uxorem), tegdy gdy ten isty gwałtownik tę istą tako zakonnie albo małżeński pozna (matrimonialiter cognoveri), posagu... s nią nie będzie miał |
| Nie chce brat męża mego wzbudzić siemienia bratra swego w Israhel ani mnie w małżeństwo przyjąć (in coniugem sumere) |
| przenośnie: |
| Jędr<z>ej... nie ranił... Jędrzeja ani mu włożył pasa na szyję, ni go cisnął pętem na jego pana dziedzinie 1421 |
| Nie za ziemne (PF IV 592: ziemskie) pieniądze, ale swą krwią niewinną wybawił z mąk duszę winną XV p. post. |
| Jakom ja się nie wrzuciła wie c[s]ła w ziemne i w wodne ani w łan 1438 |
| Et pugilem victor, pretko poloszenie, equum certamine primum, nad *szlozonye davne XV ex. |
| A jestliby kto ocz <p>roźnie albo nie bacząc przysięgał z upadu języka swego albo z prędkości (lapsu linguae), ... tedy taki... ma... zmowić trzy pacierze 1484 |
| Jakom ja nie wręczył pana Sędziwoja do zięcia i do siostry za posag 1444 |
| Jakom ja Małgorzacie, mamie mej, nie zabrał dwu sukniu 1470 |
| Nie tako, jako inne panny czynią, iże szukają inych obcych mam (non ut solent homines extraneam quaesivit nutricem mater puero), ale swe dzieciątko swymi pirsiami karmiła (sc. Anna) |
| Dziewka dana (sc. za mąż) dzierżawy nie otrzyma, ale w pokoleniu bliższy wyposaży ją, jimienie odzierży, wyjąwszy dzieci niższych ślachcicow abo sług, abo manow, ktorych dziewkam posag i część z jimienia... w pieniądzoch ma być dano |
| Jakom ja... nie zbiłem służebnika Stanisława... księdza proboszczowego 1471 |
| Jako ja nie uczynił najazdu na dom Macieja z Wierzuchowa samoszost gwałtem 1493 |
| 'wziąć w czasowe użytkowanie czyjąś własność lub zgodzić kogoś do swych usług za umówionym wynagrodzeniem, wziąć w najem, w dzierżawę, aliquem vel aliquid conducere, mercede sibi ad aliquod tempus parare, pretio redimere': |
| 'oddać komuś swoją własność na czasowe użytkowanie, oddać coś w najem, w dzierżawę, wydzierżawić, aliqui alicui locare': |
| 'pisemne polecenie, wezwanie, mandatum scriptum': |
| Item Dunat... z rucznicą, nie miał prochu any kulek 1497 |
| 'dokonać napadu, napaść zbrojnie, invadere, irruere, impetum facere videnter equis aggredi': |
| Miłościwy panie, gdzie to mamy od ciebie przykazanie, żebysmy nie oddawali nieprzyjacielum naszym złym, ale dobrym za ich prociw nam zgrzeszenie XV ex. |
| Nowa Wieś nie postała w manowst<w>o do Czacza 1395 |
| 'czasowe użytkowanie czyjejś własności za określonym umową wynagrodzeniem, dzierżawa, arenda, conductio, actus mercede conducendi': |
| 'umowa, układ o czasowe użytkowanie, o wydzierżawienie, pactum conducti': |
| Gdyż zgrzeszy człowiek... a obieszon będzie na szybienicy, nie ostanie jego marcha (cadaver) na drzewie |
| 'związany z prokuratorem, ad procuratorem pertinens': prokuratorny list 'dokument pisemnie ustanawiający zastępstwo procesowe, litterae, quibus quis alicuius iuris vicarius constituebatur': |
| 'brać w czasowe użytkowanie czyjąś własność lub godzić kogoś do swoich usług za określonym umową wynagrodzeniem, brać w najem, w dzierżawę, wynajmować, mercede conducere': |
| 'wymyślić rozstrzygnięcie, wydać orzeczenie, wyrok, decernere, decretum invenire, sententiam ferre': |
| 'napaść zbrojnie, zaatakować, armis incurrere, invadere': |
| 'dawanie jedzenia, zaspokajanie czyjegoś głodu, actus cibo recreandi, satiandi': |
| Nie będzie pice w jaślech (non erit armentum in praesaepibus Hab 3, 17) |
| II. przysłówek zaimkowy względny: wyraża funkcję porównawczą wprowadzanej przez siebie treści, nadając jej charakter określenia lub zdania porównawczego: A. w zdaniu pojedynczym: a. wprowadza porównanie 'jak, ut, tamquam': |
| Jesu,... proszę ciebie..., aby mie tamo nakarmił i napojił z twego bostwa słodkości, a nie z świeckiej karmiej i picia |
| 'przepowiadanie przyszłości, divinatio': |
| Nie ofierujcie chlebow Bogu waszemu i cokoli jinego chcecie dać, bo nakażone a pokalane jest (quia corrupta et maculata sunt) |
| Jako Bodziej stał radą i nakładem z Jarosławą o tę część, jeż zyskała w Nadarżycach, a nigdy jej nie puścił prozno 1423 |
| Iżci jego miła matuchna takoż jest ona w ten to czas uboga była, iżci ona nijednego kożuszka nie miałać go jest ona była, a to cożciby ji (sc. synka) ona przed z<i>mnem była przykryła |
| Boć wam powiedam, iżeć nie będę pić (non bibam Luc 22, 18) z tego rodzaja macicznego, czusz tego wina |
| Stali u <o>gnia grzejąc sie, nie przeto, iżby zima była, ale iże zimno było (quia frigus erat Jo 18, 18), jako bywa wiosną |
| wprowadza zdanie okolicznikowe stopnia 'jak, ut, quantum': |
| wprowadza zdanie przedmiotowe 'jak, quod, ut': |
| Melankolya..., ktoresh yest zymne a schvche <przyrodzenie>, nygdy yego nye vczynylo, aby byl smączyen |
| Nie będzie świrbiało ani będzie dropano tunc gaudes defricacione XV med. |
| Jest jich wi<e>le, jiż... bierzą sobie prz<y>czynę procz włostnych stron mięszkania a tako się powłaczając cudzego drapić się nie boją (aliena rapere non formidant) |
| Już głodem, już częstym morem, już drapiestwem, już udręczenim, na ostatku krwie rozlanim nie karz, Boże, potępienim XV ex. |
| rozpoczyna zdanie pytajne niezawisłe 'jakby, w jaki sposób, quomodo': |
| Propono contra Petrum Bączek de ibidem, quia recepit ipsi Agneti per rapinam al. drapieżnie in libera via regali duos equos 1449 |
| 'roślina zielna (o pędach nie zdrewniałych), herba, gramen, planta viridis': |
| W cudze rzeczy nie korzyści, tak przykazanie boże zjiści (Dek III 1. 5. 27. 28. 30. 31: ujiści, 16. 17. 22. 24. 25: jiści, 3: uczci) |
| Kazal ym (sc. Jesus niemocnym), aby yego nye zyavyaly (ne manifestum eum facerent Mat 12, 16) |
| A grad i ogień... nosiły sie są, a tako <były są> wielikie, że nigdy drzewiej nie zjawiały sie (apparuit) tako wielikie w ziemi ejipskie |
| I powołał farao Abrama a rzekąc jemu: Czso jest to, iżeś mi uczynił? Przecześ mi nie zjawił (non indicasti), iże twoja żona była? |
| Miły Jesus ima przygroził rzekąc: Patrzta, aby tego nikt nie wiedział. Ale oni wyszedszy i zjawili ji ('go', diffamaverunt eum Mat 9, 31, MamLub 262: ogłosili albo roznieśli, war. kal.: ogłosili aut zgańbili, roznieśli) po onej wszytki ziemi |
| błędnie za tekstem czeskim: |
| 'widoczny, nie skrywany, jawny, potens': |
| Jakośm nie sjechał umysłem z wielgiej drogi anim r[a]wał Tomina syna 1405 |
| Jako Staszek nie odbił Paszkowym towarzysze<m> [wo] ciążej ani mocą z dziedziny sjechał 1406 |
| Aby zdradził (sc. Judasz) krew niewinną człowieka prawego, ktoregoż <by> był miłosierdzie ku sobie nakłonił, <by> był jego wszechmocności nie zaprzał. |
| 'troska, staranie, opieka, dbałość, cura': |
| Bo wszytcy, jiż proszą cie (qui sustinent te, Puł: jiż cirpią cie), nie będą osromoceni |
| <Ha>nka nie prosiła na ten sąd przeciw [...] 1393 |
| Jakom ja nie kazal mojej czeladzi Piotrowi świnie i z prosięty siłą pobrać 1426 |
| Jakom ja nie przyszedł na jimienie Zygmontowo anim jemu pobił gwałtem świni prosiętnych 1479 |
| Chceli ta pani przysiąc sama swą ręką, iż ona ty pieniądze... straciła i też iż ona miała pieczą (OrtOssol 56, 2: nie miała pieczej) ku ostr<z>eżeniu tych pieniędzy, jako nalepiej umiała i mogła |
| Iż o sobie nijedne piecze nie imają |
| 'pozostający w związku z końcem (w przestrzeni), znajdujący się na końcu czegoś, in fine alicuius rei positus': nakonieczna szlachta 'szlachta nie posiadająca własnej ziemi, osadzana na cudzym gruncie, prawdopodobnie na końcu, na skraju wsi, pod względem prawnym w zasadzie zrównana z kmieciami, nobiles agris propriis carentes, qui in vicorum finibus fundis alienis collocati eodem iure ac coloni habiti fuisse videntur': |
| Tegodla wam mowię, iże nie bądź[e]cie pieczałujący waszej duszy (ne solliciti sitis animae vestrae Mat 6, 25), co byście jedli albo pili |
| A przeto nie bądźcie pieczałujący[e] na jutro (nolite... solliciti esse in crastinum Mat 6, 34), boć jutrzejszy dzień sam o sobie będzie pi<e>czą mieć |
| 'na wprost, nie zbaczając od linii prostej, directe': |
| Cichy jest, jegoż myśli zamieszanie nie otmieni..., ale wiary jego prostota wiedzie ji ku wszego cirpieniu skromnemu XV med. |
| Jiż koń *on przez czas przerzeczony nie wzmożeli, tedy o tego konia... przyjacielski się sjednać ma (amicabiliter componere teneatur, Dział 30: mają miedzy sobą przyjacielski ułożyć) |
| Nie będę jeść drzewiej, aliż poselstwo sjednam (donec loquar sermones meos) |
| 'staranie, zapobiegliwość, gorliwość, cura, studium': |
| mieć pieczołowanie |
| Jako moj synowiec rodzony, Wawrzyniec, nie wyszedszy z mego domu... ani zabił gwałtem Andrzejowego człowieka..., ani z żywego martwego udziełał 1471 |
| [Wydawcy Mamotrektów odczytują wyraz hasłowy jako nie legni.] |
| Jakom ja Piotra nie wiązał samowtor siłą anim wody nalewał 1435 |
| Iż Wociechową swadą nie dokonało sie Rotenborkowe zjednanie s nim 1398 |
| 'nie złożony, utworzony tylko z jednego elementu (tu o duchach określanych w teologii chrześcijańskiej mianem duchów czystych), non compositus, qui ex una quadam re constat (hoc loco de daemoniis, quae a Christianis pura dicuntur)': |
| Prostynią w niebo ciągnie a żadny mu nie przeciągnie |
| Nygdy tamo lato nyest (leg. nie jest) gorącze any zymno marznącze (nec frigus hiemale) |
| Ale co widzisz proszek (festucam Mat 7, 3) w oce brata twego, a bierma, ktore w twem oce jest, nie widzisz? |
| 'przez poszukiwanie a. przypadek do czegoś dotrzeć, odkryć miejsce pobytu, odszukać, wypatrzyć, invenire, reperire, deprehendere': |
| Oni ludzie po one światłości sąć oni byli w grob weźrzeli a nicseć jinszego tamo nie sąć oni byli naleźli, jedno pełen grob manny |
| Iże Jan nie wziął Magdalenie... trzy garncow masła 1427 |
| Tegoż zjednania naśladujmy (hunc ordinem prosequemur), drugiemu nie uwłocząc |
| Pakli wyłomi złodziej dom... a nalezion by był (si... fuerit inventus), a wziąw ranę umarłby, ten, ktory by bił, nie będzie winien krwie |
| Wszakoś tego nie nalazł w szkole twego mistrza, pana naszego Jesukrysta, ale cię nauczył nowy dyjabeł |
| Wezmąli radźce u ktorego człowieka pieniądze i przysięgę, iż on szosował sprawnie..., a będzieli po jego śmierci więcej jimienia jego naliczono (OrtBrRp 66, 3: naleziono), niżli (czy niźli) szosował, to nie przydzie radźcam wziąć, ale jego przyrodzonym je brać |
| 'wyrażenie życzenia otrzymania, osiągnięcia czegoś, rogatio, preces': a. skierowane do człowieka (wyjątkowo do innej istoty żywej): |
| Wtora prośba dziewice Maryjej ku miłemu Jesukrystusowi, aby sie nie dał tako trudno męczyć |
| Iże Stanek (czy Staniek) Wojtka wabił ku sjedzeni a Wojtek nie chciał jić 1423 |
| Jakośm nie sjeździł z wielgiej drogi anim r[a]wał Tomina syna 1405 |
| zlec w niemoc: |
| Jakom ja nie pobrał drwien Daszkowych na jego roli gwałtem 1461 |
| Dom nie był pański, ale ji kupił u swego namiastka 1399 |
| Pakliby dziewki nie miał, będzie mieć namiastki (successores) bracią swą |
| (o ludziach i zwierzętach) 'niepłodny, sterilis, infecundus': |
| Jako Sędziwoj... umowił miedzy mną a miedzi Szczepanem, eż nie miał na mię nijednego roku stać, niż przed tymi pany, czso są namienieni 1398 |
| Zapowiedamy..., aby dziewki w dziedzinach... nie wstępowały ani namiestniczkami były (non succedant) |
| 'przenośne pomieszczenie z tkaniny (lub skór) rozpiętej na drewnianym rusztowaniu, tentorium, tabernaculum': |
| Jakom ja nie przyorał dziedzictwa jego imienia Wolej Jardanowskej anim kamienia namiotał w gaj jego za granicami 1493 |
| Jako Bronisz nie odpuścił tej winy kmiotowicem... namową podsędkową 1421 |
| Ustawiamy, aczby kto o złodziejstwo abo zboj przed sądem był namowion (accusatur, Sul 53: będzie obwinion), a gdyby ten, ktory namowi, i ten namowiony byliby w jednej dziedzinie abo pod jedną parachiją..., tym obyczajem będzie mieć dawność namowiony mimo jeden rok. Ale gdy ten, czso namowi, i też namowiony (actor et reus, Sul 53: powod a sampierz) będą od siebie daleko, tedy jinsza dawność namowionemu (agentem, Sul 53: powoda) nie może być, jedno trzy lata |
| Kmieć... potem namyśliw się jinaczej (postea mentem mutaverit) i do przyjętego jimienia nie przeniosłby się |
| 'na wprost, nie zbaczając od linii prostej, directe': |
| 'zwyczajnie, bez skrytych zamiarów, po prostu, aperte': |
| Gdyby rzeczy zastawione a wtem... przedane..., mniejszej płatności... byłyby... niżli pieniądze pożyczone, a ten to pożyczca za summę pieniędzy przezeń pożyczonych proście (simpliciter) a przez ktorejkole wymowy... przyjął, sobie a nie jinszemu ten to pożyczca z omieszkania swego ma dziwować |
| O ktore prośnice Paweł na mię żałował, tych ja na trzy wozy nie pobrał gwałtem 1426 |
| Wszistko zle napadnye gego (invenient eum omnia mala) y znødzy tak, ze rzecze tego dnya: Wyernye, nye gest bog se mnø, ze mnye gest napadlo to to zle (invenerunt me haec mala) |
| (o zwierzętach, de animalibus) 'przez pasienie nakarmić do syta, usque ad satietatem pascere': |
| 'przyjrzeć się dobrze, dokładnie, przez dłuższy czas, do woli, aspicere, satis spectare': |
| Nie zabijaj bliźniego twego procz sądu sprawiedliwego (Dek III 13: kromia osądzenia) |
| Et dixit eis: Ite, nie proźnicie, predicate, non fabulate omni creature, id est homini XV in. |
| 'niepotrzebnie, sine causa': |
| 'bez przyczyny, niepotrzebnie, niesłusznie, sine causa, iniuste': |
| Jako Marcin jąwszy znamienitego złodzieja nie puścił go prozno 1416 |
| Nasz zbawiciel wziąwszy chleb... jął rozdzielać ji tłuszczam siedzącym..., a jako już byli syci, tako rzekł swoim zwolenikom: Zbierzcie, coć ostało odrobin, by nie poginęły (colligite, quae superaverunt fragmenta, ne pereant Jo 6, 12). Tako są zebrali i napełnili dwanaście koszow odrobin |
| Świadczymy, jako Świętopełk nie pobrał Mikołajewej ciotki imienia, jako dwienaćcie grzywnie 1399 |
| Jako ja z tobą targował za drobny pieniąd<z>e a nie za poługroszki 1439 |
| Jako Pielgrzym nie ranił Jakusza na dobrowolne<j> drodze 1400 |
| Tuta nikt nie mnimaj, aby Jozef z Maryją nieśli sami po drodze dziecię |
| 'niepotrzebnie, sine causa': |
| Nigdy w prozności albo w lekości serca nie przystąpiła (vanitatibus levibus excessit) |
| A taż (sc. woda mądrości) nie da proznować w tę to filę, bo grzechom kębłanie jest proznowanie XV med. |
| A taż (sc. woda mądrości) nie da proznować w tę to filę, bo grzechom kębłanie jest proznowanie XV med. |
| 'marny, bezwartościowy, także nieprawy, malus, inutilis, etiam spurius': |
| Ołtarz ten nie był cały, ale wnątrz prozny (cavum) z desk a <w>nątrz dziurawy |
| 'odmiana prawa niemieckiego, może to samo co prawo chełmińskie, genus quoddam iuris Teutonici, fortasse idem ius, quod in oppido Chełmno valebat': |
| Jakom ja Ondrzejowi nie winowat grzywny i sześci groszy pruskich pieniędzy 1407 |
| Nie uczynił podług człowieczego obyczaju, aby miasto strożej ustawił jercy sługę, ale s wielkiego uraczenia servo, hoc est homini cuilibet, magnum principem coelestem, quia angelum delegavit XV p. post. |
| Sędzie... wzięliby sobie w obyczaj mieśćca jarcy gdzie ku sądzeniu wybirać (consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quaelibet indeterminata, Sul 26: obierać ku sądzeniu sobie miestca ktorale nie naznamionana) |
| Urszula, matka Stronisławinej, Dobiesława... nie nagabała o posag 1400 |
| 'mówić często, nieraz, dictitare': |
| Jakom ja nie zaorał Mikoszowej rolej w jego zawodzie jarnej 1402 |
| Jachna nie ślubowała Janowi za jare żyto 1427 |
| Nie będziesz się mazać olejem (non ungeris oleo), bo skapie a zginie |
| mazany 'pomazaniec, człowiek uroczyście namaszczony na godność kapłańską, monarszą, homo oleo consecrato unctus (de sacerdote, rege)': |
| Jakom ja nie zaorał rolej ani zasiał na zimę i na jarz owsem i żytem 1495 |
| Iako ja to wiem, eże Bogusław ot Jakusza o tę krziwdę wstał, eże jemu rolej na jarz i na ugor nie wymierzył 1424 |
| Nie będziemy sie bać, gdy sie będzie męcić ziemia (dum turbabitur terra) |
| Gdyż napominasz (cum repetes) bliznego swego z niekakiej rzeczy, ktorąż to jest tobie dłużen, nie wnidziesz w jego dom, chcąc zakład wziąć |
| Jako Częstochna nie miała Katarzyny o pas zbywać laty, ale kiedyby sie z niego napomionęła, tedyby ji miała wrocić 1397 |
| Prze tę rzecz nie chciał się Pan slutować (noluit... propitiari) |
| Naczynił był Jozafat korabiow..., aby na nich płynął do Ofir po złoto, a nie mogli na nich jić, iż się złamały (quia confractae sunt) w Asyjongaber |
| Przetoż nie jest słuszno żadnemu człowiekowi tego naszego napisania, ustawienia, tej reguły i zrządzenia i poćwierdzenia złamać(i), kazić(i) (infringere) albo się... sprzeciwić(i) 1484 |
| 'namawianie do czegoś, persuasio': |
| 'oskarżenie, skarga sądowa, crimen, dica': |
| Mieli (sc. apostołowie)... naprawiać, co jeszcze był miły Krystus nie naprawił |
| Mieli (sc. apostołowie)... naprawiać, co jeszcze był miły Krystus nie naprawił |
| A gdyż miły Krystus był obleczon, tako uźrząc to biskupowie i książęta żydowszczy a bojąc sie, by jego Piłat nie puścił, naprawili wszytek lud, aby wołali przeciw jemu |
| 'stan bez kwasu, bycie bez kwasu, bez fermentu (tu przenośnie), fermentatione carere': |
| (o chlebie i cieście) 'niepoddany fermentacji, niezakwaszony, qui non est fermentatus': |
| 'danie odpowiedzi, wyłożenie, wyjaśnienie czy też rozważenie, przygotowanie się, responsum, explicatio vel consideratio': |
| Jakom ja nie pobrał Jakubowa mchu samowtor siłą 1427 |
| 'jeden z czterech temperamentów, skłonność do popadania w depresję, niechęć do życia, bilis atra, melancholia, unus e quattuor humoribus': |
| 'namówienie do czegoś, persuasio': |
| Jako Bodzęta nie porąbił trzy mędelew drzewa y sześciora *Stanislaowi 1420 |
| Cso mi ręczył Andrzej za pieniądze, tych mi nie zapłacił 1387 |
| Baczcie lilije polne, kako rostą; nie robią ani przędą (neque nent Mat 6, 28) |
| Jakom ja nie winowat Macie<j>owi dwu kopu celnych pieniędzy 1427 |
| 'przeciw komuś, czemuś, na czyjąś niekorzyść, wbrew komuś, czemuś, nieprzyjaźnie wobec kogoś, czegoś, contra, adversus aliquem vel aliquid': |
| Jako Zoszka nie w<zi>ęła 20 grzywien czynszowych pieniędzy po śmierci swego męża 1396 |
| przenośnie: |
| Ktoreż pieniądze są jemu (sc. staroście) wrocony, a on jinne, dobre pieniądze za nie dawał 1435 |
| Jako Zo[f]szka nie w<zi>ęła 20 grzywien dziedzicznych pieniędzy po śmierci swego męża 1396 |
| Radźce dali winę Janowi, iż ten fałszerz nie kował tych pieniędzy fałszywych bez jego wiedzenia |
| Himieli sie kto konia mieniąc, aby mu ukradzion..., dajel<i> odpowiedacz zachodcę, ma powod za nim do zachoćce jić, a od tego do drugiego, aż do tego, co ten koń... uchował, a wżdy nie prze mo<r>ze |
| 'sięgać, nie zważając na innych, manum super alium extendere, porrigere': |
| powoływanie się na kogoś, coś, najczęściej na Boga (przy proszeniu, przysięganiu, dawaniu, wypełnianiu czegoś): |
| Jakom ja nie wziął... połtrzeciej kopy dziesięcinych pienię[cz]dzy 1411 |
| 'tortury, katusze, zadawanie mąk, supplicium, tormentum, cruciatus': |
| 'znoszenie mąk, męczeństwo, śmierć męczeńska, martyrium': |
| 'niepodzielone lub niemogące ulec podziałowi, pecunia, quae dividi non potest': |
| 'czasem, niekiedy, interdum, aliquando': |
| O ktore pomocne pieniądze... ksiądz Włodzisław na Bieńka... żałował, tych on od niego nie wziął ca 1437 |
| Pirwa osada mowiła: wiemy, a druga: nie wiemy 1403 |
| Jakom ja nie winowat Klimontowi połtrzecie kopy pożyczonych pieniędzy 1423 |
| Jakom ja nie winowat Więcławowi rękojemnych pieniędzy siedmdziesiąt groszy 1449 |
| Stanisław nie łowił ryb... jednego dnia sam, a drugiego samowtor gwałtem 1452 |
| 'z dwóch nie pierwszy, pozostały, alter (w parach naturalnych lub umownych)': [z drugiej strony] |
| Wieźmie jałowicę z stada, ktoraż to jest nie ciągnęła w jarzmie (quae non traxit iugum) |
| Jako Piotrasz... nie dał Jiwanowi tej rolej... ani jej Jiwan użytka miał, jarznej, ugorznej 1411 |
| Jako Piotrek nie pobrał na Boguchninej części żyta, oziminy, ani jarzyny 1400 |
| ~ Czy nie błąd zamiast jaskrawy? |
| ~ Czy nie błąd zamiast jaskrek? |
| 'jasno, wyraźnie, ostro, clare': |
| Maryja... przede wszytkimi jasnem głosem rzekła: Żywie Bog ojc<o>w naszych..., iżem męża nie poznała |
| Jakom się ja nie zakładał z Piotrkiem o trzy kopy ani o jastrząb 1401 |
| Jesus rzecze: Uczyń<m>y... małe... stawy... nalejmy... w nie wody, więc i wynidą ryby z wody, więc je natychmiast złapamy (qui per nos statim capientur) |
| złączenie w jedność: |
| Człowiek aczby spał z żoną słączenim siemienia (coitu seminis), jeż to by była dziewka..., ale wypłatą nie wypłacona..., bita będzieta oba |
| 'współżyć seksualnie, coire, concumbere': |
| Kaszdy, gen sz tego pokolenya bliszszy bądze, poky szostri nye bądą malzenstwo (pro malzenstwu) slączony (quousque sorores non fuerint matrimonio copulatae, Dział 53; syostry gdyby <nie> byly za masz wydany), dzedziny thi... bliskosczą... k nym slvszayącze mayą myecz... obyczayem przerzeczonym |
| Nie przymi[l]esz (sc. głosu łżywego) ani złączysz rakę swą (nec iunges manum tuam Ex 23, 1), abyś rzekł za złośnikiem fałszywe świadeczstwo XV p. post. |
| Kaifasz sądził Jesukrysta... lubo w domu Annaszowem, lubo w swem, al[b]e byłli ten dom jego słączon wietnicy albo odłączon od niej[o], trzej ewanjeliści niepewno wypisali |
| 'ten, kto kradnie, grabi, fur, qui aliena aufert, praedo': |
| Ustawiamy..., iż gdyby ktory rycerz,... jemuż ktora wina złodziejska (quaestio furti, Dział 35: o zboj... wina) nigdy nie była w sądzie ruszona, z grzecha złodziejskiego alibo łotrowskiego (de crimine furti aut latrocinii) był obwinion, słuszne bądź jemu... włostną przysięgą... się oczyścić |
| Jako ja to wiem, Grzegorz nie pobrał Ondrzeja złodziejską rzeczą na drodze 1429 |
| Jakom ja nie kradł w księżej ziemi anim złodzieskie z złodziejmi żył, anim tych rzeczy złodziejskich (ib. nr 1435: złodzieskich) użytku miał 1474 |
| Iże Sulima nie jest złodziejem ani sie złodziejski obchodził, ale jest dobry człek 1423 |
| 'przywłaszczenie sobie cudzej rzeczy, kradzież, grabież, furtum, ablatio rei alienae, latrocinium': |
| 'otwarcie, nie skrycie, wobec świadków, publicznie, palam, manifeste, publice, aperte': |
| 'otwarcie, nie skrycie, wobec świadków, publicznie, palam, manifeste, in publico': |
| 'sąd prawidłowo otwarty według prawa niemieckiego w Polsce, iudicium bannitum, i. e. rite institutum (dicitur de iudiciis iure Teutonico in Polonia certis quibusdam terminis exercendis)': |
| Jakom ja nie łowił... ryb... jednego dnia sam, a drugiego dnia samowtor gwałtem 1452 |
| Strzeże Gospodzin wszech kości jich, jedna z nich nie będzie starta (unum ex his non conteretur) |
| Więcej kmieci z janej wsi do drugiej (de una villa ad aliam) wynić nie może jedno ot dziesięci jeden |
| Tu ji nadjeli w jednym mieście... Nie znał go jeden jeko drugi, a on poznał wszytki swe sługi |
| 'ród, potomstwo, gens, progenies': |
| 'bliżej nie ustalona służebność dawnego prawa polskiego, munera quaedam antiquo iure Polonico imposita': |
| Nie będą zabici otcowie za syny ani synowie za otce, ale jeden każdy (unusquisque) za swoj grzech umrze |
| Ta granica narożna obrębiona nie tyka się opatowych i konwencskich dziedzin 1399 |
| Maciej nie ukradł Margorzacie jednejnaćcie kopy rży 1398 |
| Pani Dorotyja nie tknęła sta i jedennacie kołow na pana Miroszkowie dziedzinie 1424 |
| Machna nie postąpiła jednacskiego skazania, ale mimo jednacski<e> skazanie pobrała dzieciem imienia jako pięć grzywien 1403 |
| 'przekroczyć uprawnienia, przykazania, przepisy, prawa, leges, praecepta violare': |
| Nie będą golić głowy ani brody, ani na swem ciele sczynią narzazkow (incisuras) |
| Złomienie łodziej (SKJ I 66: złomienie łodziej, gl. id est navis fraccionem) na morzu cirpiał jeśm (ter naufragium feci II Cor 11, 25) 1449 |
| 'życzyć złego, słowami chcieć ściągać nieszczęście, przekląć, maledicere, detestari': |
| 'zniesławienie, obmowa, infamia, calumnia': |
| 'niegodziwość, przestępstwo, iniquitas, malitia': |
| Nie czyńcie żadnie złości (iniquum) w sądzie, w rowności, w wadze i w mierze |
| Nie mowi na swego bliźniego złości (Dek III 6. 13. 18: lści, 1. 3. 31: nieprawdy, 2. 4. 5. 11. 27: lścią, 7: ł[y]że, 29: kłamstwa) i świadectwa fałszywego |
| Ci cirpią przeciwność, jiż swej dobre wolej nie odmienią ani umysłu otstąpią, ni się męczą o złość, jaż je potka na jimieniu, na ćci albo na zdrowiu od złych ludzi XV med. |
| Jako mie Piotr złotnik nie gabał prawem o cztyrzy grzywny przez trzech groszew 1412 |
| Iż Ramsz nie winowat w tych trzyd<zie>ście złotych ani w tem postawcu, ani w tych pięci grzywnach 1399 |
| 'złota moneta bita na Węgrzech, mająca wartość ok. 30 groszy, używana również w Polsce jako jednostka obrachunkowa, nummus aureus, qui in Hungaria cudebatur, circa 30 grossos valens': |
| 'przygana, zarzut, potępienie, oskarżenie o coś, zakwestionowanie czegoś, crimen, accusatio, exprobratio': a. ogólnie: |
| 'zarzut uczyniony sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionowanie słuszności wyroku sądowego, actus iudicis sententiam in dubium vocandi, iustam esse negandi': |
| Jakom przy tem był, iże Lutek nie ranił Tomisła<w>owe żony ani prze<d> jego mocą wyszedł z swego domu, ot swych użytkow 1398 |
| Pakliby nie wypłacił (sc. domu), a rok by przebiegł (si... anni circulus fuerit evolutus), kupiec dzierżeć ma go |
| Non enim discurrebat (sc. Maria), nie przebiegała się, per coreas et plateas sicud moderne virgines, sed in domo clausa mansit XV in. |
| Wawrzyniec nie wrocił Grzegorzewi konia ani o drugiego jednał, a tego użytka ma 1394 |
| Jakom nie wziął dwu kopu siana, czso moj parobek nasiekł na Przedpełkowie łące 1420 |
| Gdyż... najdziesz... gniazdo ptasze a macierz jich na ptaszęciech albo na jajcoch nasiedzącą (matrem... desuper incubantem), nie weźmiesz jej z jej dziećmi |
| Jako Świętosław pomogl Pie[r]trowi prawa o jego syna i o bracią i nie przebrał tego s chąsiebną rzeczą 1397 |
| Onego to nie<mocne>go... mają przywodzić, iżby przyjął pokutę a z pospolitych pieniędzy potrzeby niemocnym rządząc i jednając 1484 |
| Jakom ja nie przebrała płota ani kapusty popasła 1417 |
| Niżej po wyprawieniu o pozwiech to kapitulum postawię, nie przedzielając materyjej janakiej o pozwiech |
| Jako nie mogł Jaszek przebyć w tu dwu niedzielu, kiedy miał list dać, przez rzekę 1412 |
| II. zaimek: 'inny, nie ten, alius': a. drugi niezwiązane z pierwszy itp.: |
| Zbłądzili są na puszczy bez wod, drogi miasta przebyta (viam civitatis habitaculi) nie naleźli |
| męka głowna, konieczna męka |
| Synowie israhelszczy jedli cztyrdzieści lat mannę, dokąd byli nie przyszli do ziemie przebytecznej (in terram habitabilem) |
| 'godzenie, polubowne zawieranie ugody najczęściej za pośrednictwem rozjemców, reconciliatio concordiae, actus controversiam ad concordiam per arbitros adducendi': |
| Naleziono w Jabes Galaad trzysta dziewek, jeż nie znały męskiego łoża (viri torum) |
| Gdyby człek... ku prawu nie stał, a przeto by ożałowan[o] o głowę, o męską ranę (OrtBrRp 94, 4: ciężkie rany) albo o jinną niesprawną rzecz, ... trzebali na tego natychmiast doświaczy<ć>? |
| 'istnieć, trwać, esse, manere': |
| 'niektóry... inny, alii...alii': |
| Męstwo nie tylko w siłach ciała ani cudności harnaszu ma być seznano |
| Powiedział jest Bog: Duch moj nie będzie w człowiece na wieki przebywawać (non permanebit) |
| Jakośm ja nie wniosł złych pieniędzy na dobre 1435 |
| 'gwałtownie, z użyciem siły, przemocy, vi': |
| Świadczę, jako Wawrzyniec nie miał nowego działu s Janem mimo stare granice 1397 |
| Jakom nie winowat dwu grzywnu pospolitych pieniędzy Jędryczce (a. Jędrzyczce) pożyczonych 1419 |
| Ten [o]to urażony... nie ma rodziny albo przyrodzonych przyjacieli mężczyzny (OrtBrRp 91, 1: przyjaciela mężczyznę) |
| Aby przebywanie paniam prze krachkość przyrodzenia od zborow mężczyznnych (a coetibus virorum, Dział 11: obcowanie męskie) owszejki było rozdzielono, aby ku sądom pozwane się nie cisnęły miedzy tłumy mężczyzne (in turmis masculorum), ustawiła moc nasza |
| Umysł żydowski na to nastoji zawżdy (Iudaicae pravitatis intentio in hoc versetur), aby krześcijaństwo nie tylko w wierze, ale i w jimieniu zniszczył a skaził |
| Jakom ja nie winowat<a> Reciborowi poł kopy pruskimi peniędzy, a [czs]trzynaćcie pospolitymi pieniędzy 1405 |
| On (sc. Kryst) żadnego pieniążka... nie miałci jest on był |
| Jako mnie Janusz nie ob[i]syłał ani sam upominał, abych s nim nakładała nastaw robić 1424 |
| Gdy kto o złodziejstwo... do roka przez sąsiada tejże wsi... nie będzie oskarżon, dawność roczna przeciw powodowi przechodzi (procedit) |
| Jako pani Żakowska Elizabet nie przechowała ani chowała pożeżce 1428 |
| Iże Mikoław... nie przechowawa złodziejow 1415–27 |
| Jakom ja nie winowat Macie<j>owi połtory kopy i piącinaćcie groszy za drwa 1427 |
| Zły to cynek kostyrze siadł, gdy po uszy do piekła wpadł, nie pomogą mu i dryj<e>, już tam w piekle smołę pije XV ex. |
| Jakom ja złodzieja nie przechowywała 1471 |
| Jako ja nie przechowywam oćcowego jimienia, ale co chowam, to chowam swoje 1468 |
| Jan nie ukradł Maciejewi miodu se pszczoł i se pszczołami w księżym boru w jego robocie i w jego nastawie za dwie kopie groszy 1458 |
| Już więcej z ciebie poszłych synow... nie uźrzymy na ziemi, ganiebna mężobojca (interfectrix) swych mężow! |
| Jakośm nie stargnął Jan[a]usza z stoła... ani noża na jego gardło nastawiał 1403 |
| Święci niedziele święte, aby sie nie przechylił (Dek V 2. 4: przychylił, V 1: urych<l>ił) na uczynki pr<z>eklęte |
| Ustawiamy, aby odtychmiast ci, ktore pozową..., dobre a długie imieli rozmyślenie na odpowiadanie przed sądem, aby takimi chytrościami abo chytrzymi żałobami nie byli przechytrzeni |
| Nie w mocy konia będzie imieć wolą ani w ściążkach męż<o>wych (Puł: męża) lubić sie będzie jemu (in tibiis viri beneplacitum erit ei) |
| Jakom ja samopiąt gwałtem przyszedwszy na jimienie Broniszowo s ostrą bronią nie biłem na żonę jego anim jej zwojka na głowie przeciął 1472 |
| Jako ja nie kradnę miedzy nastawniki w księżem boru pczoł 1445 |
| Prostynią w niebo ciągnie (sc. dobry), a żadny mu nie przeciągnie |
| Musa dedit diwos fidibus puerosque deorum et pugilem victor<em>, pretko położenie, <et> equum certamine primum, nad złożenie dawne,... referre XV ex. |
| Bo Bog nie przeci (non... comminabitur, Biblia taborska: nepřieti) jako jiny człowiek |
| 'ociosana belka, trabs dolata', przeważnie w liczbie mnogiej przeciesi 'materiał drzewny zdatny na budulec, trabes ad aedificandum aptae': |
| Przedał jeś lud twoj przez myta i nie było mnożstwa w mia<na>ch (in commutationibus, Puł: w przemienieniu) jich |
| O ktore znamienia dęba przeciosani Mikołaj na Szczepana żałował, tego mu hon nie przeciosał 1455 |
| Koniec temu będzie, gdy lekarz w mej szkole siędzie, bowiem przeciw śmiertelnej szkodzie nie najdzie ziela na ogrodzie |
| Jakom nie wziął dwunaście funtow pieprzu ot Nikla... czynszewych 1427 |
| A w[i]nidzieszli na pole swego przyjaciela, naszczykasz kłosow a rękama zemniesz (franges spicas et manu conteres), ale sirpem nie będziesz żęci |
| 'nie zgadzać się na coś, opierać się komuś, być wrogo usposobionym, dissentire, resistere, animo inimico esse': |
| Jakom ja nie podją<ł> się Jachnie trzech kop płacić gotowymi pieniędzmi, ale bydłem, jako by słożono 1428 |
| 'obłożnie chory, aegrotus in lecto iacens': |
| Nie wiem, przecz by prawda użyteczna była, gdyby naśladnikow ni miała |
| 'nie zgodzić się z czymś, opierać się, być wrogo usposobionym, dissentire, resistere, animo inimico esse': |
| Tako ty cztyrzy elementa albo przyrodzenia zjednały sie w jego świętym ciele, iże jedno drugiemu swoim przyrodzenim nigdy sie nie przeciwiło (humores isti quatuor cum certa quantitate concordabant invicem in sua qualitate) |
| Szukaj pokoja i naśladuj ji (inquire pacem et persequere eam, Puł: nie puszczaj sie jego) |
| z dat. rzeczownika lub zaimka 1. 'przeciw komuś, czemuś, na czyjąś niekorzyść, wbrew komuś, czemuś, nieprzyjaźnie wobec kogoś, contra, adversus aliquem, aliquid, animo in aliquem hostili': |
| Żydowie go [nie] naśladowali (propterea persequebantur Iudaei Iesum Jo 5, 16), iże to czynił w sobotę |
| Nie wziąłem siłą gwałtem pirścieńca śrzebr[e]nego, pozłoconego 1470 |
| Udzielał... dwa pierścienia złota (duos anulos aureos) pod koruną po wszech bocech, aby sie mogli przewlec przez nie żyrdzi |
| 'wyznać przewinienia, culpas confiteri': |
| <Nam... towarzystwo dać raczy... ze wszytkimi świętymi twymi>, miedzy ktorych nas towarzystwo nie naśledziciel otpłaty (Msza III: do<m>nimacz zasługi, IV: ważyciel otpłaty, VI: dom<n>imacz zasłużenia, VIII: domnimający służenia), ale łaski prosimy <rozdawca przypuści> (intra quorum nos consortium non aestimator meriti, sed veniae quaesumus largitor admitte) 1413–4 |
| Podług zakona ma umrzeć, bo sie Synem Bożym czyni, a to jest uwłoczenie czci bożej, bo Bog z swego żywota nie może płodzić, tegodla ten jako naśmiewawca boży ma umrzeć |
| Jakom ja nie słupiła czeladniczki Hanny gwałtem na dobrow<o>lnych opłotkach anim łupu wzięła 1468 |
| Jako Jakub zbil mojego człowieka... na dobrowolnej drodze gwałtem i słupił, i łupu do księstwa nie dał 1453 |
| 'pozbawienie kogoś czegoś, zabranie komuś czegoś, exspoliatio, spoliatio': |
| Ne forte confectus intemperie aeris by snadź nie natchnion nieumiernością powietrza XV p. pr. |
| 'niepodzielność, wspólność istoty, rei individuae, natura, unitas': |
| Jako ja nie wziął... zwojka jedwabnego i jinszych rzeczy 1456 |
| 'jadło a. jedzenie, spożywanie, cibus vel prandium': |
| Jako Dzierżek jechał jiną drogą samoosm nie tedy, jedy konie pobrał 1402 |
| Sed quia ori eius non congruebat gustus iste, nie jegojski to kęs był, ideo oportebat eum evomere 1466 |
| 'nierządnica, meretrix': |
| złe domnimanie, przysłowie, słowo, zła omowa, sława |
| 'obelga, zniewaga, przekleństwo, contumelia, maledictum': |
| Jako Jarant nie kazał zabić Pieszyka... ani złą wolą jąć 1417 |
| 'niepowodzenie, nieszczęście, przeszkoda, res mala, fortuna adversa, calamitas, impedimentum': |
| 'obelga, zniewaga, obraza, szyderstwo, contumelia, irrisio': |
| 'ból, cierpienie, dolor': |
| Jakom ja panu Janowi nie ręczył za trzy [t]ćwiertnie rży i za wiertel miary nowomiestskiej, miary wirzchowatej 1438 |
| Nie darł chmielu Pełce ani jego łąk siekł 1399 |
| Jako Bogusz nie ręczył quatuor marcas za Czasława przeciwo Jaszkowi 1405 |
| Jako ta karczma, o ktorą mię Jan a Jakusz w sądzie obwinili, ta nie dana była przeciwo trzecie części wolwarkow 1425 |
| Ksiądz był w dzirżeniu rolej, o jąż było widzenie z oćca, aż do dzisiejszy<ch> miast, nigdy z dzierżenia nie występając wiecznego 1423 |
| Jako ja nie brał miar z młyna, jako dwie kopie groszy, w dzirżawie Szczepanowej tamo to w drzewiu, gdzie ji prawo wwiązało 1479 |
| Jako ja Ondrzeja drzewiej nie pobrał ot Wociecha, aliż mi pirwej prawo obręczył Ondrzejem 1407 |
| Bo jaciem Pan Bog jich, a nie zapomnię ślubu mego drzewiejszego (et recordabor foederis mei pristini) |
| Włosy na jego powiekach nie były barzo miąsze ani barzo schylone (pili quoque palpebrarum non densi nec convexi), ale były czysty |
| Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" Słownika staropolskiego (s. 720, t. 5) tę jednostkę należy usunąć. W SPJS jednostka ta nie będzie podlegać dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej. |
| 'futerał na instrumenty muzyczne, instrumentorum musicorum involucrum, theca': w miech piszczeli włożyć 'spuścić z tonu, stracić rezon, spokornieć, proprie: tibias in thecam condere; dicitur metaphorice de eo, qui pudore vel timore perculsus, libertatem et licentiam in loquendo vel agendo comprimit': |
| Przednie jelito lyen ca 1455 |
| Eże Więch wyznał nań kopce i zagony, a on niczs nie przał na Dzirżka 1402 |
| Jako Stanisław nie brał od kmiot myta, kiedy się za ktorym przał 1415 |
| Ofierym Bogu nie czynił, ni z pirwiny, ni z nowiny |
| wskazuje miarę czasu, o którą coś się dzieje wcześniej: |
| Jako Marcin nie mogł przejachać przed złym powietrzym jeziora oględać 1420 |
| 'pierwej, wcześniej, prius': |
| Dziesięcinę twoją i pirworodne (primitias Ex 22, 29) twoje nie odwłaczaj ofiarować XV p. post. |
| Jakub nie porąbił Więcsławowi w jego lesie jemioły samosiodm siłą 1423 |
| Nie nadziewajcie sie, abych ja was nawadzał u mego ojca; jestci ten, ktory was nawadza, Mojżesz (quia ego accusaturus sim vos apud patrem, est, qui accusat vos, Moyses Jo 5, 45) |
| przenośnie: |
| A wszakoż nie chcemy, by to zgromadzenie nawiedzał albo też pojeżdżał ktory lajik (nolumus... congregationem huiusmodi a laico visitari) 1484 |
| 'w celu ukarania kogoś, szukania na kimś pomsty, venire ad aliquem puniendum': |
| Urzędnicy... ot ludzi... książąt mazoweskich, na targi miast jego nawiedzających (ad fora civitatum suarum visitantibus)... targowego brać nie mają |
| 'odwiedzenie kogoś, przybycie do kogoś w celach przyjaznych lub nieprzyjaznych, salutatio, adventus (amicorum vel inimicorum)': |
| Ja was chwalę, panny, panie, iż przed wami nics lepszego nie |
| Tu mi się nie usprawiedliwił, gdzie się przed waszą miłość obligował, iż mi miał zapłacić XV ex. |
| Od ludu ziemskiego, jiż noszą przedajne rzeczy (venalia, 1471 MPKJ V 53: przedajne)..., nie przyjimajmy od nich w sobotę |
| 'odstąpienie czegoś za pieniądze, sprzedanie, venditio': |
| Jakom drew... w dąbrowie Filipowej... nie rąbili gwałtem ani w domy nasze wozili ani drugich przedawali 1489 |
| 'odstępowanie czegoś za pieniądze, sprzedaż, venditio': |
| Posłał w nie gniew... i zamęt, wpuszczenie przez anjoły złe (per angelos malos, Puł: złe anjoły) |
| Racz być z nami czasu tego, nie daj widzieć wrogu złego XV p. post. |
| Iż ty owce nie zmarły Janowym chowanim złym ani jego złą pastwą 1411 |
| Aleć kaznodzieje są źli przezto, iżci oni o jich złość nie śmieją karać je (sc. krole) |
| 'niewłaściwy, malus, iniquus, non rectus': |
| 'niepomyślny, przynoszący nieszczęście, stratę, malus, adversus, infestus': [o czasie] |
| Tedy więc jestci on (sc. święty Jan) Krysta był prosił, abyć tamo deszcz, wiatr i teże złe powietrze nie postało |
| Odniosę od was źwierzęta zła (malas bestias, Kałużn 287: złe źwierzę i miecz nie przejdzie waszej granice) |
| Porodziciele nie powinni za jich syna (pro ipsorum filio) o pieniądze przejigrane dosyć czynić |
| Jako ja nie używaję Staszkowy części w Kozarzewie, cso w nię Mikołaj wwiązan 1428 |
| C. zaimek względny 'który, qui': 1. użyty przymiotnikowo, wprowadza zdanie przydawkowe: a. rzeczownik określany w zdaniu nadrzędnym: |
| wprowadza zdanie przedmiotowe: |
| Jenkole ma wierną wiarę w Panie Bodze, nie szuka w tych nędzach być bogat XV med. |
| Zaprzysięgam cię, aby mi nie mowił, jedno cso prawdziwego jest (non loquaris..., nisi quod verum est) w jimię boże |
| ogranicza zawartość znaczeniową zdania poprzedniego 'ale jednak, ale niestety, tyle że, sed, attamen, nisi quod': |
| Eże Klimek nie miał w Tomczyne części połowice, jedno czwartą część 1394 |
| 'kierować z powrotem, na poprzednie miejsce, zawracać, retro flectere, revocare': |
| przeciwstawia, wskazując nieprzekraczalną granicę (po komparatywach) 'jak tylko, jak, niż, non (non plus, non amplius)..., nisi (quam)': |
| 7. wprowadza zdanie warunkowe: a. warunku wyłącznego 'chyba tylko, jeśli nie, non (nemo, nihil)... nisi (nisi quod, nisi ut)': |
| Bog... jedno mu drzewo zakazał, by go owszejki nie ruszał, ... rzeknąc jemu: Jedno ruszysz, tedy pewno umrzeć musisz |
| warunku wyłącznego już spełnionego 'gdyby nie to, że, non... nisi quia (qui)': |
| Nie wimci, jestci grzeszny, jednoć to wiem, iżeciem był ślep a już widzę |
| wprowadza zdanie warunkowe warunku minimalnego 'jeśli tylko, si': |
| Jako komendor nie posłał swego luda po Janowo drzewo 1399 |
| Dziedzic onego jazu nie ma więcej brać... jedno poł grzywny groszy..., choćby tesz on, ktory płynie..., wiele traft i skut albo drzewa wiązanego miał (etiam si plures strues et vasa, ac quaecunque ligaturae eius hoc foramine transirent) 1498 |
| Potem wznyosl Loth oczy y uszrzal wszitkyey zemye wloszcz, gesto szø wszitka rozlazla y wszitek Yordan drzewo, gez bil pan bog przewroczyl Sodoma y Gomora yako ray boszy (Lot... vidit omnem circa regionem Jordanis, quae universa irrigabatur antequam subverteret dominus Sodomam et Gomorrham, sicut paradisus domini, Biblia ołomuniecka: drziewe neż byl hospodyn podwratil Sodomu) |
| 'powtórnie, po raz drugi, ponownie, iterum': |
| Jako Jarosław z Jagnieszką, jego żoną, nie wziął 30 grzywien... za głowę... pirwszego męża 1424 |
| Jakosmy przy tem byli, gdy Wirzbięta Przesiecski zapłacił s pełna pieniądze Mikołajowi..., jako jego list mowi, a nie przedłużając 1418 |
| To ty są nauki duchowne, ktore gdy będą ot nas we dnie i w nocy nie przestawając wypełnione i w dzień sądny naznamionowane (quae cum fuerint... in die iudicii reconsignata), ona zapłata nam ot Pana Boga będzie zapłacona XV ex. |
| Paknięli tako pozwany na te<m> istem pirwem roku nie stanie, ustawiamy, aby sędzia tym rokiem dziedzinę skazał stojącemu na roku pirwszem |
| odnośnie do całego zdania: |
| Jenże albo kto tego nie wie (cui dubium est), iże przenagorzej myślicie? |
| 'pierwej, wcześniej, poprzednio, prius': |
| Staszek Wociechowi dał dzień pirwy, drugi, trzeci ku rozdzieleniu tej dziedziny, a on k temu nie był 1399 |
| Klimont nie był Klary mieczową głowicą 1399 |
| Ja wam to powiedam, iże wszelkiemu mającemu będzie obfito dano (quia omni habenti dabitur et abundabit Luc 19, 26), ale temu, ktory nie ma, i to, co ma, odejmą |
| Iże pan Mikołay... nie szedł... do klasztora, do mnichow, na pana Piotra Szłapa humyślnie hi gwałtownie, mając w ręku... miecz 1429 |
| Jako Dzietrzych Lutomski ręczył dwadzieścia grzywien Tomie wręcz za dziatki Brodziałowy z siostrą, dokąd lat by nie mieli 1406 |
| 'nie przestrzegać reguły zakonnej, regulam monachicam non servare': |
| mieć z dopełnieniem (bliższym, wyjątkowo dalszym) w postaci rzeczownika a. zwrotu przyimkowego wyrażającego rezultat czynności prawnej 'pozostawać z kimś lub do czegoś w określonym stosunku prawnym, mieć określone uprawnienia, zobowiązania, umowy, rem cum aliquo habere, ius, pactum habere': |
| z przeczeniem: 'mieć obowiązek zaniechania czegoś, facere non debere, ab aliqua re facienda desistere debere': |
| Jan s Marcinem nie jest pełnym działem dzielon, bo jeszcze mają jine dziedzicstwo dzielić 1408 |
| Jakom ja po Katerzynie Janowi rzeczy domowych jako trzy kopy ani śrebra jeko kopa, ani miednicę jeko grzywna nie wzięła 1456 |
| 'kres, kraniec, finis extremus': |
| Owa nie będzieli pan albo wielkierz, zmarhalismy, ja, to mowi brat Maciek: Prawda |
| Jakom ja Wojciechowi drzewa nie smarkował any mu złych <s>łow dawał siłą 1449 |
| Jakom ja nie zabrał po Macieju i Marcini<e>, i po Dorotei, po zmarłych rękach, ruszającego jimienia 1468 |
| Czoło miał (sc. Jesukryst) szyrokie..., nie smarszczone (frons... non rugosa), ale okrągłe a wielmi cudne |
| Ale na Kayma nye weszrzal (sc. gospodzin)... y rozgnyewal szø gest Kaym przelycznye, i smarsczy syø gnyewi (Stary Testament Cardy: swrassti se hniewy, MamLub 6: posmyrzyla, pro posmurzyla, szą gnewem) lice gego (concidit vultus eius) |
| 'zmartwychwstanie, powrót do życia po śmierci, tu o Chrystusie, resurrectio, hoc loco de Christo': |
| 'nadawać nazwę (pospolitą lub własną), dawać jakieś określenie, określać jakimś przenośnym nazwaniem, appellare (nomine communi vel proprio), nominare': |
| 'nękanie, dręczenie, trapienie, prześladowanie, ucisk, actus aliquem affligendi, cruciandi, vexandi': [nędzenie ducha] |
| 'marnie, niesławnie, żałośnie, w sposób godny pożałowania, miserabiliter, misere': |
| 'szczególnie, bardzo, imprimis': |
| 'niecny, niegodziwy, nikczemny, podły, improbus, malus, iniquus, miser': |
| 'mienie przez sąd przyznane, bona ab iudicibus assignata': |
| "Wożny, tuć sypany kopce na Michocinie". Nie przedobywszy żadnym prawem, anim dał lat wydzierżeć, ... ani jich poćwierdził woźny 1435 |
| Miły Krystus, dając mieśce cirpieniu a nie mszczeniu kazał (sc. św. Piotrowi) miecz schować |
| Podług świętych praw mianowanie zachodźce w grzeszech nie ma mieśćca (non vendicat sibi locum) |
| Quia... non est relictus ambiendi (pro ambigendi) locus, nunc enim et ipsius domini professione et fide nostra caro eius vere est potus, a nie jest ostawiono miestce obchodzenia, jeno hiż mamy pewno wierzyć i ninie i bożym wyznanim, i wiarą naszą XV med. |
| Jako Mściszek stał na zdanem mieścu przyglądając świadkow, a świadkowie stali, ale przed południem przysiąc nie chciali 1446 |
| Wyrwi mie, miły Panie, od grzechow ciężkich, abych nie wpadła w mieśce sprosne, ktore zawżdy jest bez światłości |
| Paknięli jana strona... się na sądzie... nie postawi, natemmieście... druga strona... ma być oddalona a jinszy sporce, w wtorem mieśćcu (secundo loco)popisani, mają być... ku sądu wezwani |
| Otpłata, czu narządzona wam... opłwita jest na niebiesiech, gdzie wam nikt otjąć ni wziąć, ni ukraść nie może XV med. |
| Jako to świadczą, iże kmiotowna nie podziękowała panu łowczemu ni pirzwy, ni wtory, ni trzeci, ni czwarty, ni piąty dzień po Godziech 1401 |
| A jako dzieci samy siebie ni swych uczynkow a obyczajow nie wiedzą ani znają, tako proście i ludzie świecscy XV med. |
| A gdyż krolował (sc. Zamri)..., zbił wszytek dom Bazow, a nie ostawił s niego ani psa, ni bliźniego, ni przyjaciela jego (non dereliquit ex ea mingentem ad parietem et propinquos, et amicos eius) |
| Nie mowcie przeciwko Bogu złość, bo ni ode wschoda, ni <od> zapada, ni od pustych gor (nolite loqui adversus Deum iniquitatem, quia neque ab oriente, neque ab occidente, neque desertis montibus, Fl: ani... ani... ani...) |
| Nie jest Bog jako człowiek, by łgał, ani jako syn człowieczy, by się mienił (nec ut filius hominis, ut mutetur) |
| w zdaniu bez przeczenia nie, ani: |
| spaja łącznie zdanie twierdzące z przeczącym: 'i nie, neque': |
| II. partykuła: 1. 'nawet nie, neque, ne quidem': |
| 'nie, non': |
| I wspomionął, iż ciało są, duch idący a nie wracający sie (spiritus vadens et non rediens) |
| Pirzwa kaźń tworca naszego: ni masz imieć Boga jenego (Dek III 1–7. 10. 11. 13–8. 21. 22. 24. 25. 28–30: nie) |
| zaimek rzeczowny przeczący, wyłączający istnienie czegokolwiek 'żadna rzecz, żadna część czegoś, nihil, alicuius rei pars nulla': |
| Tegoć my sami sobą nie możemy dostępić, a to przez daru Ducha Świętego |
| 'stan pozbawienia wolności, niewola, też miejsce pozbawienia wolności, captivitas, servitus, vincula, carcer': |
| Przeto niżej po wyprawieniu o pozwiech to kapitulum postawię, nie przedzielając materyjej janakiej o pozwiech |
| Przewiodł... wszytkę wojskę... w jęcstwo a wszelkiego rzemięślnika i złotnika, a nie ostawiono niczego (nihilque relictum est), kromie ubogiego luda ziemskiego |
| Jako Zofka nie wzięła nic dziecięce części, ale co się je po pirwem mężu dostało 1397 |
| Świętosław nic Andrzejowa nie zajął, jeno to, cso dzierży we cztyrzech grzywnach 1402 |
| Iże Machnie... brat jej zapłacił posag... i wyprawy trzydzieści grzywien, a niczs jej więcej nie ostał 1420 |
| Jako... swej siestrze niczs więcej nie winowat, jedno to, czso jej obręczył 1404 |
| 'wypowiadać swoje zdanie (głosem, pismem), coś mówić, twierdzić, także coś myśleć o kimś a. o czymś, mniemać, (dictis vel scriptis) aliquid asserere, affirmare, confirmare, dicere, item de aliquo vel aliqua re opinari, putare': |
| A tu sie mieni (hic dicitur), Jordan rzeka stała a nie ciekła dalej, dokąd w niej Jesukrysta krzczono |
| A toć mienił miły Krystus rzekąc: Krolewstwo moje nie jest stąd |
| zaimek rzeczowny przeczący ograniczający wartość, znaczenie czegoś 'rzecz bez znaczenia, bez wartości, nieważna, mało warta, nihil, res quae nihili est': |
| Non coactus nie przedzięcznie (pascite, qui in vobis est gregem dei, providentes non coacte, sed spontanee I Pet 5, 2) ca 1450 |
| 'zmienianie się, zmienność, varietas': |
| Paknięli jana strona... ktorąkole przytczą przegabana będąc (impedita, var. fuerit impedita)... się na sądzie... nie postawi, ... przeciwna... strona... ot słuchania rzeczy ma być oddalona |
| Bychą nie byli jako oćcowie jich, pokolenie złe i przegarzające (exasperans) |
| zaimek przysłowny przeczący wzmacniający charakter zaprzeczony orzeczenia 'wcale, w ogóle, zupełnie, w najmniejszym stopniu, ani trochę, nihil, minime, nullo modo': |
| '(bo) chociaż, przynajmniej, saltem': |
| A więcej nie przepuszczę przegiąć (commoveri) nogi Israhelowi z ziemie, jążem dał oćcom jich |
| corrupta pro nie (?): |
| Maciej ani jego żona nie pokradli księżego żyta miernego i słodu we młynie 1425 |
| zaimek rzeczowny przeczący, wyłączający istnienie czegokolwiek 'żadna rzecz, żadna część czegoś, nihil, alicuius rei pars nulla': |
| zaimek rzeczowny przeczący, ograniczający wartość, znaczenie czegoś 'rzecz bez znaczenia, bez wartości, nieważna, mało warta, nihil, res quae nihili est': za nic(z)se imieć 'lekceważyć, pro nihilo habere': |
| zaimek przysłowny przeczący, wzmacniający charakter zaprzeczony orzeczenia 'wcale, w ogóle, w najmniejszym stopniu, ani trochę, nihil, minime, nullo modo': |
| Jakom ja nie najachał na dom jego gwałtem samoczwart... anim mu przegrażał, ani mem przegrażanim odeszły jemu użytki ważności czterdzieści złotych 1494 |
| 'wygrażanie, odgrażanie się, minatio': |
| Porodziciele nie powinni za jich syna o pieniądze przejigrane (delusae) dosyć czynić |
| O ty chłopie brodaty, nie utarłeś sobie dupy! XV ex. |
| Dupiaste cavum (war. kal: dupniaste concavum, ipsum autem altare non erat solidum, sed cavum ex tabulis et intus vacuum Ex 38, 7, BZ: ołtarz ten nie był cały, ale wnątrz prozny z desk) |
| Dupniaste concavum (war. lub: dupiaste cavum ipsum autem altare non erat solidum, sed cavum ex tabulis, et intus vacuum Ex 38, 7, BZ: ołtarz ten nie był cały, ale wnątrz prozny z desk) 1471 |
| Acz mi będzie chcieć się jeść (si esuriero), nie powiem tobie |
| A zaprawdęć by ten to człowiek był barzo grzeszny, jenże by on ot te to światłości nie był oświecon w jego duszy |
| (ciała) zmartwy(ch)wstanie |
| wprowadza pytanie zależne w funkcji zdania przedmiotowego 'czy, si, num': |
| Jako jest Blizbor nie wiedział, kiedy upozywano s te dziedziny o młyn a o jezioro 1396 |
| Jako ja nie jeździł na księdza za p<ro>boszczem, ani jemu pomocy dawał 1420 |
| Czego nie wie doma chowany, to mu powie jeżdżały |
| Jakom ja nie przejął na się ziemskiego urzędu 1433 |
| Nie przejmiesz ani przeniesiesz (non assumes et transferes) miedz bliznego swego |
| 'uzyskać przebaczenie, darowanie winy, veniam et impunitatem consequi': |
| Jakom ja nie przejmował długu pana Lichyńskiego na się, anim tego długu winowat piąci grzywien panu Michałowi 1426 |
| 'zobaczyć dokładnie, poznać, perspicere, cognoscere': |
| 'nie chcieć zobaczyć, przebaczyć, odpuścić, ignoscere': [przeźrzeć grzechy komuś] |
| Człowiek, jako siano dni jego, jako kwiet polny, tako otekwcie. Bo duch przejdzie (pertransibit, Puł: przedzie) w niem i nie ostanie |
| Jakom ja uczynił rok miedzy Fiemką a miedzy Bartłomiejem, iże nie miała wstawiać koni, aliż prawo przeszło po Wielce Nocy na pirwe poroczki, a on je kazał sobie postawić, niżli prawo przeszło 1414 |
| Mąż języczny (vir linguosus, Fl: mąż mołwiący) nie prześpieje na ziemi |
| Jakom ja z Włodkiem nie zmawiał graniczyć Grotowa 1435 |
| Iż Jan [s] nie smawiał cum pincerna nullum terminum mimo prawo 1405 |
| Jako nie zmawiał ani mego męża, anim o tym wiedziała, by zapusta na Twardowie zapowiedziana 1425 |
| 'zanieczyścić pod względem moralnym lub rytualnym, profanare, contaminare': |
| 'nieczystość moralna, grzech, wina, zmaza, labes, macula, peccatum': |
| Wynidzieszli na pole swego przyjaciela, naszczykasz kłosow a rękama zemniesz (franges spicas et manu conteres), ale sirpem nie będziesz żęć(i) |
| Jezus... nie chciał zmienić słowa swego XV p. post. |
| 'gniew, ira, furor': |
| I płynęło na nie jako proch mięso a jako piasek ptacy pierzeni (volatilia pennata) |
| (o ludziach, de hominibus) 'poślubić osobę z nie swojego plemienia, rodu, alienigenam nubere': |
| Jest on w pościeli tako ubogi był, iżeć on namniejsze pierzynki nie miał ci jest je on był |
| 'dotyczący pierzyny, przynależny pierzynie, ad culcitam plumeam pertinens': |
| Niektorzy źwierz goniony przez psy (per canes) drugiego wziąć <się> nie sromają |
| O ktorego juńca Staszek na mię żałował, tegom ja nie uszczwał 1462 |
| Nie wybieraj, junochu, junochy z cudnyma oczyma XV ex. |
| 'zaniedbywać coś, neglegere, non curare': |
| 'zaniedbanie, niedbalstwo, negligentia, incuria': |
| Jako smiotła proch w gromadę, nie majęcy tako rychło wecz zebrać i pobrała przed się w suknią |
| Zajmie grzeszny a nie zapłaci, ale prawy smiłuje sie (iustus autem miseretur, Puł: czyni miłość) |
| Non cantatrix (sc. est Maria) nie pieśniotworka XV med. |
| Niżadny jego nie ostawiaj do jutra (in mane) |
| Ne w milosczach (i. e. w niemiłościach) naszich ty smiluiesz se (impietatibus nostris tu propitiaberis, Puł: nad grzechy nasszymy ty szye smyluyesz) |
| Gdyby tego dnia wszytkich rzeczy nie dokonali (sc. sędziowie), tedy... justrzejszego dnia (diebus proxime sequentibus, Sul 25: dniow nabliższej naśladujących)... mają pozywane rozprawić |
| zaimek rzeczowny przeczący, wyłączający istnienie czegokolwiek 'żadna rzecz, żadna część czegoś, nihil, alicuius rei pars nulla': |
| Jako niczsej nie imam Komosina żyta ani dzirżę dziedziny jego 1410 |
| Oczyści nasze sąmnienie, w ktorem nicej dobrego nie XV p. post. |
| zaimek przysłowny przeczący, wzmacniający charakter zaprzeczony orzeczenia 'wcale, w ogóle, w najmniejszym stopniu, ani trochę, nihil, minime, nullo modo': |
| Będzieli człowiek zabit i prawem przejdą, a nie jestli zaręczony człowiek, tego zapłata jest ośmnaćcie funtow |
| Tedy może to... wojt żałować przeto, aby ta głowa ('zabójstwo') przez prawa nie przeszła (ne tale crimen homicidii maneat iniudicatum) |
| Quare nos debemus custodire a cibis, quia lex nature precepit, ut nunquam tuum corpus iżby twego ciała nie przekarmiał XV in. |
| Jakom ja urzędu książęcego na bliskość na Pianowo nie w<io>dł anim jej mierzał samotrzeć gwałtem 1470 |
| Będzie<-li> mieć (sc. zwierzę) przekazę (maculam), nie ofierujcie |
| Jakom ja nie wziął Andrzejewi kabata siłą, ale mi ji wrocił na przekazane pieniądze 1446 |
| Nici namniejszej ani wstęgi nogawicznej (a filo subteminis usque ad corrigiam caligae) nie wezmę ze wszego... plemienia |
| spójnik: spaja rozłącznie 'bądź... bądź..., iam... iam...': |
| By mu był Bog nie przekaził, wszytki by był Rzymiany pobił XV ex. |
| 'zagrodzenie, zastawienie, impedimentum': |
| 'człowiek niedouczony, powierzchownie wykształcony, homo non satis eruditus, qui leviter tantum litteras attigit': |
| Nics na tem świecie nie może przyć przez mirziączki a przez prace XV med. |
| oburzenie, niełaska, niechęć, indignatio, animus infestus, offensio': |
| w formułach przysiąg: brać, przyjąć, wziąć ku duszy, na duszę 'brać na sumienie, conscientiae vel animae suae periculo aliquid confiteri atque testari (in obsecrandi iurandique formulis)': |
| Tako mi jego dusza luba, jako mi nie miał do sich Świątek zdać tych cztyrzech kop 1413 |
| zaprzeczając formalnie orzeczenie, zaprzecza tylko dopełnienie: |
| zaprzecza także następujące zdanie łączne: |
| Jakom ja jinako nie ręczyła, jano tym obyczajem panu Wojtkowi, aczby skazał sędzia to poł kopy za bitą winę, a o to Wojtek jej duszę slubił 1453 |
| Wiele jich mołwi mojej duszy (multi dicunt animae meae): Nie jest zbawienie jej w jej[o] Gospodnie |
| zaprzeczone zdanie pytajne zastępuje stanowcze twierdzenie (pytania retoryczne): |
| Ale eże nics na tem świecie nie może przyć przez mirziączki a przez prace a zawżde dobrzy złym są przeciwni a mirzieni, przeto eże o tych to błogosławieństwach myślącym a robiącym przychodzi przeciwność, mirziączka a prześladowanie od złych XV med. |
| w zdaniach dopełniających po czasownikach oznaczających zakaz, przestrogę, obawę uwydatnia czynność możliwą choć niepożądaną: |
| Nam naukę... dał, by się do Boga uciekał wszelki człowiek w potrzebach w swych, nie do czarownic przeklętych XV ex. |
| w zdaniu obecne drugie przeczenie w postaci zaimka a. przysłówka przeczącego: nic: |
| Oświeci oczy moje, bych nigda (Puł: niegda) nie usnął (ne umquam obdormiam) we śmierci |
| Szczepan je nigdy nie gabał 1395 |
| Witocha... wydzierżała mimo trzydzieści lat pokojnie i mirnie trzecią część trzecie części Drzązgowa, nigdzie nie otmieniając 1418 |
| O sobie nijedne piecze nie imają |
| Otpowiedział wąż k żenie: Nikakie śmiercią nie umrzecie (nequaquam morte moriemini) |
| 'oddawać w ręce, zdawać na łaskę i niełaskę, in manus alicuius tradere, in fidem potestatemque alicuius dedere': |
| Jinszego nic miłości Chrystusewej nie przekładać (praeponere) XV ex. |
| Nikomemu krzywdy nie uczynkał |
| Naprzeciw jemu niżadny człowiek nie jestci on wyszedł był |
| Ona żadnego pieniądza nie jestci ona była miała |
| Jakom nijedne umowy z Przedsławem nie miał, jedno jako list pisan 1391 |
| Tamoż zupełna nie przyszli krom dwu, Jozue a Kalef XV ex. |
| Nie szuka, telko swego użytka non querit, que sua sunt (I Cor 13, 5) 1449 |
| Jędrzej nie wziął Stachowi dwu wieprzu 1400 |
| Jakom ja nie zabił kmieciom Skierdowym dwu wieprzow siłą 1443 |
| Święty Piotr... zaprzysiągł sie nie jeść ani pić, ani spać, ależby wzwiedział, iżby mu ten grzech odpuszczon |
| Jako ja nie zaoral we dwu polu dwiema płużycami gwałtem hoćczyzny Dorothee hi Elżbiecie 1463 |
| Andrzej nie wywiozł Więcsława na dwu wozu 1416 |
| I aż do postarzenia i starości, Boże, nie ostawiaj mie, aliż zwiastuję (ne derelinquas me, donec annuntiem) ramię twoje pokoleniu wszelikiemu |
| Nie miał na Paszka nijednej szkody uczynić, aliżby się se mną obliczył 1398 |
| Czso ksiądz kanclerz dał szeć grzywien za kapicę, to dał pieniądze ze zboża księdza Tworzyjanowego, a k temu swego niczs nie przyłożył 1414 |
| Nikomu nie powiedajcie tego widzenia, aliżci Syn Boży wstanie s martwych (nemini dixeritis visionem, donec Filius hominis a mortuis resurgat Mat 17, 9) |
| Nie dwa wżdy, ale jeden jest Krystus (non duo tamen, sed unus est Cristus) |
| A takież się, ty g<rz>eszny człowiecze, nie oddalaj k miłemu Krystowi nawrocić |
| Gniewomir nie zazwał Marcina, aż trzy lata minęła, o ten koń 1394 |
| 'powodować, wywoływać niezgodę, pacem turbare, discordiam concitare': |
| zaprzecza inną część zdania (równoważnika zdania), niż orzeczenie: |
| Jestli potem nie będzie tobie k myśli (si autem postea non sederit animo tuo), przepuścisz ją wolnie |
| Dziwno się uczyniła nauka twoja ze mnie, potwir-zona jest a nie mogę k niej (non potero ad eam) |
| Jako panie mieszczki cieszyły dziewicę Maryją, mieniąc, iżby to nie był jej miły syn |
| Drudzy słu[zy]li saducei a ci tego nie wierzyli..., aby anjeli byli, jedno pięciory księgi Mojżeszowy (quinque libros Moysi) dzierżeli |
| Każdy..., poki siostry nie będą <w> małżeństwo słączony, dziedziny... k nim słuszające (haereditates... debeantur eisdem) mają mieć |
| w zwrotach mieć kogoś, coś, nie mieć nic k komuś, czemuś: |
| Jaszek ślubił <W>ociechowi za szkodę, a temu trzech lat nie 1387 |
| Nie jestem tak dostojna przyrownać sie k niej, ku tak wielebnej Paniej |
| Szczedrzyk, jego pani s jej dziatki nie zachowali lis<t>ow i połtora sta owiec, coż Aaron Żyd da<ł> schować k wierne ręce 1406 |
| Jako Adam na smowny dzień s listem na sołtystwo przyjał do Landa..., a k temu Miecsław nie był i mną to oświadczał 1399 |
| A jestli za tych pięć dni nie przydzie (si autem transactis quinque diebus) nam pomoc, uczynimy podle waszych słow |
| Jakom nie wziął tej piąci kmieciem każdemu za pięćnaście grzywien jimienia przez prawa1425 |
| Iż Ramsz nie winowat... w tem postawcu ani w... piąci krzywnach 1399 |
| Tedy wżdy i on i dzieci jego zostaną przy swem pełnem prawie, acz w jinym niepoczes<n>ym sie nie przekonali z prawa prawego (si aliter se cum criminalibus non obfuscaverunt nec obfuscant de forma iuris) |
| Yże nie dadzę dawności wynić pozwał ksiądz kustosza o przekopę i o kopanie przekopy i na jego stawił groblę 1428 |
| Jesus rzecze (sc. dzieciom): „Uczyń<m>y blisko jeziora małe przekopy (parvas faciamus fossas) albo stawy, nalejmy nieckami w nie wody" |
| Jako Jaszek nie przekopał z swymi syny Ciesielskie groble 1390 |
| 'ugoda, układ, porozumienie, umowa, kontrakt, pactum conventum, condicio, foedus': |
| Pojdzi a ućwirdziwa ślub miedzy mną a miedzy tobą... Będzieszli ty, Jakobie, mieć me dziewki, czyli jiną żonę pojmiesz, mimo moje dziewki, [podlug] smowy nijednego śwyadka nie (nullus sermonis nostri testis est), jedno Pan Bog |
| Nie wchodzi ni-w-żadną (i. e. w niżadną) smowę (ne ineas pactum) s ludźmi tych krajin |
| Jakom ja Staszka nie puścił na zmowie, ale mi uciekł 1426 |
| 'tajne porozumienie przeciw komuś, spisek, coniuratio, conspiratio occulta': |
| Nie chowali smołwy (pactum, Puł: smowy) jako oćcowie jich |
| Jakom ja nie pobił Adamkowi sześcioranaćcie kaczk samowtor 1413 |
| Nie tak (non est... ita), aleś się śmiała |
| Opiekaldnik... musi... przysiąc tako, iż on tego opiekaldnicstwa nikomu na przekorę (OrtMac 112: przykorę) nie spuszcza (quod... nemini in damnum faciat) |
| Nie gdzie się przed Bogiem skryci |
| jako równoważnik zdania zaprzecza poprzednie zdanie, najczęściej zdanie pytajne treściowe 'non': |
| 'ominąć ukradkiem, potajemnie, clam evitare, effugere': [przekraść cło] |
| 'zawrzeć porozumienie, ugodę, układ, uzgodnić sporne kwestie, ułożyć się z kimś w jakiejś sprawie, pacisci, convenire, controversiam sedare': |
| Iż Wociech nie zmowił tej zmowy z Baworowskim 1412 |
| Jakośm nie smowił z panem Mroczkiem pospołu jechać w Karnowo się wwięzać 1404 |
| ze zdaniem: |
| niebieskie 'sprawy nieba, res ad caelum pertinentes': |
| (o krwi, dicitur de sanguine) 'rozlanie, wylanie, wytoczenie, profusio, effusio': |
| Jako Jan nie smowił swego posła (sc. na dzień), kiedy by miał wiece w swej wsi 1414 |
| Jestl[h]iby sie to przygodziło ktoremu bratu tego nie spełnić(i)..., tedy potem ma trzy pacierze zmowić(i), śpiać(i) i spełnić(i) (dicatur) 1484 |
| Na tem dosyć miejcie i nie przelewajcież jego (sc. Jesusa) krwie niewinnej! |
| 'śmiałek, zuch, nie bojący się niczego, homo audax, impavidus': |
| 'zmarły, nieżyjący, umarły, nieżywy, qui mortuus est': |
| 'nieboszczka, zmarła, femina, quae mortua est': |
| Czso Marcin poddał sie Miczkowi o dwienacie grzywnie, tego mu nie popełnił siedmi grzywien 1392 |
| 'nie uzbrojony, bezbronny, inermis': |
| 'podstępnie podejść, oszukać, decipere, fallere': |
| Rzekł synu swemu (sc. Jakob): „Nie jestem przelszczon (non sum fraudatus) od twego widzenia a k temu ukazał mi Bog twe siemię” |
| Jakom ja nie jeździł na Szczepanow dom gwałtem we dwunaćcie 1426 |
| Stacho wziął na naszej otczyźnie dwieście kop żyta 1400 |
| Ustawiamy, aby nie mogli więcej śmieć zbieżeć abo odyć, jedno jeden abo dwa do jinszej dziedziny kromie wolej tego pana, pod ktorym są abo mieszkają (praeter domini illius villae, in qua degunt, voluntatem, Sul 44: procz wolej pana honej wsi, w jej bydlą) |
| Święta Katerzyna <k dobremu> nie mieszkaci jeść stała |
| Śpiewalismy wam a wyście mieszkali (sc. skakać, cecinimus vobis et non saltastis Mat 11, 17), krzyczelismy a wyście nie płakali |
| Ale czemuć święty Jan nie jestci on był męki cirpiał? A na toć tuta nam dwojako odpowieda. A napirzwe przezto, iżeć nasz Kryst miły jestci on to był prze wszytki wierne krześcijany uczynił... A wtore przezto, iżci święty Jan byłci jest on dwo<j>c mękę cirpiał |
| 'przebywanie, pobyt w jakimś miejscu, zamieszkiwanie, habitatio, actus habitandi, commorandi': |
| 'nie czynić, aliquid non facere': |
| 'dwa razy, dwukrotnie, bis': |
| 'nie chcieć, nolle': |
| Rzekł jeśm złym: Niechajcie źle czynić (nolite inique agere, Puł: nie strojcie źle)! |
| Proszę cię, niechaj ci nie będzie ciężko ze mną chodzić quaeso te, ne graveris mecum ambulare XV ex. |
| Jako prawie wiemy i świaczczymy, eż ot pięcidziesiąt lat w rozkopaniu nie był w niwach 1395 |
| Nie mym zagnanim z dworznicą ani mą winą dom się pokaził 1419 |
| Jako mi nie <j>est Trojan wziął mego walszynsza za pi<ę>dziesiąt groszow 1409 |
| Jako ta pięćdziesiąt grzywien nie wyszła s Jakubowy oćczyzny 1415 |
| Iż pan Jakub nie dał przeorać... sześć a pięćdziesiąt a dziewięćnacie składow 1418 |
| 'ciekawy, wzbudzający zainteresowanie, qui animum novitate oblectat': |
| Pięćdziesiątego lata (quinquagesimus annus) nie będziecie siać |
| 'rozdwojony, wahający się, niezdecydowany, dubius, haesitans': |
| 'zrobić coś bez skrupułów, nie zwracając na nic uwagi, aliquid sine ulla dubitatione facere': |
| Aczby kto... nie w czas se wsi niektorego pana mięszkanie swoje przemieniając (suam habitationem mutaturus est) wyszedłby, wszytek czynsz... zapłacić będzie winien |
| Miły Krystus nie pyta, jako ‹ch›cę wiedzieć, ale więcej chciąc zjawić zgłobę żydowską, jiż, czusz Żydowie, przemieniali jemu tę winę, iżby sie krolem czynił |
| Ale czemu Kaifaszowi nie odpowiedział, kiedy jego spytał, jesli on syn boży, słowy przemi[e]nęłymi, rzekąc: „Tyś powiedział” (Mat 26, 64) |
| Bo zaprawdę drożdża jego nie jest sie przemieniła (faex eius non est exinanita), będą pić wszystcy grzeszni ziemie |
| Nie kaj (może <lę>kaj) się mie tym razem, iż mię widzisz przed obrazem |
| zaimek nieokreślony 'jakikolwiek, jakiś, quilibet, ullus, quidam': |
| wprowadza zdanie okolicznikowe stopnia i miary 'jak, ut quemadmodum, quam': |
| Hannusz... dał schować mej żenie pieniądze pod swą pieczęcią, a kakoby jich wiele (OrtMac 69: a jako wiele) było, to wie albo nie wie ona |
| 'czucie, odczuwanie, wrażliwość, sensus, sensualitas': |
| Język, jegoż nie znał (non noverat, Fl: zna<ł>, usłyszał) |
| Miczko dzielił i dodzielał dziedzinę u Koźmic, jedno eż z niechcenim Jaszkowym nie dodzielił, to gotow dodzielić1401 |
| Cosmy słyszeli czynow, ktoreś czynił w Kafarnaum, uczyń też tu w t<w>ej przyrodzonej ziemi albo znanej (in patria tua Luc 4, 23, EwZam 307: w ojczyźnie swojej) |
| Znam (fateor), żesta była przyszła ku mnie, ale nie wiedziałaciem, odkądsta |
| Boć mam dwie dziewce, jeżesta jeszcze mężow nie znale (quae necdum cognoverunt virum) |
| 'nie zasługujący na pochwałę, niechlubny, inglorius': |
| 'niezdolny do cierpienia, nie podlegający cierpieniu, passionibus non obnoxius': |
| 'wprowadzenie w inny stan, w inną formę, przeobrażenie, przekształcenie, actus mutandi, commutandi, convertendi, transformandi': |
| 'nie czujący, pozbawiony czucia, qui sensibus caret': |
| Ale ci, ktorzy są pokuszenia bożego z bojaźni nie przyjęli, ale swą niecirzpliwość[ą] (impatientiam) a ganienie swego szemrania ukazali przeciw Panu Bogu, i zagubieni od zagubiciela... są zginęli |
| 'niezdolny do cierpienia, nie podlegający cierpieniu, qui dolore affici non potest': |
| Eże to wszytko było błogo obłudne..., bo wiodło i wiedzie ku wiekujej nędzy, jako znać na onym bogaćcu, jen po tem błodze, jeż miał..., potym krople wody żądał u żebraka, a nie mogł mieć XV med. |
| Jiż są w żeli grzechow dopuszczonych, będą ucieszeni otpuszczenim jich, a to znać i zna ten, jen żałuje, eże nie ma gryzienia na sąmnieniu XV med. |
| 'płaskie naczynie drewniane, alveus ligneus': |
| Acz kakole ku księdzu znajmość (notitia) tego dzielenia nie będzie przywiedziona |
| Quoniam humana memoria eternitati non commensuratur iż gdyż pamięć człowiecza albo lu<d>ska wieczności nie może być przemierzona 1460 |
| Nie przeto wymienia (sc. święty Jan) tę znajomość biskupią |
| 'nie zabrać głosu, zbyć coś milczeniem, aliquid silentio praeterire': |
| Jakom ja nie przyszedł dwojcy w dom twoj 1457 |
| Jakom ja nie przyszedł dwujcy w dom twoj anim ci żony łajał, ani gonił, anim parobka wygnał gwałtem 1458 |
| rytualnymi 'skalanie, splamienie, też oddawanie czci bogom pogańskim, inquinatio, deorum paganorum cultus': |
| O ranę siną i nadętą, gdzie znaku sromoty nie czyni na mieścu jawnym...., XXX szelągow mają dać za pokup |
| 'nacięcie na drzewie bądź sztucznie usypany kopiec na oznaczenie granicy rozdzielającej dwa obszary należące do dwóch różnych właścicieli, też sama granica, signum arbori incisum vel tumulus manu factus, quo bonorum termini designabantur, inde etiam ipse limes': |
| 'zawiesić sprawę, odłożyć na później, causam differre': |
| 'wiejska posiadłość władcy lub jego urzędnika (o określonych uprawnieniach), principis vel potentioris cuiusdam domini, penes quem maior quaedam potestas est, praedium': |
| Nie jest znaleziona miedzy niewiastami żądna Anny świętej podobna |
| Nie lękaj sie, Maryja, znalazłaś (EwZam 288: boś nalazła) miłość (invenisti... gratiam Luc 1, 30) u Boga |
| Ani żony s jich dziewek pojimaj synom twym, aby gdyżby ony snieczyściły, nie kazały nieczyśc<ić> synom twym z bogi jich (ne, postquam ipsae fuerint fornicatae, fornicari faciant et filios tuos in deos suos) |
| Czas dżdżowy, iże nie możem stać na dworze (non sustinemus stare foris) |
| 'w niewielkiej odległości, w pobliżu, blisko, haud procul, iuxta, prope': |
| Jenże widział, iże jego (sc. Jakoba) przemoc (superare) nie może, i uderzył ji w biodrę |
| Co tobie nie jest skryte, boś ty wszechmogący Bog i Duch Święty, ktoryż mnie przemożesz z grzechow mojich skruszenie |
| 'w sposób widoczny, otwarcie, jawnie, patenter, manifeste': |
| 'brak zgody na coś, uniemożliwienie, actus non assentiendi': |
| Wielebna czystota te to dziewki była jest, iżci ona ani bogatstwem, any grozą nie dała się jest przemowić |
| wyłączenie, wyróżnienie jednostki ze zbioru, porównianie z nim 'spośród, spomiędzy, z, ex, de': |
| Co Mikołaj sypał kopce miedzy Nieczajną a miedzy Rozworowem, o to go nie gabano 1393 |
| O chtorą miedzę żałował na mię Bogusz, tom ja nie przeorał miedzy grańce 1403 |
| Tedy się potem stało, iże się rozniemogł syn macierze czeladnej a była na niem przesilna niemoc, tak iże nie mogł dychać (et erat languor fortissimus, ita ut non remaneret in eo halitus) |
| Harchimend<r>ita dixit, quia non pertransisset theoloneum al. nie przemycił sie 1445 |
| A gdyż o tem na myśli przemyślał (sc. Raguel, cum nutaret), długo nie daję otpowiedzi proszącemu |
| 'bez dbałości, nierozważnie, neglegenter, temere': |
| wprowadza zdanie przyzwalające 'chociażby, quamvis': |
| 'o nic się nie troszczący, niezapobiegliwy, neglegens, indiligens': |
| spójnik, wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamvis, quamquam': |
| wprowadza zdanie przyzwalające (dubium) 'chociaż, quamvis': |
| Położył Bog znamię na Kaimie (posuit... Cain signum), aby jego nie zabił każdy, ktoż by jego nalazł |
| Jako jeśm zapowiedział pana Mikoszewą mocą Wociechowi..., by jego rolej nie orał ani je żął, cz[o]so na niej żyto pobrał 1400 |
| Nie bądźmy proznej chwały żądający (non efficiamur inanis gloriae cupidi invicem provocantes Gal 5, 26) 1449 |
| Ale z granic krolewstwa nie powinny służyć nam, ... aliżby przez nas byli proszeni k temu i żądani (nisi... fuerint petiti et rogati) |
| Jako mać pana Mikołajowa... nie wniosła pięciset grzywien groszow szyrokich do Marcinkowic 1446 |
| spójnik, wprowadza zdanie przyzwalające 'chociaż, quamquam, etiamsi': |
| Miły Krystus mowiąc to słowo: Krolewstwo moje nie jest z tego świata, mienił, iże ma krolewstwo kakoli więtsze z tego świata |
| Synowie po śmierci macierzynej nie mają żędać od oćca części (non petant... portionem) |
| <Gdy miał przysiąc>, tedy żądał od wojta dnia (postulavit... diem), a wojt mu go nie chciał dać i żądał po niem przysięgi (exposcebat ipsum ad iustitiam) |
| O ślachetny miły panie..., daj nam w tym karaniu cirpienie, żebysmy od dusznego nieprzyjaciela żadnego przenagabania nie mieli XV ex. |
| Jako ja... nie zjął... kalety z pasem, z pieniędzmi gotowymi 1479 |
| 'niewłaściwy, niestosowny, nieodpowiedni, non bonus, malus, non aptus': |
| Uzdrowion nie będziesz moc być od pięty w nodze (a planta pedis) aż do ciemienia twego |
| piętą wirzgać, podnieść piętę nad kogoś |
| 'zapłata nienależna, pecunia, quae alicui solvi non debet': |
| 'nieżyczliwość, niechęć, uprzedzenie, malevolentia': |
| 'nie tak jak należy, niewłaściwie, nieodpowiednio, non bene, male, non recte': |
| 'zaniechać czegoś, aliquid intermittere': |
| 'nie donoszony, poroniony płód, fetus abortivus': |
| 'nie dopłacona, zaległa część podatku, tributi pars, quam nondum soluta est': |
| 'taki, co jeszcze nie dojrzał, zielony, immaturus': |
| 'niedopilnowanie, niestrzeżenie, brak dozoru, actus non tuendi, non curandi, non aspiciendi': |
| 'nie wykończony, niedoskonały, niedorozwinięty, non consummatus, imperfectus': |
| 'niespodziewany, nieprzewidziany, inopinatus':[śmierć niedomnimała] |
| 'niespodziewanie, nieoczekiwanie, bez uprzedzenia, necopinato': |
| 'nieoceniony, nie dający się ocenić, bezcenny, wielkiej wartości, inaestimabilis, pretiosus': |
| 'niezapłacenie reszty, niezapłacenie do końca, actus reliquam debiti summam non solvendi': |
| 'małoletni, nieletni, impubes': |
| 'nie dość dobrze, niedokładnie, parum bene, non perfecte': |
| 'niedojrzały, jeszcze nie zdatny do spożycia, immaturus, qui nondum ad comedendum aptus est': |
| 'za słaby, bezsilny, nie mogący czemuś podołać, parum firmus, qui aliquid facere non potest': |
| 'jąkający się, nie mogący płynnie, swobodnie mówić, qui balbutit, balbus, blaesus': |
| 'niepełnoletność, eatas impubes, immatura': |
| 'przewinienie, występek, też podatność, skłonność do złego, culpa, crimen, item animus ad malum propensus': |
| 'niegodnie, bez należnej czci, indigne, honorem debitum non tribuendo': |
| 'niegodny, niewart czegoś, nie zasługujący na coś, też niewspółmierny do czegoś, indignus, non dignus, male meritus, item impar, alicui rei': |
| Kyedikole... kmyecz s... zyemyanynem zmowy, ze do nyego... przenyescz syąn myalbi (se transferre debuerit), taky zemyanin... prziymayanczego <imienie> ma poswyatczicz. Ktorisz kmyecz acz poteem... do prziyantego gymyenya nye przenyoslbi syąn (se non transtulerit), taky zyemyanin... prziyanczye... poswyatczi |
| Przeto nie będziemy sie bać, gdy... przeniesiony będą (dum... transferentur) gory w sierce morskie |
| 'nietwardy, poddający się przy ucisku, też puszysty, delikatny, mollis, non durus, tener': |
| Jakom nie wziął Miksu kmieciewi za pięcinaście grzywien jimienia przez prawa 1425 |
| Tako jemu pomoży Bog..., iżem nie winowat piącinaści grzywien księdzu Szczepanowi wyprawy 1434 |
| 'wydelikacenie, wypieszczenie, zbytnia wrażliwość na ucisk, mollitia': |
| 'zniszczyć drogę, miedze, granice itp. przez zaoranie ich, viam, limites, fines etc. arando delere': |
| Jako Janusz Paszkowi... list wręczył... a nam wyszej piącinatcie grziwien nie wziął 1415 |
| Wargi były runione, nie mięsiste (rubicunda labia fuerunt non carnosa) |
| 'wyobrażenie (w myśli), fictio, res mente efficta' (?): |
| Jako Mieczko nie biegał na Mikołaj<e>w dom ani siekł, ani znamion uczynił 1405 |
| Jako Rawa... w księżej puszczej podle swojich stanow w swem znamieniu (ib. 198: podle swego stanu i w swem okręgu) sieci ani stępic na źwierz nie stawia[m] 1471 |
| Nie czyńcie sobie modły rytej ani obrazow, ani znamienia kamien<ne>go dźwignąc postawiajcie (nec titulos erigetis, nec insignem lapidem ponetis) w ziemi waszej |
| A nie rzekli są, jiż to mijachą (qui praeteribant, Puł: mijali): Błogosławienie panowo na was |
| O ktory list Jerochnin przepadły Piotr na mię żałował, tegom mu ja nie miał<a> wrocić 1442 |
| Non auditor obliuiosus factus nie przepamiętający słuchacz będ[z]ąc (Jac 1, 25) XV med. |
| Święta kry racz zawitać..., iżeś świata nie chciała dać, by ji żarła pkielna przepaść ca 1440 |
| Azaż mi Mikołaj to przepadł i stracił naprzeciwko mnie, czyli nie? |
| Themv szye nye trzeba dzyvovacz, yze <przykładnie> mynya, yszby dvsza myala czlonky bo y bostwo thymze obyczayem przez czlonky yest znamyonano (cum divinitas eodem tropo per membra distinguatur) |
| Ty mnimasz, by Dawid prze swą cześć posłał... a nie znamionasz (nec animadversis), iże przeto, aby... opatrzyli ziemię twą, przyszli k tobie sługi jego |
| 'wyznaczanie, wytyczanie (granic), actus limites constituendi': |
| Tać jest ona ziemia święta, ktora światłość ognistą we krzu zatrzymała, żadnej skazy spalenia nie uczuła, bo chwałę Bostwa znamionowała |
| To przyrodzenie, ktoreż sie znamienuje kolera, nigdy go nie uczyniła gniewliwem |
| Quas dedit (sc. proconsul quinque marcas)..., quando hominem detinuit al. jął, iustum ibi cum tota communitate non colloquendo al. nie znawając XV |
| Nie znędzajcie (nolite affligere), jeż to są z pokolenia waszego |
| Ani żony s jich dziewek pojimaj synom twym, aby gdyżby ony snieczyściły, nie kazały nieczyśc<ić> synom twym z bogi jich (ne, postquam ipsae fuerint fornicatae, fornicari faciant et filios tuos in deos suos) |
| 'brak mocnej wiary, ufności, niedowierzanie, nieufność, incredulitas, fidei Christianae dubitatio': |
| 'nie spełniający wymaganych warunków, niewłaściwy, nieodpowiedni, non iustus, non idoneus': |
| (o terminie sądowym, dicitur de die iudicio constituta) 'taki, na którym powód nie stanął, a dalsze postępowanie sądowe mogło się toczyć na podstawie nowego pozwania, talis, in qua accusator non venit, sed causa e nova citatione agi potuti': |
| (o ranach, dicitur de vulneribus) 'nie świeży, zabliźniający się, qui iam cicatrice obduci coepit': |
| 'niedziela środopostna, dominica Laetare': |
| Jako Piotrek nie obżałował Sędziwoja przed szecią niedziel 1390 |
| My nie rozumiemy po niemiecsku, dacie nam ty winy wypisany łaciną. Tedy oni dali przepisać łaciński. Kiedy je nam dali w nasze ręce, przepisy, tedy Więcsław a Paszek obesłali pana Hynczkowy jednacze 1395 |
| Tako rzekli jednacze pana Hynczkowi: My nie rozumiemy po niemiecsku, dacie nam ty winy wypisanu łaciną. Tedy oni dali przepisać łaciński 1395 |
| Mowiłem wam wonczas, że nie mogę sam snieść was (non possum solus sustinere vos), bo Pan Bog wasz rozmnożył jest was |
| 'zawodzić zaufanie, prodere': |
| 'nie wymawiać słowami, non exprimere verbis': |
| Boże, chwały mojej nie milczy (laudem meam ne tacueris), bo usta grzesznego... na mię otworzyła są <sie> |
| Wywiedźcie oczy moje *słzy..., a nie milczta (non taceant) |
| 'pozostawający z rodziną we wspólnocie majątkowej, nie wydzielony ze wspólnego majątku, cuius res familiaris est communis cum ceteris familiae membris': |
| A iże jest obyczaj w sądoch polskich, iże sędzia, ktoremu winę dadzą, nie pozyszcze winy, aliżby jego dokonano, paknięli będzie przekonan, tedy łupieże... stronie urażonej przepadnie z winą, ktora rzeczona piętnadzieścia, (Sul 55: pięćnadzieścia) |
| 'zapłacić, dać odszkodowanie, pecuniam solvere, poenam alicuius delicti solvere': |
| Jako prawie Staszek do swego pana nie snosił dwu kopu pszenice... korzystną rzeczą ani tego użytka ima 1397 |
| 'wytrzymywać, przetrzymywać, być w stanie, podołać czemuś, udźwignąć, portare, pati, tolerare': [o ołtarzu] |
| Jakom ja nie wręczył Jana Boruckiego we cztyrdzieści grzywien do Paszka, Jezierskiego niegda będącego 1444 |
| Rozświeci oczy moje, bych niegda (Fl: nigda) nie usnął (ne umquam obdormiam) we śmierci |
| 1. 'kiedyś, olim, aliquando': a. o przeszłości 'niegdyś, olim': |
| Nie otwirajcie wrot jerusalemskich aż do znoja słunecznego (usque ad calorem solis) |
| Jakom ja nie przepłynął gwałtownie cła ryczywolskiego et csom sp<r>awnie miał myta dać, tom zapłacił 1456 |
| 'z południem związany, występujący w południe, ad meridiem pertinens, qui tempore meridiano fit': |
| (Chrystus) niedy płacze, ale się nidy nie śmieje ca 1418 |
| dubium: niegdy... niegdy: |
| Iże Toma i Wociech nie wzięli Mikołajewego imienia, niegdyś Owieńskiego, niżlismy poznali 1423 |
| 'nieskłonny do gniewu, który się nie gniewa, non iracundus, qui non irascitur': |
| 'nie zasługujący na coś, niewart czegoś, bezwartościowy, non dignus, indignus, irritus': |
| 'niegodny czegoś, nie zasługujący na coś, indignus, non dignus aliqua re': |
| 'nieskłonny, niechętny do jakiegoś działania, imparatus, invitus': |
| 'przyjąć na siebie zobowiązanie pociągające skutki prawne, iure ad aliquid faciendum se obligare, obstringere': |
| 'przyjmować na siebie zobowiązanie pociągające skutki prawne, iure ad aliquid faciendum se obligare, obstringere': |
| Nie zabijaj niejednego (Dek II 3: nijedniego) |
| Kmieć uciekąc przez winy swego pana niejenego prawa (nullum ius) nie poścignie jano ziemskie |
| 'dać spokój, nie wnosić skargi, ius suum non vindicare': |
| Eże Sułek przepraszał Grot trzemi grzywnami przez posła, nie było roku i na tej dziedzinie ima Grot połpięty grzywny 1400 |
| 'niejednakowy, nie taki sam, różny, diversus, varius': |
| 'wcale nie, bynajmniej, minime, non, nequaquam': |
| 'bynajmniej, wcale nie, minime, non, nequaquam': |
| Pakliby nie przysiągł albo niekako w przysiędze się potknął,... ma być potępion |
| Nasz Kryst miły świętemu Piotru jest on tako rzekł był, iżbyć go on naśladował był, jakoć by on tako rzekł, iże ty jeś mi niekiegdy był to odmawiał, iżbychci ja na krzyżu męki nie cirpiał |
| Cso mi Mikołaj dał novem scotos et sex mensuras avene, to mię przeprosił, iżeśm nań nie żałował 1393 |
| Laurencius nie przeprosił Andream po tem, jako go w sądzie dobył 1399 |
| O ktorego na mię człowieka Szczepana Olszam żałuje, tego nie masz w mej wsi ani był po przeprzeniu 1409 |
| A<cz> jemu to nasz oćciec przyjacielskie przepuszczał (si faverent), ale my nie chcemy... dalej przepuszczać (favere non vellent) |
| Moj miły Panie, nie przepuszczaj mie w uliczki zatracenia, ale mi rzecz: Owo ja twoje zbawienie |
| Iże takie jednanie było miedz<y> Mikołajem a miedzy Elżbiejtą Wolską o zastawę w Woli, iże miał łowić ryby w stawie, a nie miał przepuszczać ani przekopać 1441 |
| A to sie stało przeto, by sie pismo napełniło, ktore pisano o onem dostojnem Jopie, iże od pięt[hne]y nożnej aż do wirzchu głowy (a planta pedis usque ad vericem eius Job 2, 7) nie było w nim zdrowia |
| Dziewica błogosławiona przyszła ku domu Annaszowu i chciała wnić w dom, a nie była przepuszczona, ale sromotnie wypędzona |
| Iżem był słożon prawą niemocą ot Boga przepuszczoną a nie se smyśloną 1428 |
| Włosnemu synu swemu nie przepuścił (non pepercit Rom 8, 32) Bog |
| Jozef... dał słudze swojemu dwie drzewie, aby je uciosał rowno podług miary... Ten istny nie rozmyśliwszy sie przerąbi ono drzewo i ukroci je (sed praecidit ille ligna nimis accurtata) |
| Nadziewać <sie> będą w tobie ci, czso znają imię twoje, bo ty nie został jeś (non dereliquisti) szukających ciebie, Gospodnie |
| 'nie opuścić kogoś, pozostać w jakimś miejscu, manere, remanere': |
| Świat nie może przyjąć (sc. Ducha Świętego)..., ale wy poznacie ji, iże w was zostanie (quia apud vos manebit Jo 14, 17) |
| Jako przy mnie oćcowa imienia nic nie zostało 1427 |
| 'obciążyć czyjeś sumienie, conscientiam alicuius onerare': |
| 'być nadal w jakimś stanie, położeniu, pozostać jakimś, permanere, perseverare in aliquo statu': [został niemy] |
| By je ty był usilstwa nie czynił, ona by i dziś dziewicą została (illa hodie virgo perseverasset) |
| Poradzaj sie junochu, byś na lato nie został bez grochu XV ex. |
| 'ktoś nie ma innego wyjścia, alicui nihil aliud superest': |
| Gospodnie,... nie zostaj mnie (ne derelinquas me)! |
| Mir wam zostawiaję-ć (pacem relinquo vobis Jo 14, 27, RRp XXV 142: zostawiam, R XXIV 73, SKJ V 253: ostawiam), mir moj wam daję-ć, nie takoć wam daję, jako ten świat daje |
| 'nie uwzględniać, pomijać, praetermittere, omittere': |
| Kiedy Jesus był we dwu lat po swem urodzeniu, tako jest ostawion ode ssania..., a wszakoż nie tym obyczajem, jako ine dziatki zostawiają insze ich matki (non tamen sicut pueri solent ablactari) |
| Jakom ja nie wniosł się w ten dom samoczwart..., gdzie ją jej mąż zostawił... po śmierci swej na stolcu wdowiem 1491 |
| Powoda nie mogą przy<ci>snąć ku przysiędze, niżli tako, gdyby żałował o dług po umarłej ręce, co jemu zostawił albo odmarł (si... debitorius manserit) <j>ego ociec |
| Jeden człowiek... nawadzon panu łżywie, tako aż... pan... kazał ji jąć. Ten człowiek wołał sie na prawo,... iż sie chce jemu (sc. panu) przed prawem sprawić. To wszyćko mu nie pomogło, ale na tym zostawion |
| W ktorem lecie był miły Jesus, kiedy był zostawion. Kiedy Jesus był we dwu lat po swem urodzeniu, tako jest ostawion ode ssania, iże dalej nie pożywał piersi matki swej |
| Iże Mikołaj samotrzeć przyszedwszy gwałtem... do Jędrzeja w dom, nie zotwarzał zamkow chąziebną rzeczą 1473 |
| przenośnie: |
| Jakom ja nie wziął u pana Piotra płaszcza ani śrzebra za koń, jednom zdraził z płaszcza grzywnę 1427 |
| 'wprowadzający w osłupienie, zdumiewający, stupendus': |
| A ty, zdrągły zdrajca, widząc, iże mistrz twoj, krol nieba i ziemie, przed tobą tako śmierno klęka..., a nie chcesz sie nad nim smiłować! O Judaszu, oślepiony twą złobą, przestań twego złego umysłu! |
| Sed quia ori eius non congruebat gustus iste, nie jegojski to kęs był, ideo oportebat eum evomere musiło mu go przesieść1466 |
| Nie przesięgaj miedz ne attingas terminos (ne attingas parvulorum terminos et agrum pupillorum ne introeas Prov 23, 10) XV med. |
| Gdy wojt albo przysiężnicy siedzą ku prawu a sądu nie gają..., a wojt ten ku prawu nie przysięgał (iudex pro huiusmodi iudicio non iuraverat, OrtOssol 48, 2: przysiągł)..., możeli świadectwo <tak>iego sądu sie ostać? |
| Ran miara ta to będzie, <ale wszak>, aby liczby cztyrzech dziesiątkow nie przesiągnęli (ut... non excedant) |
| A pakliby ołtarz kamienny uczyniłby (quod si altare lapideum feceris), nie będziesz jego dziełać z ciosanego kamienia |
| Osmego dnia, jenże jest przesławny (qui est celeberrimus), wszelkiego działa nie czyńcie w niem |
| 'obrzucanie kamieniami, actus lapides in aliquem, iaciendi, lapidum iactus': |
| O ktore kamienie ksiądz mi winę dał, tychem ja nie nalazł, ani jich użytku mam 1435 |
| Przy tem jemu nie wziął cztyrzy grzywny i wierdunka, kamień wełny 1406 |
| wprowadza pytanie zależne: |
| Wszelkie drzewo, ktore nie czyni dobrego owocu, będzie zrąbiono (excidetur Mat 7, 19, R XXIV 74: wyrąbiono będzie) i wrzucono w ogień |
| Lud, jenże się srodził (natus est) na puszczy..., nie obrzazan był |
| Ktorym obiczajem mogę srozmieć słowu (intelligere verbum), ktoregoż jest Pan nie mowił? |
| Przywiedzie na cię Pan narod..., jegoż językowi nie będziesz moc srozumieć (cuius linguam intelligere non possis) |
| 'zauważyć życzliwie, nie zlekceważyć, animadvertere, agnoscere': |
| Wzbudzi Bog niebieski krolewstwo, jeż to na wieki nie będzie zruszono (non dissipabitur) |
| Toć mowi Pan Bog: Zrzędzi dom twoj (praecipe domui tuae), bo umrzesz ty a nie będziesz żyw |
| Czso wzięła z nich woj<e>nn<e>go i poradl<n>ego, tego nie imiała srzędzić jim na czynsz 1420 |
| Jako Jarosław... nie wziął XXX grzywien za głowę... Sobkowa brata, ale wziął prawe srządzone pieniądze ot swe żony <po> bracie 1424 |
| Aby mi czart nie mogł szkodzić, twą miłością racz to zdrzędzić ca 1440 |
| P[y]anie Jezu Kryste, jenż[y]e rz[y]ekłeś apostołom twoim: Pokoj moj dawam wam..., aby nie patrzył grzechow n[y]aszych, ale n[y]a wierę cyrkwie twojej, ktorą podług w[y]olej twej upokoić i pomoc, strz[y]ec... i zrzędzić (Msza VI. XIV: rzędzić) raczy, et regere digneris ca 1431 |
| Nie od srzekow non a litera XV med. |
| przenośnie: |
| Gdyżci ktory człowiek z swym nieprzyjacielem chce się walczyć, tedyć więc on z siebie długie odzienie zdruci tegodla, iżbyć mu ono nie wadziło |
| Ale przysiężeli kto ku przysięstwu bez wyrzeczonego czasu, ten nie może sam zsieść z przysięstwa (hic solus se deponere non potest, OrtRp 37, 4: słożyć <się>, OrtOssol 60, 4: sie... zsa[n]dzić [prze]z przysięstwa) prze swe obejście |
| Jakom ja Jakuszowa chrosta zsieczonego nie pobrał samowtor 1422 |
| 'uszkodzić, zniszczyć przez uderzanie ostrym narzędziem, concidere, caedendo delere': |
| Tako tu mieszkał niekielko dni albo chwil a przepowiedał wiarę Jesukrystusowę (per tempus aliquid manens praedicavit ibi fidem Iesu Christi) |
| Nie wchodzi ni w żadną (i.e. w niżadną) smowę s ludźmi tych krajin, by gdyby nieczystotę uczynili z swymi bogi,... [a] <nie> wezwałby ciebie niekto (ne... vocet te quispiam), aby jadł s jich obietowania |
| z przeczeniem 'nikt, nemo': |
| Abyście niekogo pogorszyli (SKJ I 59: abyście nikogo nie pogorszyli) 1449 |
| z przeczeniem: 'żaden, nullus': |
| Jako ja nie brał... cła... z mieszczan grodzski<ch>, na niektorem po groszu, na niektorem po połgroszu ca 1500 |
| 'chętnie, szybko, skwapliwie, nieopieszale, impigre, festinanter': |
| 'przyjemnie, dobrze, iucunde, grate': |
| 'z powodu snu nie dopełnić czynności prawnej, per somnolentami officia iudicialia neglegere': |
| Nie jest jiny Bog jako Bog przesprawiedliwego (ut deus rectissimi) |
| 'nie znający litości, współczucia, miłosierdzia, bezlitosny, okrutny, srogi, immisericors, inclemens, durus': |
| 'niefałszywy, nieobłudny, prawdziwy, non fictus, non falsus, verus': |
| 'niemiło, nieprzyjemnie, non iucunde, non grate': nielubo być 'nie podobać się, być niemiłym, przykrym, alicui displicere, gratum non esse': |
| 1. 'ustać, nie trwać dalej, ustąpić, zakończyć się, przeminąć, desinere, cedere, abire': a. o zjawiskach i czynnościach: |
| 2. 'przerwać jakąś czynność, nie kontynuować, aliquid intermittere, porro non facere': a. czegoś: |
| Nie przestał Pan od gniewu (non est aversus dominus ab ira) rozniewania swego wielikiego |
| Tego nic nie dbali ani chcą dbać pijak<i>, eże sie sądzą Pola<ki?> XV p. post. |
| Twoje miłosne nawiedzenie tako nakarmi sierce moje, abych nad cię nie poczuła żadnej słodkości |
| 'przerywać jakąś czynność, nie kontynuować, aliquid intermittere, porro non facere': |
| 'usilnie, bardzo, summo studio': |
| Mego człowieka jął... i tamo ji pętał a w tem nie wiem, kamo ji dział 1394 |
| Alećby niektory człowiek... tako rzekł, iże jać, dzie, nie mogę być święt |
| Jako Wiszkow (a. Wyszkow) dziad nie był w dzirżeni tej dziedziny, a Mieczko bliższy po swe babie ku te dziedzinie 1393 |
| Amor nunquam tepescit nie przestawa XV p. post. |
| Widział jeśm przestąpające (praevaricantes) i wiądł jeśm, iże mołw twojich nie strzegli są |
| 'pomijać, nie uwzględniać, praeterire, neglegere, omittere': |
| Maxime ergo debemus ieiunare, vt dyabolum vincamus, et non intercise nie przestąpając XV in. |
| Święty Jeronim nalazł w żydowskich księgach pięćnaście znamion piącinaście dniow przed sądnym dniem, ale jedenli po drugim ma przyć czyli przestępując czas albo przeze dni, albo dalej, tego nie wyminił (utrum continui futuri sint dies illi, an interpolatim, non expressit) |
| Jakom ja nie wywlokł z sieni Katarzyny... na podworze anim jej rąbka z czepcem zsiekał zerwawszy z głowy 1491 |
| Nie martwi będą chwalić ciebie, Gospo<d>nie, ani wszytcy, jiż zstąpają do piekła (descendunt in infernum) |
| Takież ta moja zwolona dziwka, nim k je żywotu świętemu zstąpię, moim zaszczycenim nie będzie w czystości urażona |
| Nie wziąłliby na niem kanclerz szkody, tedy by on na Michale nic wziąć ni miał 1414 |
| Nie lękajcie sie, ale miłościwie powiedam wam (evangelizo gaudium vobis), iże sie nam narodził krol nieba i ziemie, zbawiciel |
| 'niechciwy, poprzestający na małym, non appetens, parvo contentus': |
| 'swobodnie, bez ograniczeń, libere': |
| Testes... contra... Johannem procuratorem cantoris: ... Jako Hanusz nie podarł boru Miczkowa i księdza kantorowa 1405 |
| Nie przesypia sie non cubat XV p. post. |
| A oni... w ziemi przeszyrokiej a tucznej (in terra latissima et pingui), jążeś poddał jich obliczu, nie służyli tobie |
| 'nierozsądnie, głupio, stulto': |
| Jako to 9 marcas, co mi Bogufał zapłacił, tej Wojciech na Bogufała nie pr<z>eszkodził, ale mu je kazał pr<z>ezwinno zapłacić 1403 |
| Jakom nie ręczył za trzy tysiące krzywien kapitule gnieździeńskiej 1407 |
| O pożegę obwinieni prawem mieśćskim alibo niemiecskim (iure civitatis aut Teutonico) we wsiach nie będą się moc wymowić, ale prawem polskim przed podobnym sędzią powinni będą otpowiedzieć |
| 'zadowolenie, przyjemność, delectatio, deliciae': |
| 'w języku niemieckim, Germanice, Germanorum lingua': |
| Obeźrzawszy..., iże... w sądziech... podług swych głow smysłu... rzeczy przed nie przeszłe rozmajicie sądzą..., ułożylismy to mieszanie sądow być złomiono |
| ze zdaniem: |
| 'nie znający litości, bezlitosny, bezwzględny, immisericors, immanis, crudelis': |
| Odydźcie od stanow niemiłościwych ludzi (recedite a tabernaculis hominum impiorum) a nie dotykajcie się, czso k nim przysłucha |
| Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych (in consilio impiorum) |
| Nikakie temu wierzyć nie mogę, aby mogł taką niemiłość ukazać przeciw swej śmiernej matce |
| 'niekochany, nielubiany, non dilectus, non amatus, odiosus': |
| Ani cesarz, ani papież, ani wsz<y>tko kapłaństwo takież, ... nie mogł rozdrzeć nicht ręki jemu |
| 'niespokojny, niebezpieczny, burzliwy, inquietus, turbulentus': [czas niemierny] |
| Jakom mu nie winowat... dwu kapłunu 1421 |
| Jako Zdziesława nie ukradła kapturow ani jinych rzeczy 1397 |
| 'niespodziewanie, nieoczekiwanie, nagle, inopinate, subito': |
| Jakom ja nie przebrała płota ani kapusty popasła 1417 |
| 'rola, ziemia uprawna, do której przynależy pewien obszar łąk oraz uprawnienia do wspólnego użytkowania ziemi nieuprawnej (lasów, pastwisk itp.), ager cultus, ad quem prata quaedam pertinent communisque usus arvi inculti (silvarum, pascuorum, sim.)': |
| Jan s Marcinem nie jest pełnym działem dzielon, bo jeszcze mają jine dziedzicstwo dzielić 1408 |
| Możeli tego umarłego człowieka bliższy przyrodzeny jimienie i jego dzieci wziąć w swą opiekę przez wolej i działu (OrtBrRp 75, 4: dzięki) jich matki, bądź ona szła za jinny mąż, bądź nie szła? |
| By nie jako rozproszce swojej czci a prześladowacze jej (persecutores ipsorum honoris) przeciwko jich sąmpnieniu... cso czynili stronie drugiej na uciążenie, tegodla ustawiamy |
| A wszakoż Bienia tem sobie nic nie poprawi, co pirwej miał dziełać, o jedną rzecz to będzie dziełał, o dwye abo o trzy XV ex. |
| 'udać się, poszczęścić się, osiągnąć powodzenie, prospere contingere, bene atque feliciter evenire': |
| Nie chciejcie działać domu ojca mego domu kupiectwa (nolite facere domum patris mei domum negotiationis Jo 2, 16) |
| O dobry cie uczynek nie kamienujemy, ale iże mowisz przeciw Bogu i iże ty będąc człowiekiem działasz sie Bogiem (et quia tu homo cum sis, facis teipsum Deum Jo 10, 33) |
| 'zwyciężyć kogoś sądownie, aliquem in iudicio vincere': |
| Źrenicę miała czarną, ale przeświatłą (nigra, sed perlucida fuitque pupilla), bo nijednego zakału w jej źrzenicy nie było |
| prześwietlszy 'bardziej jaśniejący, błyszczący, clarior, fulgentior': |
| Napominali ją..., pilną pracę aby miała o swem domu, jakoby jej nikt z niczego nie karał (seipsam irreprehensibilem exhibere) |
| A wszakoż nie moja, ale twa stań się wola... W tem nas naucza naszę wolą karać, a na Bożą przepuszczać |
| Tu mi<e>nią, iże miły Krystus miał dobre zachowanie, co dano na użytek, ale tego nie chciał strawić na swoj użytek, a temże sie mogą dobrze prełaci karać |
| Przeto iże Dawid... nie zstępował ze wszego (non declinasset ab omnibus), czsoż jemu przykazował Pan Bog jego |
| Przistąpiwszy żona k niemu przed starszymi zuje (tollet) boty z jego nog i plunie w oblicze jego, rzekąc: Tak się stanie człowieku, ktory nie udziała domu brata swego, i będzie słynąć imię jego dom zutego (domus discalceati) |
| z niemocy wstajać |
| padająca, wiel(i)ka niemoc |
| Jakom był na sądzie ot Szczepana... a Janową stroną rzecz się nie dokonała, a przeto jim dałeśḿ do Poznania do sądu 1408 |
| Dominus Koleński dixit: Przetoż by Sędziwoj... nierad by otpowiadał, iż drugiej strony nie. A przeto woźny: Chcę prawu dosyć uczynić 1435 |
| 2. w zdaniach podrzędnie złożonych: a. w związku ze zdaniem przyczynowym: aa. jako zapowiednik zdania przyczynowego 'dlatego (że), propterea': |
| A przeto iże nie imiał w swem narodzeni, gdzie by swą g<łowę podkłonił>, tegodla przed wołem a przed osłem w jasłkach S<yn Boży położon> był |
| jako wskaźnik nawiązania wynikowego 'dlatego, skutkiem tego, więc, zatem, quam ob rem, ideo, itaque, igitur': a. nawiązuje zdanie równorzędne wynikowe: |
| 'ciężka, prawdziwa, nie zmyślona choroba, uzasadniająca niestawienie się w sądzie, niewypełnienie jakichś obowiązków, zobowiązań, morbus gravis, verus, non fictus, quo quis laborans absentiam suam in iudicio vel officii debiti solutionem neglectam excusare potest': |
| 'lekka choroba, nie uzasadniająca niestawienia się w sądzie, morbus levis, quo absentia in iudicio non potest excusari': |
| Kiedy Jarosław przetrawił szeć grzywien u Dorotki, tedy Grzymała dzielnice jego nie miał 1399 |
| 'słaby, wątły, pozbawiony sił, nie mający siły, debilis, infirmus, invalidus, imbecillis': |
| Tegdy Mojżesz wyprawił wszytko synom izrahelskim, ktorzyż to nie uposłuchali jego przez nędzenie ducha a prze działo przetwarde (propter angustiam spiritus et opus durissimum) |
| Jako Niedamirz nie przeuczał<a> czeladzi Wociechowej, aby rzeczi otnosiła do jej domu chąsiebną rzeczą 1431 |
| 'nie mający zdolności mówienia, niemy, głuchoniemy, mutus, surdus et mutus': |
| 'taki którego nie godzi się wymieniać, nazywać, infandus': niemy (grzech) 'perwersyjne naruszenie przepisów etyki seksualnej, zboczenie seksualne, crimen incesti, quod contra naturam est': |
| 'nie posiadający mocy prawnej, nieprawomocny, nieważny, irritus, legis auctoritate carens': |
| 'nie dający się odzyskać, odrobić, utracony, qui recuperari non potest, amissus': |
| Jakokole duchownego prawa ustawienie szkodniki rolne bar-zo w zawiści ima a wszakoż nienałom[p]ni ot złego nie bywają otwabieni (tamen temorarios a malo non revocat), aliż przydan będzie skręt na szyje jich a czasnym karanim ukrutnie będą umęczeni |
| 'niewczas, niedogodnie, nie w porę, incommode, non opportune': |
| 'nie dający się nasycić, chciwy, instatiabilis, cupidus': |
| 'taki którego nie można zobaczyć, qui videri non potest': |
| Piscinam ibidem predictus Jaroslaus pro se similiter excepit, nisi in fossato predictus Iacobus pisces pro sua necessitate prandere potens erit, non perfossando al. nie przewalając 1430 |
| Gdyż w potoce rzeczy sądowych u sprawiedliwych sędzi nie ma zyskować zawiść alibo łaska przeważyć (usurpare)... ale... sprawiedliwie skazanie każdemu mają uczynić |
| 'przewrotność, nieuczciwość, perfidia, improbitas, malitia': |
| Ognia tego to przewielikiego (ignem hunc maximum) nie uźrzę na wieki więcej |
| 'nie uzbrojony, bezbronny, inermis, non armatus': |
| 'bez włosów, nie owłosiony, non pilosus': |
| A nie uczynicieli tego, coż jest ustawiono mną, a ku wzruszeniu przewiedziecie ślub moj (si... ad irritum perducatis pactum meum), a ja to uczynię wam |
| <I>że gdy wszelki człowiek sam swej rzeczy drugdy nie może przewieść, przeto chcemy, aby każdy człowiek ktoregokoli stadła bądź przed sądem sobie rzecznika zrządził, cso by jego rzecz przewiodł |
| 'niezgodny z prawem, qui contra legem fit': |
| A tako ci mająli doskonałe świadki, mają odchodzić, a nie mogąli mieć, tedy mają być przewinieni (deficientes in expurgatione puniantur, Sul 41: mają być karani) |
| 'niemożliwy do odłożenia na potem, nie cierpiący zwłoki, bezzwłoczny, natychmiastowy, qui differri non potest': |
| 'pozostawienie pytania bez odpowiedzi, też odpowiedź odmowna lub wymijająca, responsum alicui non datum, item repulsa vel responsio anceps': |
| Nye mogø sam waszich potrzeb snyescz y brzemyon, y karcenya (et pondus ac iurgia, Biblia ołumniecka: nemohu sam wassich potrzieb snesti... y korczenye) |
| Jakom ja nie winowat Świętosławie dzianice i płaszcza za jej część ziemie 1407 |
| Jako mnie pan kazał na przewod, ano nie był moj 1422 |
| 'pokarm, pożywienie, cibus, victus': |
| 'nie dający się zbadać, niemożliwy do zbadania, do poznania, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| Nie swą darskością non ex presumpcione XV in. |
| (o zwierzętach, de animalibus) 'nie nauczony pracować, nieoswojony, indomitus': |
| Gdy ociec żyw i s macierzą, dziatki części nie mają |
| 'niezawodność, oczywistość, niepopełnianie błędów, nullus error, fides certa': |
| A siostry, ktore dziatkami chodzą albo brzemienne (sorores gravidae), aż do swego wywiedzienia nie mają robić ciężko 1484 |
| 'brak przewidywania, actus futura non prospiciendi': w nieopatrzeniu 'nieprzewidzianie, niespodziewanie, ex inopinato, subito': |
| 'nierozważnie, nieostrożnie, imprudenter, improviso, incaute': |
| Jakom tym dzieciem nie wydarł pczoł korzystną rzeczą, ani jich użytka mam 1400 |
| Nie bierz darow, bo oślepiają oczy mądrych i przewracają słowa sprawiedliwych (subvertunt verba iustorum Ex 23, 8) XV p. post. |
| Ktora niewiasta majęcy pieniędzy dziesięć a straciła by jeden pieniądz, aza nie zaświci świece i przewraca (everrit Luc 15, 8) dom a miłościwie szuka? |
| 'nie mający majątku, posiadłości ziemskiej, qui agro proprio caret': |
| Jako Marcin, moj syn, nie kasał na sołtysow dom ani go ranił w jego domie 1397 |
| 'nie dający się rozumem pojąć, niemożliwy do zrozumienia, niezrozumiały, niepojęty, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici, nec cognosci potest': |
| 'nie zachowując ostrożności, nieuważnie, incaute, imprudenter': |
| Miał wielką a trudną niemoc zimną, ... kaszlu zbyć nigdy nie mogł (creber anhelitus et interrupta suspiria) |
| 'nie zapamiętujący, zapominający, immemor, obliviosus': |
| 'nie na pewno, bez pewności, incerto': |
| Jako Zofka nie wzięła nic dziecięce części, ale co się je po pirwem mężu zostało 1397 |
| Kiedykolwiek w kolebce albo w pieluchach leżała, nigdy się nie skalała podług obyczaja dziecięcego, ale sie zawżdy czyście chowała |
| 'obcy, nie należący do korporacji, rodziny, alienus, extraneus': |
| Nie zapowieda miły Krystus, bychmy sie zwali mistrzmi... ani też nauki na katedrze nauczać, czusz na wysokiem stolcu nad ludźmi siedząc (non prohibet Dominus doctrinam super cathedram) |
| Gospodzin miłuje (amat) sąd i nie ostawi świętych swojich |
| Nie chciej miłowan być we zło czyniących (noli aemulari in malignantibus) |
| Kiedykoli... niektora ślachcianka... posag swoj albo wiano we wsi... miałaby, a ta ista byłaby jałowa albo niepłodna (sit sterilis), a płodu z siebie od męża swego prawego nie miałaby |
| 'nieużyteczny, nie rodzący użytecznych owoców, sterilis, inutilis, qui fructu carat': |
| 'niehonorowo, niegodnie, indigne, turpiter': |
| Więtszej miłości mimo tej nikt nie może mieć (maiorem hac dilectionem nemo habet Jo 15, 13), aby kto duszę swą dał prze przyjaciele |
| Wawrzyniec nie miał nowego działu s Janem mimo stare granice 1397 |
| wyrażenia nazywające osoby i przedmioty nieobjęte czynnością zdania 'oprócz, wyjąwszy, pomijając coś, praeter, extra, excepto: |
| 'nieobyczajny, nieprzyzwoity, inhonestus, impurus, flagitiosus': |
| 'nie wzbudzający podejrzeń, godny zaufania, wiary, nieposzlakowany, bez zarzutu, nienaganny, a suspicione remotus, honestus, fide dignus, integer': |
| 'nie wykazujący podobieństwa, różny, odmienny, dissonus, absimilis' (?): |
| Nie przewrocisz sądu (non pervertes iudicium) ubogiemu |
| 'kto nie kusi innych, qui neminem tentat': |
| 'nienazwany, niewymieniony, nie dający się nazwać, non nominatus, non appellandus': |
| 'nieprzydatny, nieużyteczny, inutilis, qui fructum non fert': |
| 'nieudzielenie należnej pomocy w postępowaniu sądowym, auxilium alicui in causa in iudicio acta non datum': |
| 'niewzruszony, nieporuszony, niezmienny, stały, trwały, immobilis, immotus, immutabilis, firmus': |
| 'nie dający się poruszyć, nieruchomy, qui moveri non potest, immobilis': [świat nieporuszony] |
| 'nie mający majątku, posiadłości ziemskiej, qui agro proprio caret': |
| 'niesłuchanie, niestosowanie się do czyichś rozkazów, nulla obtemperantia, oboedientia neglecta': |
| 'nie dający się zbadać, niemożliwy do zbadania, do poznania, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici, nec cognosci potest': |
| 'nie trzeba, jest zbyteczne, opus non est': |
| 'nie dający się wieść, prowadzić, qui non potest duci, agi': |
| Dawid prorok: ... pirwej ociec skarbu synowi swego nie ukaże, aliż uźrzy po nim, eże ostał rzeczy dziecinnych a patrzyć niestatku XV med. |
| 'zgwałcenie, zhańbienie, violatio, stuprum': |
| 'nie zgadzający się z kimś, czymś, będący odmiennego zdania, dissentiens, qui alicui (rei) non consentit': |
| Dzieciątko Jesus ostał w kościele. A oni o tem nic nie wiedzieli, mnimając, aby on szedł w postpolstwie dziecinnem albo z przy<j>acielmi |
| Mowi Ś<więty> Paweł apostoł: Złobliwością albo na złobliwości bądźcie dziecinni, ale nie na smyślech (nolite pueri effici sensibus, sed malitia parvuli estote I Cor 14, 20) XV med. |
| 'nie dający się zbadać, niemożliwy do zbadania, do poznania, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| Bo aczbych mogła tej to nocy począć syny i porodzić a wy chciele czekać, dojąd by nie wyrośli z dziecińskich lat (donec crescant et annos pubertatis impleant), drzewiej będzieta babie, niżli swadźby s nimi doczekacie |
| 'nie zgadzający się z kimś, czymś, będący odmiennego zdania, dissentiens, qui alicui (rei) non consentit': |
| 'niesprawiedliwość, przestępstwo, grzech, iniuria, iniustitia, culpa, peccatum': |
| Ne mow neprawdy na swego <bliźniego> |
| Nie pokładał jeśm przed oczyma mojima rzeczy nieprawdziwej (rem iniustam, Puł: krzywej) |
| Ku ktoremże sie stało słowo boże, a pis[a]mo nie może być poruszono (non potest solvi Scriptura Jo 10, 35) |
| Uźrzyszli wołu... brata twego padwszy <na drodze>, nie miniesz (non despicies), ale podniesiesz s nim |
| Niektorzy obłudni <mienią>, iżby z tego słowa Krystus <rzekł>, aby godzin<y> swej[o] śmierci minąć nie mogł (unumquemque horam suam mortis habere inevitabilem) |
| By mi Balaak dał pełen dom swoj śrebra i złota, nie mogę minąć rzeczy (non potero praeterire sermonem) Pana Boga mego |
| Jakom ja nie winowat połtory grzywny Pawłowi na Święty Wojciech, cso minął 1427 |
| Jako minęła dziesięć lat temu..., a nie upominała się części swej 1495 |
| 'istnieć przedtem, nie teraz (w odniesieniu do czegoś), poprzedzić, praeesse, praecedere': |
| (o chorobie, de morbo) 'lekki, nie uzasadniający niestawienia się w sądzie, levis, quo quis laborans absentiam suam in iudicio non potest excusare': |
| Nieproźnie per occupacionem (hanc occupationem pessimam dedit Deus filiis hominum Eccles 1, 13) 1471 |
| O ktore pieniądze Jakusz na mię żałował, tychem ja jemu nie winowat na minęły Święty Marcin 1427 |
| Acz miedzy ktorymi ludźmi stałby się dział..., a ten... dział nie byłby... ućwirdzony do trzeciego roku..., tedy... jeden drugiego po minieniu trzech lat w pokoju posieść i siedzieć ma przepuścić. |
| 'nie dający się rozumem pojąć, niemożliwy do zbadania i zrozumienia, niezrozumiały, niepojęty, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| 'niezmienny, taki który nie może ulec zmianie, stały, immutabilis, stabilis, continuus, firmus': |
| 'nie dający się zmierzyć, niezmierzony, ogromny, immensus, infinitus, immanis': |
| 'nie dający się zmierzyć, niezmierzony, ogromny, immensus, magnus': |
| 'niezwyciężony, invictus': |
| Księgi stare miały Jozefat profeta, ale błędem pisarskim (vitio scriptorum) położono «w Izaijaszu», iże nie wiedzieli, ktory to był Jozefat |
| 'nieprzezwyciężony, nie dający się przezwyciężyć, niezwyciężony, invictus': |
| 'nie dający się oddzielić, poruszyć, qui separari, moveri non potest': |
| 'koncept, wstępna redakcja dokumentu, nieposiadająca mocy prawnej, litterarum publicarum exemplar primum, quod nondum ratum legitimumque est': |
| O ktore kopanie i oranie przez granicę Jan... i Racibor... na mie żałowali, tom ja nie orał w[o] jich, ale w swym 1462 |
| okres, termin, który się w liczeniu pomija 'pomijając, nie licząc, (die alicui rei agendae constituta) praetermissa, omissa': |
| Święty Jeronim nalazł w żydowskich księgach pięćnaście znamion piącinaście dniow przed sądnym dniem, ale jedenli po drugim ma przyć czyli przestępując czas albo przeze dni, albo dalej (sed utrum continui futuri sint dies illi, an interpolatim), tego nie wyminił |
| Jakom ya Philippowi kmecziewi... rol v ozimynie przesz Philippą podoranych nye zaoral gwalthem 1471 |
| Dojąd... nie przeniosę was... do ziemie płodnej i urodnej wina, ziemie chlebnej a winnej, ziemie oliwnej a olejnej i miednej (in... terram ... mellis) |
| Ne vos herbis diversis decoretis, loyconibus, krupicami, słodzinami, mączycami, miodowniki nie mazali, depictetis 1462 |
| Tyś nie tylko gniew krola niebieskiego ubłogała, ale też z nieba ji zwabiła |
| Kmiecie z Wieczenina wyznali przede mną, że panowie dziedzicski zapowiedzieli jim, aby Mikołajewi Rożycskiemu pozwu nie powiedzieli 1420 |
| Jakom ja nie zwabił Mikołaja... w dom moj anim jego bił 1480 |
| Jest ustawiono, aby nie więcej kmieci... s jenej wsi pospołu mogło do drugiej wsi wynić, niżli jeden abo dwa..., niżli w tych przytczach...: kiedy o dowinienie alibo winę dziedzicowę (pro excessu sive culpa heredis) tam jiste wieśnice jich jimienia byliby słupieni |
| Służebnicy alibo woźni zabitego na drodze obłupić nie mają, ale tylko w groszu za swe prawo, jeż zową krwawione (quod ipsi nominant krwawe, ib. 42: krwawione mianują, Dział 32: rzeczonym krwawne), dosyć imieć mają ot tego, kto je do zabitego przyzowie |
| On cesarz otsichmiast nie dałci się jest on był cesarzem zwać |
| Ale wy nie zowi[e]cie sie mistrzmi (vos autem nolite vocari rabbi Mat 23, 8) |
| Ale temu, ktory go prosił, rzekł miły Jesus: Kiedy czynisz obiad albo wieczerzą, nie zowi (noli vacare Luc 14, 12) przyjacioł..., ale... wzowi ubogie |
| 'spieranie się o coś, spór, sprzeczka, kłótnia, awantura często prowadząca do bijatyki, też bicie się, bójka, discordia, contentio, iurgium, rixa': |
| Iż Wociechową zwadą nie dokonało sie Rotenborkowe zjednanie s nim 1398 |
| 'wprowadzenie w błąd, zwiedzenie, podstęp, fraus, deceptio, dolus': |
| Jako Jakubek nie wziął Wociechowa konia tedy, kiedy się z konia zwalił, chąziebną rzeczą 1405 |
| Będą-li chcieć (sc. pozwani) naszego sądzenia się zwiarować (si nostram iurisdictionem noluerint declinare), na się nie chcąc przyjąć tychże żałob, skazalismy, aby tedyż przerzeczeni pozwani... za przekonane byli imiani |
| Nie otworzył jeśm ust mojich, bo jeś ty kazał (quoniam tu fecisti) |
| 'nieustannie, bez przerwy, perpetuo, nulla mora interposita': |
| Jakom ja nie otbił samoczwart Jana gwałtem w prawie księżemu urzędownikowi z miodowem licem 1460 |
| 'nie dający się rozumem pojąć, niemożliwy do zrozumienia, niezrozumiały, niepojęty, inexplicabilis, incomprehensibilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| 'nie ulegający przełożeniu, nieprzekraczalny, bezzwłoczny, qui differri non potest': |
| 'nie ulegający przełożeniu, nieprzekraczalny, bezzwłoczny, qui differri non potest': |
| 'nieostrożność, brak dbałości, lekkomyślność, imprudentia, temeritas' (?): |
| Jakom ja nie miał s Mikołajem losow miotać 1406 |
| Stanislaus Więcławski penam XV lugit pro eo, quia coram judicio verba ignominiosa irruendo, in leuipendium judicii protulit, et presertim erga dominum in judicio presidentem, dicendo: Judex, non te iactes super me al. nie miecy sie! 1466 |
| 'objęty prawem dziedziczenia, z dziedziczeniem w pewien sposób związany, hereditarius, qui ad hereditatem quolibet modo pertinet': a. (o ludziach) 'będący kimś z prawa dziedziczenia a. posiadania, de hominibus, qui potestate quadam iure hereditario accepta tradendaque funguntur': |
| Gdyby ktory człowiek rzekł przed dziedzicznym pa[a]nem o rajcach mowiąc, aby nie byli prawdziwi |
| Jako Zo[f]szka nie w<zi>ęła 20 gr<z>ywien dziedzicznych pieniędzy po śmierci swego męża 1396 |
| Jakom ja nie dał Mikołajewi połkłodka miodu 1398 |
| 'dziedziczyć, brać w posiadanie, hereditare': |
| Jakom nie wegnał kobyły w Mikniewę dziedzinę przez jego wolej 1386 |
| Fałszywi Żydowie błądzą, Pisma świętego nie widzą |
| Pani Wirzchowa nie kupiła nijenych pczoł, ale są prawe dziedzinne 1398 |
| imienie, dobro dziedzinne: |
| Jakom ja nie ręczil panu... przywileja dziedzinnego ukupionego, jedno ten, czsoż mu ji moj brat wrocił 1423 |
| Ta dziedzina w Rogowie... jich oćcu w wiekuistość nie jest podana, ale w zastawę... listem dziedzinnym 1420 |
| 'dziedzicznie, ratione hereditatis, continuo': |
| Nie ma ganiebne ani dziwne mnimano być, acz podług mienienia czasow obyczaje a dzieje ludzkie się odmieniają (si secundum temporum varietatem consuetudines et facta humana varientur) |
| Jakusz nie kazał swemu owczarzewi owiec ani tego użytka ma 1400 |
| 'mowa, przemówienie (szczególnie w sprawach religijno-etycznych), kazanie, oratio sacra, praedicatio, homilia': |
| Iże przez czasu wyszła, a ja jej nic nie wziął 1395 |
| Iż Jakusz z Pietraszem miał umowę, iż Pietrasz nie miał przedać dziedziny przez Jakuszewe woli 1391 |
| Slugać nie może ani jest wolen czynić żadnego urzędu przez swego pana XV p. post. |
| Nie czyń grzechu nieczystego przez (Dek III 1–6. 10. 11. 13. 14. 16. 17. 20. 22. 24–30: procz, 15: krom) urzędu małżeńskiego |
| Sędzia..., cso jego <s> kazanie (cuius sententia) przez stronę bywa wspierano, pirwey nie chce ani ma swego bronić skazania, aliż pirwej... kunie łupieże... jemu będą dany |
| Błędzić je puścił (sc. Bog) w przezdrodze (in invio, Fl: w przezdroży), a nie na drodze |
| Błędzić je uczynił (sc. Bog) w przezdroży (in invio, Puł: w przezdrodze), a nie na drodze |
| Jako moj celnik nie wziął przezdzięcznie Sędziwojewi dwu ćwiertniu owsa u jego kmiotowica, ale mu je dał dobrowolnie we cle 1432 |
| Jakob nie był dzielcą miedzy Walpurgą a miedzy jej pasirby 1400 |
| Jan z Marcinem nie jest pełnym działem dzielon, bo jeszcze mają jine dziedzicstwo dzielić 1408 |
| Jakub nie rozorał dwu granicu, cso Piotra dzieliły z Mikołajem i z Szczepanem, o ktore ji Piotr zaszedł 1448 |
| Wociecha Starogrodzkiego syna nie upozywano podług prawa, kiedy się prawo dzieliło o dług ośminacie grzywien 1401 |
| 'odmówienie przez kupującego przyjęcia dostarczonego przedmiotu transakcji przy tzw. kupnie dostawnym, actus rem emptam non accipiendi': |
| 'któremu nie można dorównać, niezrównany, incomparabilis, is, cui nihil compari, exaequari potest': |
| Iże Sędziwoj nie ślubował Andrzejewi ot swych ludzi za mir 1399 |
| (o stosunkach prawnych) 'nie doznając zaczepek, pozwów, przeszkód w posiadaniu, sine accusatione, in ius vocatione, sine impedimentis alicui in aliqua re possidenda illatis': |
| Niezgody mirzy bella federat 1466 |
| Jakuszyc, gdzie kupił, tu rąbieł, a to nigdy nie było dzielne 1420 |
| 'niezaprzysiężony, który nie składał przysięgi, qui non iuravit, ius iurandum non dedit': |
| 'nie umiejący poradzić, niezdolny do udzielania rad, qui consulere nescit': |
| bot. 'bliżej nie znana roślina, może Torilis anthriscus Bernh.' (?): |
| 'niepłodny, nie mogący wydać na świat potomstwa, sterilis, qui parere non potest': |
| 'niedorosły, nieletni, małoletni, niepełnoletni, impubes, pupillus': |
| 'niepodzielny, nie dający się podzielić, individuus, qui non potest dividi, separari': |
| 'nie dający się policzyć, niezliczony, nieprzebrany, innumerabilis': |
| Żadnym inakim obyczajem nie ma być taki przyjęt, wyjąwszy niźliby się inako tym to ministrom... niegdy zwidziało (nisi visum eis aliter fuerit) podług przyczyny persony 1484 |
| 'naznaczyć, insignire': [przeznamionować się znamieniem świętego krzyża] |
| Nie jest słuszno żadnemu człowiekowi tego naszego napisania, ustawienia tej reguły... złamać(i), kazić(i) (hanc paginam nostri statuti et ordinationis infringere) 1484 |
| Zawierne, zawiernie mowię wam, iże nie przeminie niebo i ziemia albo przezpieczność ktora zakona (iota unum aut unus apex non praeteribit a lege Mat 5, 18), ależ sie to wszytko popełni |
| 'związany z mistrzem, właściwy mistrzowi, pochodzący od mistrza, należny mistrzowi (tu w odniesieniu do mistrza cechowego), qui ad collegii artificum magistrum pertinet': |
| Pakliby tymi winami kaźnion, nie skaraw się (et si penitus dictis poenis non correctus), ten isty gwałt w odejmaniu uczyniłby, ... przez sąd ma być potępion |
| Miła żono, ... swych starszych nikdy nie gniewa<j>, chowa<j> się w czci i w kaźni |
| Rzeczy, co sie tyczą małżeńskiej kaźni, ty mają dać do duchownego ssądu, bo na to świecki sąd żadnego prawa nie może mieć |
| w połączeniu z przeczeniem: 'żaden, nullus': |
| 'ten, kto nie ma prawdziwej wiary (chrześcijańskiej), bezbożnik, qui Christi disciplinam non profitetur': |
| 'niezmierzony, nie mający granic, bezkresny, immensus, infinitus': |
| 'pozbawiony rozumu, niemądry, głupi, imprudens, amens, insipiens, stultus': |
| 'nierówno, krzywo, non aeque, non recte': |
| Rownego sąsiada cirp, być [pr] nie przyłączył nierownego (parvum consortem patienter sustineas, ne tibi fortiorem societ) XV p. post. |
| 'człowiek nie dorównujący stanem, urodzeniem, niższy pod względem społecznym, humiliore loco natus': |
| 'mienie nieruchome, nieruchomość, głównie ziemia, może też mienie ruchome, uznane z jakiegoś powodu za nie podlegające naruszeniu i obwarowane szczególnymi prawami przy dziedziczeniu i posiadaniu, bona immobilia, praecipue fundus, fortasse etiam res mobiles, quae nec violari, nec occupari possunt, de quibus et hereditate accipiendis et possidendis peculiari quadam cautum est lege': |
| 'nie uporządkowany, chaotyczny, inordinatus': |
| 'bez winy, niesłusznie, immerito': |
| Gdyby mieszczanin..., nie szonując książęcia..., wyrzekłby niektora nierządna słowa (OrtBrRp 34, 1: ni<e>rządne, sromotne słowa) łając |
| 'bardzo źle, niewłaściwie, pessime': |
| Jako... Wojtek nie szedł samoośm gwałtem i mocą na bracskie piwo 1420 |
| 'przepalić, przetopić (tu przenośnie), perurere, recoquere (hoc loco dicitur translate)': |
| 'przypalić, naznaczyć przez wypalenie piętna, adurere, stigma alicui inurere': |
| 'przypalenie, wypalenie piętna, actus adurendi, stigma inurendi': |
| Jakom ja nie wzięła poduszki puchowej, quatuor vlnas przędze et połtory kity lini 1496 |
| 'klęska, nieszczęście, calamitas': |
| Jako kiedym się prowadził s grodu, tedym tam nie poszkodzi<ł> przętrow, piecew, kanic, tako dobrych jako centum marce 1424 |
| 'wzór, uosobienie, imago, exemplar': |
| 'przekraczający miarę, nieumiarkowany, zbytni, qui modum excedit, immoderatus': |
| 'nie podlegający zepsuciu, qui corrumpi non potest': |
| 'nie dający się nagiąć, nachylić, qui non potest flecti, inclinari': |
| 'niesławny, nie mający sławy, fama carens': |
| 'niesłyszący, głuchy, qui non audit, surdus': |
| Jako Hance nie naleziono w Gnieźnie, by miała przodek 1418 |
| 'osobliwy, niezwykły, inauditus, insolitus': |
| 'bezprawnie, contra legem': |
| 'niesłuszny, niezgodny z prawem, z prawdą, iniquus, iniuriosus, contra leges actus': |
| Jinni są bezmierni ludzie i niesprawni (OrtBrRp 83, 1: bezprawni), iż miru nigdzie nie mają |
| Żydowie... rzekli: „Aza nie dobrze mowimy, iżeś ty poganin... a dyjabła masz w sobie?” Odpowiedział miły Jesus i rzekł im: „Ja dyjabła ni mam przy sobie (ego daemonium non habeo Jo 8, 49)” |
| wyraża towarzyszenie komuś, współuczestniczenie w czymś 'z, razem z, cum': |
| Jako Jędrzej nie płacił swej siestrze Jafroszce przy trzech leciech trzy grzywien płatu o<t> trzydziesiąt grzywien posagu 1400 |
| Ustawiamy..., aby przy tych to miarach i mycie (circa easdem mensuras et pretia) zdrada nie dopuszczana |
| Jako moj ociec nie ręczył panu Jędrzychowi za dwie kopie groszy szyrokich przy tej dwudziestu grzywien, ktore mu zapłacił za Jędrzeja Gorskiego 1423 |
| Przywiedzie na cię Pan... narod niesromieźliwy (gentem procacissimam), jenże nie odpuszcza staremu ani się slutuje nad... sirotą |
| 'niestawienie się na rozprawę sądową, niestawiennictwo, actus coram iudicibus non comparendi': |
| 'związany z niestawieniem się, nieprzybyciem osobiście na wezwanie sądu, qui ad absentiam alicuius in iudicio pertinet': rok niestany 'termin rozprawy sądowej, na który strona się nie stawiła, terminus actionis quo pars in iudicio non comparuit': |
| Jako u tego człowieka nie brał nocną rzeczą, ale we dnie 1393 |
| Pani Staszkowi dnia robot w Woli Biechowski<e> nigdy nie zastawiała 1421 |
| (nie)ki(e)lko, niektore, mało, niemałe, niemało, wiele dni: |
| 'obcować seksualnie, miscere in Venerem cum aliquo': |
| 'strój, odzienie, vestis, vestimentum': |
| Bogatstwa acz będą przybywać (divitiae si affluant, Fl: p<rz>ychodzić), nie chciejcie sierca przykładać |
| A nie mogli się na ziemi napaść (sc. stad), aby przybywali społu (ut habitarent simul), bo ich było barzo wiele |
| 'niejasno, niewyraźnie, nie wprost, per ambages, per aenigma': |
| Tamo łażący źwierz (reptilia, Puł: źwierz), jemuż nie jeść czysła |
| wyjątkowo nie coll.: |
| Jakom ja nie sesłał odganiać źwierza ot Piotrowych sieci anim jemu człowieka zbił 1436 |
| 'coś co nie istnieje, nicość, pustka, id quod non est, non exsistit, inane, vanum': |
| 'nieustatkowanie, niezrównoważenie, lekkomyślność, też złe słowa, złe czyny, złe prowadzenie się, inconstantia, levitas animi, item verba mala, facinora mala, mores imoprobi': |
| 'skaza, niedoskonałość, defectus, vitium': |
| Jakom ja ... nie zbił Jana, gdy przyjechał do młyna... mleć żyta swego 1470 |
| 'nienasycony, chciwy, insatiabilis, inexplebilis': |
| 'niepomyślny, niekorzystny zbieg okoliczności, niepomyślność, niepowodzenie, niedola, malum, res adversae, fortuna adversa, calamitas': |
| 'nie przynosząc szkody, bez szkody, bez uszczerbku, sine damno, sine noxa': |
| 'kobieta nie należąca do stanu szlacheckiego, femina ignobilis, non nobili genere nata': |
| Bogacstwa acz będą p<rz>ychodzić (divitiae si affluant, Puł: przybywać), nie przykładajcie sierca |
| Vydzalo szą gest nam..., abi... synowye nye prosili gimyenya przychodzączego sz strony oczczovey (obvenientium ex linea paterna) |
| A nic mu (sc. pastyrzowi) od tych owiec nie przychodzi (non pertinet ad eum de ovibus Jo 10, 13) |
| *Przychodzę (advena) a najemnik nie będzie jego jeść |
| Nie milcz, bo ja jeśm przychodca (advena ego sum) u ciebie i pątnik |
| Nie przychylajcie się (non declinetis) ku czarownikom |
| Święci niedziele święte, aby sie nie przychylił (Dek V 3: przechylił) na uczynki przeklęte |
| 'nie dający się rozumem pojąć, niemożliwy do zrozumienia, niezrozumiały, niepojęty, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici, nec cognosci potest': |
| Mowił, aby wszyscy młodzieńcy z pokolenia Dawidowa albo Juda... młodzi i starzy, ktorzy by <jeszcze> nie byli w małżeństwie (universi iuvenes... sive senes, qui non essent adhuc coniugati), iżby przyszli do kościoła |
| Ten sie jej podjął opiekaldnikiem być, a nie uczynił poczesną liczbę, bo on nigdy na to potrzebowan albo przyciężon (numquam tractus fuit, OrtMac 25: przyciśnion) |
| przenośnie: |
| 'wybijanie ziarna z kłosów, młocka, tritura': |
| 'wybijać ziarna z kłosów (przeważnie przy pomocy cepów), spicas fustibus tundere, frumentum terere': |
| w określonym kierunku, do oznaczonego celu, przy czym dziś można przeważnie podstawić przedrostkowy czasownik dokonany 'przynieść, zanieść, dostarczyć, doręczyć, attulisse, apportavisse': |
| 'nie mający pewności siebie, lękliwy, bojaźliwy, timidus, pavidus' (?): |
| Jakom suknie nie sjął s młynarki s Bienina 1434 |
| Jako... Małgorzata nie straciła dziecięcia w mojem domu z moją przyczyną 1471 |
| Iże Andrzej nie jest przyczyną ku śmierci Piotrowej 1464 |
| 'stan, położenie, status, condicio': |
| 'nieporuszony, nietknięty, nienaruszony, inactus, integer': |
| Jako są przy tem byli, eże Staszek Wociechowi dał dzień pirwy, drugi, trzeci ku rozdzieleniu tej dziedziny, a on k temu nie był 1399 |
| 'ten który nie jest zarażony trądem, non leprosus': |
| 'termin sześciotygodniowy, a specjalnie ostatni dzień tego terminu, dicitur a iuris peritis de sex hebdomadum termino, imprimis de postremo huius termini die': |
| Jakom ja samopiąt drogi dobrowolnie siłą gwałtem Janowi nie zastępował,... zadawając słowa nieuczciwa i łająca 1469 |
| 'nie wstydząc się, bez skrępowania, w naganny sposób, impudenter, impie': |
| Nie mająli rękojemstwa, ty[ch] ma wojt, słowie pospolny poseł, schować aż do sądu położonego otworzonych dni, aż oni muszą przysięgi cirpieć i czynić |
| 'niezdatny, nieudolny, inhabilis, iners': |
| Kmiecie... mają przysiąc, ... jako nie byli przyczyńce śmierci zabitego |
| Też tak chcemy mieć, aby żadny ziemianin dnia rocznego w onem mieście, kędy roki sądzą, nie śmiał w zbroi chodzić (quod nullus nobilium armatus incedat in oppido aut civitate die et tempore terminorum celebrandorum) 1498 |
| Petrus... obiązał się czynić prawu z swymi ludźmi na dzień zawity, a nie uczynił 1415 |
| 'nie dający się rozumem pojąć, niemożliwy do zrozumienia, niezrozumiały, niepojęty, incomprehensibilis, qui nec perspici, nec cognosci potest': |
| Jakom nie kazał memu czeladnikowi bić Macieja, plebanowa człowieka 1423 |
| Jakom przy tem był, iże Mikołaj... nie pobrał gwałtem... piąci koni s plebańskiego domu 1417 |
| Jakom ja nie zbił Małgorzaty anim jej sinej reny zadał gwałtem na plecu 1465 |
| Nie przyczytaj non reputes (ne reputes sanguinem innocentem in medio populi tui Israel Deut 21, 8) 1471 |
| 'dopłacić zwłaszcza przy obrocie nieruchomościami, pecuniam quandam additamenti nomine solvere (imprimis cum bona, quae moveri non possunt, veneunt emunturque)': |
| Kto nie umie po łacinie, ... na końcu kolżdego pacierza ma przydać: Odpoczynienie wieczne daj jim Panie 1484 |
| Jakokole duchownego prawa ustawienie szkodniki rolne barzo w zawiści ima a wszakoż nienałompni ot złego nie bywają otwabieni, aliż przydan będzie skręt na szyje jich (nisi addatur torques in colla ipsorum, Dział 39: aliż jim powroz włożą na szyję) a czasnym karanim ukrutnie będą umęczeni |
| Nie przyda non adiciet (domus Israel cecidit et non adiciet, ut resurgat Am 5, 1) 1471 |
| 'dołączać do czegoś już danego, istniejącego, dodawać, alicui rei adiungere, addere': |
| Bog nie jest oddawca jimion ale oddawca przydawkow ku jimionom Deus non est remunerator nominum sed adverbiorum XV ex. |
| Iż Piotr Gościejewski, cso jest kupił u Maćka pol wolwarka in Gościejewice, to jest wytrzymał trzy lata spokojnie, a nie trzyma tamo wyszej przydziałkow, niżli to, cso ukupił i ku wolwarkowi przysłusza 1418 |
| Ego in nobilitate sibi non derogavi w ślachcie mu nie przyganiam 1405 |
| 'żywienie, karmienie, pokarm, alimentum, cibus': |
| Ale kako bych tych pieniędzy dobył, nie wiem... ani drogi wiem, kędy tam jić (sed neque viam, per quam pergatur illuc, aliquando cognovi) |
| wprowadza zdanie przydawkowe 'którędyby, qua (ut ea via)': |
| Jakom ja nie wzorał ani posiał rolej Pawłowi... roboty jego na Pielaszkowie za kępistym błotem podług pozwu 1484 |
| Lichoty acz jeśm przyglądał (si aspexi, Puł: jeśm weźrzał) w siercu mojem, nie wysłucha Gospodzin |
| Jan i Jędrzej... rokow i też rzeczy sądowych nie mogąc oblicznie przyględać, causas iudiciales uergentes personaliter attemptare, ... ustawili... prokuratora ca 1428 |
| Jako Mściszek stał na zdanem mieśćcu przyglądając (Czrs s. LXXV: przeglądając) świadkow, a świadkowie stali, ale przed południem przysiąc nie chciali1446 |
| Profitemur, quod non coacti neque compulsi, nie przymąceni ani przygnani, sed deliberato animo 1460 |
| 'przypadkiem, zrządzeniem losu, casu, forte, fato': |
| Bo co sie ma na was przygodzić (quid futurum sit vobis), tego wy nie wicie |
| Jestl[h]iby sie to przygodziło (si omitti contigerit) ktoremu bratu tego nie spełnić albo opuścić, tedy potem ma trzy pacierze zmowić 1484 |
| Jesus ima przygroził (comminatus est Mat 9, 30) rzekąc: „Patrzta, aby tego nikt nie wiedział” |
| Ale są-li bliszy przyjaciele (si vero successores propinquiores fuerint, OrtMac 22: bliszy przyrodzeni), tedy nie może stojące jimienie przedać przez wolej <przyrodzonych> tych to dzieci |
| Takiemu nie może pomagać przysiąc ociec ani przyrodzony brat albo ktorykole przyrodzony przyjaciel (pater, frater et conventi) |
| Jako Mikoł<aj> z Wawrzyńcem nie umawiał ni jednej umo<wy>, by mieli puścić na przyjaciele 1399 |
| (o wołach, de bovibus) 'nie nauczony pracować, indomitus, non doctus laborandi': |
| 'nie dający się poskromić, pyszny, zuchwały, qui domari non potest, superbus': |
| (o zwierzętach, de animalibus) 'nie nauczony pracować, indomitus, laborandi non doctus': |
| 'nie ulegający zmęczeniu, niezmęczony, nieznużony, indefessus, qui fatigari non potest': |
| 'błąd, wykroczenie, omyłka wynikająca z nieświadomości czy niewiedzy, error, erratum, mendum': |
| 'nie umiejący, głupi, inscius, insipiens, stultus': |
| 'niewiedza, nieświadomość, nieznajomość, ignorantia, inscitia': |
| Sędzia... już nie pojedzie na roki,... co przewracał sądy wierne, bierząc winy nieumiernie |
| 'niepowściągliwość, brak umiarkowania, intemperantia, animus immoderatus': |
| 'nienaruszony, nieuszkodzony, nienadwerężony, intactus, illaesus': |
| 'nadużywanie, przekraczanie dozwolonej miary, abusus, actus modum excedendi': |
| Iże pan Mikołay Tomicski nie szedł... do klasztora, do mnichow 1429 |
| 'niestały, zmienny, ruchliwy, chwiejny, inconstans, varius, mutabilis, levis': [nieustawiczny jako wiatr.] |
| przenośnie: |
| Nie podług dostojności person ani podług wielkości alibo mniejszoci rzeczy (nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum), ale podług oczrzedzi się prawujących... otprawieni mają być |
| Nie telko sześć dni działał moj ociec, jako wy mnimacie (ut putatis), ale zawżdy działa |
| 'nie dający się powstrzymać, pohamować, ułagodzić, non consolabilis, qui retineri non potest': |
| 'nie przynoszący pożytku, niepożyteczny, nieprzydatny, przynoszący straty, inutilis, qui nulli usui est, qui damnum fert': |
| Jakom ja nie zegnał Bogusławowych ludzi samowtor s j<e>go dzirżawy 1403 |
| Częstokroć przygadza się jim (sc. dzieciom) laty młodymi <w> częśc<i> utracić jimienie ot oćca wzięte, a potem prze niewdzięczność oćcu uczynioną jim przez oćca nie pomagać ku ubożstwu schodzącym, a takoż z takiego otdzielenia strona oboja czuje nieużytek i otnosi (sentit incommodum et reportat) |
| 'niedogodność, szkoda, incommodum, damnum': |
| 'taki który wypada, dzieje się w nieodpowiednim, niedogodnym czasie, nie na czasie, intempestivus, importunus': |
| W tem słowie miły Krystus urownał swe odpowiedzenie, iże sie nie zaprzał krolem być ani sie takim krolem uznał, ktorego by krolewstwo mniemano z tego świata |
| Kto nie umie nics pisać, ten mnima, aby mała by była robota XV p. pr. |
| 'taki o którym się nie wie, nieuświadamiany sobie, nieznany, ignotus, incognitus': |
| 'często, nieraz, saepe, frequenter': |
| 'nierządnica, meretrix': |
| 'skrycie, potajemnie, niejawnie, occulte, clam': |
| 'potajemnie, skrycie, clam, furtim': |
| 'taki, który nie widzi, ślepy, caecus': |
| 'mający koniec w czasie, nie trwający zawsze, doczesny, non aeternus, qui finem habet, non est perpetuus': |
| Jozef... rzekł jej: „Siedzi i dzierży klusię (tene te in iumento), a nie mowi proznych słow!” |
| Jakom ja nie dzirżał Staszkowa bydła wyszej godziny 1403 |
| Dziedzina w Psaroch od XXIIII lat nigdy nie wychodziła z dzierżenia jich otca i oni po otcowie śmierci dzierżą 1400 |
| 'niewierzący, nie mający wiary, nieprawowierny, infidelis, non fidens, qui fidem veram non profitetur': |
| 'przewrotny, nie dotrzymujący wiary, oszukańczy, podły, perfidus, infidus, nequam': |
| Narodzie zły..., takli odpłacasz Panu?... Zali on nie jest ociec twoj, jenże jest dzierżał i uczynił, i stworzył cię (qui possedit te et fecit, et creavit te)? |
| Świętosław w zastawie dzierży poł Prochnowa, a nie na wieki kupił 1399 |
| Jakom ja nie zaorał części Abramowej, ktorą ote [m]mnie w [sz]dzirżawie dirżał podług zapisu ksiąg ziemskich 1469 |
| A kakokoli z rodu Neptalimowa wszech namłodszy był, wszako się, przeto, nics dziecińskich rzeczy nie dzierżał (nihil tamen puerile gessit in opere) |
| 'taki który nie wierzy w (takiego jak my) Boga, niewierny, niechrześcijanin, qui dei (nostri) fidem non profitetur': |
| [niewieścia twarz] |
| 'taki który nie popełnił żadnego występku, lub karalnego czynu, też w sensie moralnym: wolny od grzechu, bezgrzeszny, czysty, qui culpa caret, innocens, innoxius, item sensu ethico: qui peccatum non commisit, integer': |
| 'wstrętne, niegodne człowieka czyny, inhumanitas, facinora, homine non digna': |
| 'bezzwłocznie, natychmiast, sine mora, ilico, statim': |
| 'przymus, konieczność, necessitas': |
| po niewoli |
| 'dotyczący niewolników, servilis, qui servorum est': |
| 'człowiek nie posiadający wolności, pozostający w całkowitej zależności i władzy swego właściciela, servus, homo non liber': |
| 'niemożność wykonania czegoś, przeszkoda, impedimentum': |
| Jakom ja nie wyłowił ryb niewodem Mikołajowi za trzy kopy violenter 1462 |
| 'nie dający się zbadać, niemożliwy do zbadania, do poznania, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| 'nie dający się poznać, zbadać, niepojęty, niezrozumiały, qui cognosci non potest, non intelligibilis': |
| 'nie dający się zbadać, poznać, niezbadany, qui cognosci non potest': |
| 'w sposób nie dający się wyrazić słowami, niezmiernie, ogromnie, wielce, bardzo, inenarrabiliter, incredibiliter': |
| 'nie ulegający zmęczeniu, niezmęczony, nieznużony, indefessus, qui fatigari non potest': |
| 'nie dający się opowiedzieć, opisać, wielki, ogromny, qui enarrari non potest, magnus, immensus': |
| 'nie dający się zbadać, zrozumieć, pojąć, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| 'nie dający się wyrazić słowami, wypowiedzieć, niewysłowiony, inenarrabilis, qui verbis exprimi non potest': |
| 'nie dający się opisać, niewypowiedziany, niewysłowiony, ineffabilis, qui verbis exprimi non potest': |
| 'nie do rozwikłania, zawiły, qui explicari non potest, difficilis, obscurus': |
| 'posiadanie na własność lub w dzierżawie, possessio, actus rem suam vel conductam possidendi': |
| Jako wtenczas, kiedym birzwna rąbił na tej dziedzinie, nie był Włodek tedy w dzierżeni 1391 |
| 'niezabranie, nieprzejęcie na własność, alicuius rei receptio neglecta, occupatio non facta': |
| 'niemoc płciowa, impotencja, defectus potentiae sexualis' (?): |
| 'nie podlegający zamąceniu, zakłóceniu, naruszeniu, niezakłócony, niewzruszony, qui non potest perturbari, commoveri': |
| 'niedanie należnych komuś pieniędzy, nieuiszczenie należności, solutio neglecta, sulutionis omissio': |
| Ran miara ta to będzie, ale wszak, aby liczby cztyrzech dziesiątkow nie przesiągnęli (ut quadragenarium numerum non excedant) |
| 'taki któremu nie można zapobiec, nieuchronny, niechybny, non evitabilis, necessarius': |
| Dziesiąta kaźń Boża: nie pożędaj cudzego zboża |
| Jakom ja nie wziął Borkowi poł trzeciej kopy dziesięcinnych pieniędzy 1411 |
| 'brak powodzenia, brak szczęścia, nieszczęście, calamitas, fortuna adversa': |
| 'niezbędny, konieczny, non supervacaneus, necessarius': |
| 'brak zgody, jedności, jednomyślności, też sprzeczka, spór, zatarg, waśń, niesnaski, zamieszki, discordia, dissensio, discidium, rixa': |
| 'brak zgodności, niejednomyślność, odmienność, rozdźwięk, różnica stanowisk, discordia, dissensio': |
| 'niewłaściwy, zły, przewrotny, abusivus, pravus, perversus': |
| 'niezdatny, nieprzydatny, nieodpowiedni, inhabilis, non aptus': |
| 'nieugięcie, niewzruszenie, inviolabili modo, ita ut nulla re flecti aut frangi possit': |
| 'nie dający się zmierzyć, zliczyć, zważyć, bez miary, ogromny, immensus, qui non potest numerari aut ponderari': |
| W nyesmisle (war. kal.: nye w smisle 'w niezmyśle') in amencia (dicit dominus: percutiam omnem equum in stuporem et ascensorem eius in amentiam Zach 12, 4) |
| 'nieznany, obcy, ignotus, incognitus, exterus': |
| 'nieznany, taki którego jeszcze nie poznano, ignotus, incognitus': |
| 'nie dający się zbadać, niemożliwy do zbadania, niezgłębiony, niedocieczony, incomprehensibilis, inexplicabilis, qui nec perspici nec cognosci potest': |
| 'po przyjacielsku, przyjaźnie, amice': |
| Non propter affinitatem nie dla przyrodzenia albo przyjacielstwa 1413–4 |
| Zwirzchni (Fl: dokonaj) chodzenia moja we sdz[y]ach twoich (perfice gressus meos in semitis tuis), eżby sie nie poruszyli śladowie moji |
| Modlę się tobie, abych na swoję duszę nie przyjęła pomsty |
| Iż pani Helżka Więceńcowym ludziem czyniła zapłacenie podług ujednania, ani ('a oni') go nie chcieli przyjąć |
| 'nie odrzucić, zgodzić się, uznać, non reicere, concedere, pati, sinere, agnoscere': |
| 'małżeństwo prawnie zawarte, matrimonium legitimum': |
| 'ten, kogo się nie zna, obcy, cudzoziemiec, ignotus, externus, peregrinus': |
| 'nieuporządkowany, nieporządny, chaotyczny, inordinatus, confusus': |
| 'nieprzyuczony, nieprzyzwyczajony, dziki, indoctus, indomitus, non assuetus, ferus': |
| 'czarowanie, zaklinanie (zapewne dotyczące impotencji), incantatio, fascinatio': |
| 'nie dający się zwyciężyć, opanować, niepohamowany, qui non potest vinci, retineri': |
| (o gospodarstwie chłopskim i jego częściach) 'objąć w używanie, aliqua re uti incipere': |
| Iż Piotrasz stawiał się na ten rok, jako miał, ano go nie chciano przyjąć 1400 |
| 'przyjąć chłopa na osiedlenie, na gospodarstwo, cmethonem in agris suis collocare': |
| Dawam sie teże winna, iżem... pielgrzyma w dom swoj nie przyjęła |
| 'zwyczajem nie przyjęty, nadzwyczajny, dodatkowy, insolitus, insuetus, non usitatus': |
| 'postępowanie niezgodne z panującymi zwyczajami, niewłaściwe, złe, nadużycie, abusio, mores pravi, delictum': |
| 'niezgodny z panującymi zwyczajami, niewłaściwy, zły, abusivus, illicitus, pravus': |
| Jakom ja na imieni jego na Wyczołkowie, gwałtem przyjechaw samoczwart, nie zadałem mu trzech ran 1471 |
| Jakom ja przyjechawszy samoczwart do domu Mikołajowego nie zbiłem czeladnika 1471 |
| Jakom ja nie przyjał gwałtownie z Pielaszkowa... do domu Piotrowa... anim odbił zamku jego 1478 |
| 'nie mający żony, bezżenny, agamus, caelebs': |
| Oświeci oczy moje, bych nigda (ne umquam, Puł: niegda) nie usnął we śmierci |
| Katarzyna trzymała Rogaczewo trzy lata z pokojem... a Szczepan je nigdy nie gabał 1395 |
| nieść przyjemność |
| Niedy płacze, ale się nidy nie śmieje (qui numquam visus est ridere, flere) ca 1418 |
| 'niegdyś, quondam, olim': |
| Jako rzekł. przemieniono jest imię ojcowskie w synowo, bo Judasz niegdy był synem a ni<e>gdy nie był (quandoque fuit Dei filius, quandoque non) |
| Pan bydgoszczski był cał dzień w[o] Nakle w piątek po świętem Jidziem, a nigdzie tego dnia nie wyjeżdżał 1427 |
| Withocha... wydzierżała mimo trzydzieści lat pokojnie i mirnie trzecią część trzecie części Drzązgowa, nigdzie nie otmieniając 1418 |
| Ot jutra aż do niniejszego czasu stoi na polu, nigdziej się do domu nie wracając (ne ad momentum quidem domum reversa est) |
| Iż o sobie nijedne piecze nie imają |
| O to ich nijeden człowiek nie gabał 1401 |
| Tedy więc święty Jan jestci mu on tako był odpowiedział, iże ty, dzie, nijedną stroną nie możesz tuta być se mną |
| Nie zabijaj nijedn[y]ego (Dek I 1: niejednego, I 5. 6. V 1. 4: nikogo, V 2. 3: nikojego) |
| 'w żaden sposób, nijak, wcale nie, bynajmniej, nullo modo, minime, nequaquam': |
| Nie zabijaj ręką nikojego |
| Jako to dwoje chyż obaliło się i zgniło, i nie godziło się nikomu 1397 |
| Tego nikt nie ma, jeno ten, jen pe[l]wnie w Pana Boga wierzy XV med. |
| Com wziął troje koni..., tom wziął u mego pana w zapuście, gdzież-ta nikt nie rąbi, jedno co u Brody przedawa 1430 |
| Nikogo inego nie dbali a ni-na-kogo (i.e. na nikogo) inego patrzyli, jedno miłego Jesukrysta |
| Bo jeś ty wszytkich pokutujących zbawienie a jinego nikogo nie wiem, jedno jeś ty sam moj miły mistrz i pan |
| 'umowa o osiedlenie się na gospodarstwie kmiecym, pactum, quo aliquis in cmethonis praedio domicilium collocat': |
| Wytrzymały trzydzieści lat i dwie lecie ty części w Gorce spokojno, a jich niktej nie nagabał 1406 |
| Pan... kmiecia... ma wrocić, a to tako, aczby kmieć ku panu, od ktorego zbieży, nie miał niktorej winy pirwej wypisanej (et hoc, ubi nulla culpa praecedente domini, Sul 61: nijeną winą pańską przechodzącą) |
| Jako Wociech miał vmowę z Dobiesławem, iż to ręko<je>mstwo nie miał niktyż w krolewem sądzie gabać 1393 |
| Wwiodą ją (sc. jałowicę) w doł przykry i kamienisty, jenże jest nigdy nie oran ani nasienia przymał (nec sementem recepit) |
| Od ludu ziemskiego, jiż noszą przedajne rzeczy..., nie przyjimajmy (non accipiemus) od nich w sobotę |
| Jako Mikołaj kmieć przyimał u mnie ogrod na się, ale nie na swą macierz 1423 |
| A ma[yą] sie być barzo wystrzegano..., aby żadny kacerz... nie przymowan... w ten to zakon 1484 |
| Nie przymiesz miasto zakłada spodniego i zwirzchniego żarnowa (inferiorem et superiorem molam) |
| Kaję sie teże, iżeśm... świętego wiernego bożego ciała dostojnie nie przymował |
| 'zagarniać, zajmować, brać w posiadanie, occupare, capere, aliqua re potiri': |
| Mający sądy... obykli są przymować (acceptare, Dział 13: wybirać) alibo obierać ku sądzeniu sobie miestca ktorale nie naznamionana |
| (o interpretacji tekstów biblijnych, de Scripturae sacrae interpretatione) 'w sposób ukazujący przenośne, skryte znaczenie tekstu (w odniesieniu do królestwa bożego w niebie), per anagogiam': |
| Nie było sierce jego zwirzchowane (nec erat cor eius perfectum) z Panem Bogiem jego |
| (w odniesieniu do miar ciał sypkich, de mensuris granorum) 'nasypany z czubkiem, z nadwyżką, kopiaty, confertus, abundans': |
| Jakom ja u Anninych łowcow nie wziął źwierzęcia samotrzeć siłą 1436 |
| przenośnie 'grób, kraina śmierci, inferi, sepulcrum': |
| [Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" (s. 573, t. 6) cytat należy wykreślić i rektyfikować na mścić. W SPJS hasło to nie będzie podlegać dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej.] |
| Jakosmy wyszszego posagu Dzichnie VIII marcas wyrządnego nie ręczyli niż jako Katerzynie 1405 |
| Maciek nie dał lista wyszszej daty, niż jako była oprawa 1399 |
| z czynnością wcześniejszą (po zdaniu głównym zaprzeczonym): 'aż, zanim, donec, non antequam': |
| Jakom ja z Pawłem smowy nie imiał lista wiannego pirwej dać niże w jimienie wwiązania 1428 |
| wprowadza zdanie przeciwstawne: 'ale, lecz, sed, at, attamen': |
| Ale pirworodzone wołu, owce i kozy nie dasz wypłacić, bo jest przyświęcono Bogu, niż krew przelejesz na ołtarzu (sanguinem tantum eorum fundes super altare) a tuk zakadzisz na wonią przechętną Panu |
| wprowadza zdanie warunku wyłącznego: 'ale chyba tylko, non... nisi tantum': |
| 'staranie się, troszczenie się, actus operam dandi, curandi': |
| Piotr Wojciecha niesprawiedliwie wziął siłą mocą, nie osadzaję ('osadzając') nań niżadnego praw<a> 1411 |
| Tedy więc naprzeciw jemu niżadny człowiek nie jestci on wyszedł był |
| Niżadny z was (nullus vestrum) nie wychodź z domu swego |
| Nasz ociec star jest a niżądny (nullus) mąż nie ostał w ziemi |
| Wszytki miasta jego wonczas dobylismy, zabiwszy wszytki bydliciele jich..., nie ostawilismy w nich niżądnego (non reliquimus in eis quidquam) |
| wprowadza zdanie warunku wyłącznego: 'chyba żeby, chybaby, nisi quod': |
| Niektorzy..., gdy... jidą na wojnę..., szkody wielkie ubożstwu, też więcsze niżli (czy niźli) nieprzyjacielom (plura quam hostibus), zadawać nie opuszczają |
| Jako księdza Miroszkowi ludzie nie kopali rowa na Cieślach głębie, niżli (czy niźli) jako kopan ot trzydziejści lat 1422 |
| Na ciążą sędzia nie więcej niżli (czy niźli) dwu czeledniku (non plures quam duos familiares)... posłać ima |
| ze zdaniem: |
| Ch<c>emli tamoż przyć, tego my sami sobą nie możemy dostatczyć |
| Nie dajcie wy chwały jinszemu Bogu niżli (czy niźli) mnie |
| Sędziwoj nie dodał dziesięciora skotu a sześcioranaście świni 1396 |
| Powoda nie mogą przy<ci>snąć ku przysiędze niżli (czy niźli) tako, gdyby żałował o dług po umarłej ręce |
| Iże Jarant s Jarantowa nie orali rolej gwałtem nierozmierzonej, niżli (czy niźli) czso orali swą prawą rolą 1435 |
| Iże Jan z Mikołajem nie miał jinnego rządu, niżli (czy niźli) wziął koń za koń 1421 |
| niejasne: |
| Dzieci nie mające lat... żałować mogą, gdy k latom przydą (cum ad annos pervenerint) |
| Jakom nie wziął dziesięciora skotu w dziesięci grzywnach cso stało 1420 |
| Jako Franek wykupił Filkę z Krośnina, iż tam Filka nics nie ma z swymi dziestymi pieniędzmi 1401 |
| Bowim ja już przyszedł w stare lata (egoque provectus sum aetate iam senili) <a> nie jest podobno, iżbych tako młodą... dziwkę pojął |
| Jako Jachna nie wniosła posagu, kiedy przyszła za Filipa, nics więcej jedno troje skota 1428 |
| 'lekkomyślny, nieopanowany, levis, praeceps': |
| Iże złodzieje nie przyszli z radą Nicolai do dworu Jacobi ani jemu ukradli miodu 1468 |
| Jakom ja Staszka nie... policzkował przyszedszy na jego gospodę 1403 |
| Nie pomoże kurzenie piołyna, gdy przydzie moja godzina |
| Gdy noc śmierci naszej przydzie, bysmy sie jej nie lękali |
| Jakom ja nie miał smowy z panem Jędrzejem o siedm grzywien, anim mu roku dał do God, cso przyjdą 1424 |
| Niepodobno, by nie przyszło pogorszenie (impossibile est, ut non veniant scandala); ale gorze temu, przez ktoregoż pogorszenie przydzie (per quem veniunt Luc 17, 1) |
| 'poczynać nowe życie, powodować powstanie istoty żywej, procreare, gignere': |
| A jestli drzewia nie płodzącego, a jest płone (si qua autem ligna non sunt pomifera) |
| Nie miłuj, aby zło płodził (noli aemulari, ut maligneris, Puł: by zło czynił) |
| Bo nie tylko ludzie służą jemu przez cię, ale i źwierzęta polna (bestiae agri) poddany są jemu |
| Złe źwierzę (auferam malas bestias Lev 26, 6, BZ: odniosę od was źwierzęta zła) i miecz nie przejdzie waszej granice XV p. post. |
| Sicut dicunt naturales, mistrz<o>wie przyrodzenia, in libro De natura animalium, źwierzęcym, quia elephas, wsłoń, est animal quoddam, quod ex natura sua iuncturum officium caret nie ma stawow XV p. post. |
| jest wyrazem porównania dwu treści ze względu na stopień i nasilenie jakiejś ich właściwości, którą nazywa przymiotnik lub przysłówek w formie stopnia wyższego (tu wprowadza zdanie stopnia i miary): |
| Tho (sc. imienie) nye przydze raczczam wszancz (ipsa bona consules recipere non debent), ale przydze gego przyrodzonym ge bracz |
| Komornicy albo urzędnicy tako posadzeni nie mają, niżliby (czy niźliby) włostne swe rzeczy mowić (non debebunt alias causas nisi proprias procurare), ani ku mowieniu rzeczy z sądu się wznosić |
| A żadnym inakim obyczajem nie ma być(i) taki przyjąt, wyjąwszy niżliby (czy niźliby) się inako ministrom... zwidziało (nisi visum eis aliter fuerit) 1484 |
| przenośnie: |
| Nie mogę się dowiedzieci, gdzie pirwą mam noc abo leg (SkargaPłoc w. 3: nocleg) mieci |
| Spowiadamy się..., iżesmy... podrożnika na noc nie położyli |
| Nie miała stawiać koni, aliż prawo przeszło po Wielce Nocy na pirwe poroczki 1414 |
| Nie będziesz sie bać od strachu nocnego (a timore nocturno) |
| I był opięć obłok ciemny a świecujący noc, tako iże k sobie w gromadę wszytek czas nocny (toto noctis tempore) przybliżyć sie nie mogli |
| Ego nie przykazał nikomu pieniędzy płacić 1396 |
| 'przysądzić, sądownie rozstrzygnąć, adiudicare, decernere alicui aliquid, lege constituere': |
| Jako Bożej nie przykazał syna swego Mikołajewi, ani mu rzeczy pokradł 1403 |
| Toć jest wola Boga naszego, bychom pełnili przykazanie jego |
| Wdźwignę rękę swą ku Gospodzinu Bogu..., żeć nici namniejszej ani wstęgi nogawicznej nie wezmę (quod a filo subteminis usque ad corrigiam caligae non accipiam) |
| Bratnich rzeczy nie korzyści, Bożą przykaź<ń> (Dek I 8: przykazanie, III 2–5. 16. 17. 22. 24. 25. 27. 28. 30. 31: kaźń) tako zjiści |
| Jako ja przy tem był, Jakub W<oj>ciechowi przywolił część u mnie kupić, a nie miał mu przykażać (war. ib.: przekażać) 1419 |
| 'wzór, coś, co należy (lub czego nie należy) naśladować, wzorowy sposób bycia, postępowania, exemplum, quod est (vel non est) imitandum, ratio vivendi, mores': |
| Maryja dzieweczka... nie chciała mieć poznania plemienia męskiego 1453 |
| Iacobus... erga... Stanislaum... iuramentum debet prestare tali condicione, quia sibi accomodavit et contulit... equm sanum, non claudum al. nie nosatego 1500 |
| To są ci, jiż są wyszli z więzienia..., a nie mogli ukazać domow oćcow swych ani swego plemienia, by byli z Israhela (non potuerunt indicare domum patrum suorum et semen suum, utrum ex Israel essent) |
| Mikołaj dawał swe pieniądze na zastaw... nic synowc<o>wych pieniędzy nie przykładając 1410 |
| Przykaż synom israelskim, ać przywiodą przed cię krowę..., na nieże to nie byłoby niżadnie pokalanie ani nosiła jarzma (nec portaverit iugum) |
| Udziełał... dwa pierścienia..., aby sie mogły przewlec przez nie żyrdzi a mogłby sie ołtarz nosić (ut... possit altare portari) |
| Dobytku twemu nie daj się snić z jinego plemienia dobytczęt<y> (cum alterius generis animantibus) |
| w znaczeniu dokonanym 'zanieść, przynieść, wynieść, dostarczyć, doręczyć, ferre, portare, afferre' (de actione perfecta): |
| Ćwirdzimy, aby poki ociec żyw, żadny syn swej pieczęci nie nosił (portare... non praesumant), jedno oćcowej pieczęci używał |
| 'ród lub grupa rodów szlacheckich związana wspólnym pochodzeniem albo zawołaniem i godłem herbowym, nobilium gens vel gentes eiusdem originis vel eiusdem proclamationis, quae vocabatur, atque insignis gentilicii': |
| nosić odzienie [suknią] itp. |
| Ani wstęgi nogawicznej nie wezmę ze wszego twego plemienia (ex omnibus, quae tua sunt, Stary Testament Cardy: ze wsseho tweho plenu) |
| Opiekadnik... musi... przysiąc, iż on tego opiekadlnictwa nikomu na przykorę (OrtOssol 83, 3: przekorę) nie spuszcza (quod hoc nemini in damnum faciat) |
| Bociem przykazał mym dzieweczkam (mandavi... pueris meis, Biblia Zamojskich: nebot sem prikazal mym dieueckam), aby ciebie nijeden nie smęcił |
| To jest... przykazanie... dziewiąte: nie pożędaj cudzej żony |
| Dziewica Maryja acz pieluszek dobrych... nie imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła> |
| Boga prośmy..., aby... język zatrzymawając, aby uśmierzył <ji> (sc. język), by swady przykrość nie brzniała |
| 'nieprzyjemne uczucie, molestia': |
| Ganek brukowany przed domem, nie mający nad sobą przykrycia litostratos, id est structura de lapidibus, Hebraice golgata XV p. post. |
| Nec in lecto precioso recumbentem, leżącą, sed vix vnam tunicam habentem non ad ornamentum corporis sed ad tegumentum nuditatis mającą nie na okraszenie jej ciała, ale na przykrycie jej nagości XV med. |
| Iżci... kożuszka nie miałać go jest ona była, a to cożciby ji ona przed z<i>mnem była przykryła |
| przenośnie 'ukrywać, chronić, occultare, servare': |
| Ofierować będzie za grzech swoj białą część dziesiątą efi a nie przyleje k niej (mittet in eam) oleja |
| A przeto my nie mścimy siebie nad tym, cso cirzpimy, ale przyliczając naszym grzechom (reputantes peccatis nostris), ta ista zamącenia przymujmy za mniejsza biczowania boża |
| Wszedł jest farao z wozmi i s jeźcy swojimi w morze i zwiodł (Puł: zwiodł, BZ: wzwiodł jest) na nie Gospodzin wody morskie (reduxit super eos... aquas maris Ex 15, 19) |
| Nie daj się zwieść Bogu swemu (non te seducat Deus tuus) |
| Jako Mikołaj nie bieżał w Wilkowie ku ćwierdzy gwałtem ani kmiecia otjął, ani go z dziedziny zwiodł 1415 |
| Jakom nie rzekł anim się zamowił Januszewi... dwu śladu zaorać na jarz i na zimę ani mu moi kmiecie mieli żąć ani zwieźć 1428 |
| Iże Tyfan nie był przy czeladzi pana podsędkowej, kiedy ją Staszek... starosta łapał, ani o tem wiedział, ani rzekł, by dan[y]a zwięzić podsędkowa czeladź 1427 |
| Rucho jich nie zwiotszało (non inveteraverunt) |
| corruptum pro zwyczność 'nawyk, przyzwyczajenie, mos, consuetudo': |
| Jaco mi Pstrzech nie zapłacił poł grzywny ani dwojich wrot stoczystych, ani zwisły<ch>, jako zań Jędrzych zaręczył 1427 |
| Tę suknią nosił miły Jesus a nigdy jej nie z<w>łoczył, ależ czasu śmierci i z ciałem była zwleczona (per mortem donec corpore foret hac exutus) |
| przenośnie: |
| 'wyłowić ryby przez ciągnienie sieci po jeziorze, everriculo pisces capere': |
| 'człowiek nowy w pewnym środowisku, jeszcze do niego nie przystosowany, rażący w swym środowisku, prostak, homo novus, tiro, item homo rusticus, rudis, incultus': |
| Ofierym Bogu nie czynił ni z pirwiny, ni z nowiny |
| 'dopiero co, świeżo, ostatnio, od niedawna, novissime, nuper': |
| 'wywodzący się z Nowego Miasta (tu prawdopodobnie z Nowego Miasta nad Wartą), qui in oppido Nowe Miasto erat in usu (hoc loco de Nowe Miasto, oppido ad flumen Warta agi videtur)': [miara nowomiescka] |
| 'taki który dopiero co został zrobiony, dopiero co powstał, pojawił się, przybył itd., również odznaczający się cechami rzeczy dopiero co zrobionych, nie zniszczony, całkiem dobry, cały, novus, recens factus, qui nuper venit, nondum corruptus, bonus, integer': |
| Jakom ja nie ręczył wyprawy po Małgorzecie... trzech poduszk, dwie parcienych a jena postawcowa..., a to wszytko nowe a dobre 1468 |
| 4. nowa barwa: a. 'kolor niebieski, color caeruleus': |
| Nozdrze mają (nares habent), a nie będą wonieć |
| Kiedy kto sąd zgwałci alibo go nie czcząc miecz alibo noż w sądzie wymie z nożen (gladium evaginans) |
| A to sie stało przeto, by sie pismo napełniło, ktore pisano o onem dostojnem Jopie, iże od pięt[ne]y nożnej aż do wirzchu głowy nie było w nim zdrowia |
| w przekładzie Biblii 'bliżej nie znany ptak, może gatunek sępa', in Scriptura sancta 'avis ignota, fortasse vultur': |
| Nie ostawilismy w nich (sc. w miastach) niżądnego żywego kromie dobytka, ktory na dział przyszedł plonnikom (praedantium) |
| Toma nie uczynił mocy nad Chroślą... pirwej, niż sie <w>więzował 1389 |
| Adam nie jimował Stanisław<a> w Szadku siłą mocą ani go wiązał 1411 |
| Jako Bodzęta nie wybił gwałtem i mocą człowieka u Piotra, ale ji wyręczył 1418 |
| Iże pan Jan Jugo nic nie ma w Stęszewie any listy wzdawn[y]e pana starościny dzielne na poł Stęszewa Jugowi wyszły, ktore by moc miały 1429 |
| 'prawo do czegoś, uprawnienie, pozwolenie, ius atque potestas, copia, licentia': |
| 'zdecydowanie, stanowczo, firme': |
| Jakom przy tem był, iż Maciej nie miał Sędziwogium pozbywać laty o ręko<je>mstwo 1391 |
| Nad jednym hominem pokutę strojącem[v] niżli (czy niźli) nad dzie[r]więćdziesięć dziewiącią s<p>rawiedl<i>wymi nie potrzebującemi (Luc 15, 7) ca 1450 |
| 'panieństwo, dziewictwo, czystość dziewicza, virginitas, castitas': |
| Strożowie i panosze moi... nie zwłaczali swego odzienia (non deponebamus vestimenta nostra) |
| wprowadza zdanie przydawkowe a. rozwijające (tj. takie, które nie uzupełnia zdania nadrzędnego, lecz wprowadza własną treść wydarzeniową) 'kiedy, cum, quod': |
| wprowadza zdanie podmiotowe 'kiedy, quo tempore, quando': |
| Przymicie pokaźnienie, aby sie kiedy nie rozgniewał Gospodzin (ne quando irascatur dominus) |
| Azaś nie czytał..., jako panny... nago zwłoczono, ciało żżono i pirsi rzezano |
| II. spójnik: 1. wprowadza zdanie okolicznikowe faktu towarzyszącego 'kiedy, cum': |
| wprowadza zdanie przydawkowe: |
| wprowadza zdanie czasowe 'kiedykolwiek, quandocumque': |
| W ręku nosić będą ciebie, aby nie uraził o kamień (ad lapidem) nogi twojej |
| powodu, przyczyny jakiegoś, często niekorzystnego, stanu lub wypadku: |
| Iż o sobie nijedne piecze nie imają |
| Jemuż to Pan Bog rzekł: Nie zda-ć się to wielmi przeciwno o synu a o dziewce twej (non tibi videatur asperum super puero et super ancilla tua) |
| Gdy się wracali, zostało dziecię Jesus w Jerusale<m>, a nie obaczyli (non cognoverunt Luc 2, 43) rodzicowie jego |
| Nie obacząc non diiudicans 1434 |
| Ten isty kapłan chciał ją (sc. Maryję) obakać a uźraw światłość wieliką około jej, poszedł nie rzekąc żadnego słowa |
| O dług... sampierz... pozwany, rzecz straci nie staw..., a powod przedania hi oddalenia będzie miał mocność (habebit facultatem) |
| 'chodzenie, krążenie dookoła czegoś, circuitus, ambitus': w mylnym rozumieniu dwuznacznego tekstu łacińskiego, hoc loco ex falsa versione Latinae: 'powątpiewanie, niezdecydowanie, wahanie, actus ambigendi, dubitandi': |
| Mikołaj nie kradł ani złodziejstwem żył, ale wiernie się obchodził 1417 |
| Paszek... Podleski miescskiego prawa nie przymował any sie miesckim prawem obchodził 1398 |
| Kiedykolwiek ich (sc. Ezeitow) dziesięć pospołu siedziało, ... w pośrodek albo miedzy się ani na prawą stronę plunąć (spuere) nie śmieli |
| Tako trzeci poczęli sie przyprawiać, chciąc ji (sc. Jesusa) jeszcze męczyć, jakokolwie już był tako barzo umęczon, iżby już żyw być nie mogł, ... ale bostwo w nim będzie tu pomagało jego człowieczeństwu, iże tako wiele mogł mocować, ażby sie w nim wszytko popełniło, co było o nim pisano, le to, iże miał umrzeć na krzyżu |
| Jakokole... płaca (solutio, Dział 27: płat), rzeczona... przysąd, ... byłaby oddalona..., gdyż ta jista płaca (eadem solutio)... pod jinszym jimieniem, jeż rzeczono pamiętne, uznana jest być otnowiona, jaż widzi się przewyszszać przerzeczoną płacą (praedictam solutionem)..., ustawilismy, aby... sędzia dla rzeczonej płacej przysąd (praetextu dictae solutionis, Dział 27: miasto płatu) dalej cztyrzech groszy nie śmiał wycięgać |
| 'kara pieniężna, odszkodowanie, multa pecuniaria': |
| Nie dziękuj acaris, non bene gressus (war. lub.: niewdzięczny acaris, homo acharis quasi fabula vana in ore indisciplinatorum assidua erit Ecclus 20, 21) 1471 |
| Chrześcijanom pieniędzy swych pożyczając nie więcej za każdy tydzień wziąć mieli, niżli tylko jenę kwartę... z dziękowanim (exigere habeant nisi tantum unam quartam cum gratiarum actione) |
| 'na swobodzie żyjący, nieoswojony, ferus, indomitus, agrestis': |
| Iako Jędrzej nie płacił swej siestrze Jafroszce przy trzech leciech trzy grzywien płatu o<d> trzydziesiąt grzywien posagu 1400 |
| W czwartem potem wieku sam się wroci[sz], bo się jest jeszcze nie dokonała Amorejskich złość aż do dzisiego czasu (usque ad praesens tempus) |
| To wszytkim dobrem pospolno, jidą przed mą kosą rowno, bo dobremu mało płaci, acz umrze, nic nie straci |
| Nie będę (Puł: będę) obcować z wybranymi jich (non communicabo cum electis eorum) |
| Ktory jest człowiek, jenże pojął sobie żonę a jeszcze nie obcował s nią (non accepit eam), jidzi i wroć się do swego domu |
| 'człowiek nie należący do pewnej wspólnoty, zwłaszcza rodowej, występujący najczęściej jako świadek sądowy, szczególnie przy naganie szlachectwa, a także w sprawach dotyczących wychodźstwa kmieci, homo, qui ad aliam familiam pertinebat, qui frequentissime testis in iudicio erat': |
| Nie jest nijeden nalezion, kto by się wrocił a dał chwałę Bogu, jedno ten obcy (nisi hic alienigena Luc 17, 18) |
| 'nieznajomy, nieznany, ignotus': |
| 'wspólny, communis' (?): obce 'wspólne mienie, bona communia': |
| 'człowiek (rzadziej ludzie) nie należący do pewnej wspólnoty, mianowicie rodowej, występujący jako świadek sądowy w sprawach dotyczących wychodźstwa kmieci, homo (etiam homines) qui ad aliam familiam pertinebat atque testis in iudicio erat': |
| Jakom ja nie ukradł konia Mikołajewi... na obdzach uwiązanego 1474 |
| Bo taka rzecz miłosierdzia bożego nie obdzierża (non est iste sermo, qui misericordiam provocet) |
| 'zajęcie, zatrudnienie, praca, będące podstawą utrzymania, też warsztat lub majątek, dające utrzymanie, labor, occupatio, negotium': |
| Kościołow modlebnych na gorach (excelsa) nie zatracił |
| Ale ołtarz ten nie był cały, ale wnątrz prozny z desk a <w>nątrz dziurawy (ipsum autem altare non erat solidum, sed cavum ex tabulis et intus vacuum) |
| Gdy mnich pocznie dziwy stroić, nikt go nie może ukoić |
| Ja się temu dziwuję, iże mowisz nie rozbaczając |
| I zatracę ziemię waszę, i będą się nad nią dziwić nieprzyjaciele waszy (et stupebunt super ea inimici vestri), gdyż bydliciele będą w niej [uciekać] |
| A napełniony będą wszytcy domowie ejipszczy much... i uczynię dziwnie tego dnia w ziemi Gessen (faciamque mirabilem in die illa terram Gessen)..., aby nie były tu muchy |
| 'dziwnie, w osobliwy sposób, szczególnie, miro quodam modo': |
| Miły Krystus... chciał, ... abychmy wiedzieli umysł, ktory mieli Żydowie o jego krolewstwie, ... ale dziwna rzecz, skąd im to przyszło, iże mowili, by sie on krolem czynił, a on ich krolem być nie chciał |
| Ty uczynki czynić jest być mi<ło>sierdnym cielnie. Ale duszne są jine, takie siedm: ... ucieszyć smętnego, nie dziwować (ferre patienter iniurias), prosić za kimkole Boga i człowieka XV med. |
| A przezto {my} ucieczmy się dzisia k nie, zawitając ją tą to modlitwą |
| Pogańskich modł na gorach nie zatracił (excelsa non abstulit) |
| Ksiądz opat tyniecski nie dał drzewa rębić plebanowi bieździedzkiemu ku zwonnicy... w lesie 1425 |
| Jakom nie kazał mym ludziem jachać na Stefanowę dziedzinę czynić gwałt i zwonicę et non super crucem 1395 |
| Tak siodmego miesiąca pirwy dzień sławny i święty będzie wam, wszelkiego działa robotnego nie czyńcie w niem, bo dzień źwięczny a trąbny jest (dies clangoris est et tubarum) |
| Czas dżdżowy, iże nie możem stać na dworze (tempus pluviae et non sustinemus stare foris) |
| 'wyjmować spod prawa, skazywać na wygnanie, civitatis iure privare, exilio punire': |
| żal, narzekanie 'ach, ej': |
| Iako wiemy i świadczymy, eż jemu nie popełniono tego zapisu 1403 |
| Jakom ja Michałowi nie miał wrocić konia, eże mi ji dał 1415 |
| Tegodla eż człowiek będzie zatwierdzon ku prawu o przerzeczone rzeczy, a nie mogą się panowie sprawnie podjąć tego jimienia, ale to ma jego żona... osieść |
| wprowadza zdanie sposobowe 'że, ut': |
| wprowadza zdanie okolicznikowe miary 'że, aż, ut': |
| I jeszcze malutko, eż (Puł: iż) nie będzie (et non erit) |
| Nie ostanie służba sługi twego u ciebie eż do jutra (usque mane) |
| Testamur, ize konye thy *cradzonie, o ktore Ian... dal vyna Barznyowi..., esby ge chowal w swem domu, thych nye chowal 1445 |
| Azaliby nie mogł <inako> być zbawion rodzaj człowieczy, jedno eżby ty cirpiał (nisi te oporteat... necari)? |
| <Sio>stry nie mają chodzić w bindalech albo w zwojcoch, albo w rąbkoch jedwabnych (bindis et ligaturis Sericis non utantur) 1484 |
| Jako ja nie wziął tkanki pierłowej..., zwojka (a. zwoika) jedwabnego i jinszych rzeczy 1456 |
| Takież Dawid, kiedy był miedzy swemi zwoleniki, nikt jego ciszszy nie był, ale wszędzie przeciw nieprzyjacielom w boju nikt ostrzszy i twardszy |
| Jako Jakub parobka do mego sadu nie przywodził anim go mu odbił siłą, anim nań wsi zwołał 1452 |
| wprowadza zdanie czasowe 'kiedykolwiek, kiedy tylko, ilekroć, quandocumque, cum': |
| Kiedyż jest to miły Jesus mowił, a nikt jemu nie <o>dpowiedział, tedy poczęli mowić niektorzy Jerosolimijanie rzekąc |
| Jan Piotrowi nie pobił kiernozow chąziebną rzeczą 1424 |
| Jakom ja nie brał mchu s Jakubowa krza 1427 |
| 'kij (nieraz okuty), laska, pałka, maczuga, fustis, baculum, clava': |
| rozpoczyna zdanie pytajne zawisłe (w funkcji zdania przedmiotowego): |
| Kielko słyszeli i poznali jesmy je (quanta audivimus et cognovimus ea) i oćcowie naszy powiadali są nam, nie są utajona od synow jich |
| względny: wprowadza zdanie czasowe 'ilekroć, ile razy, quotiescumque': |
| 'pokonać sądownie, prawnie, uzyskać wyrok skazujący, aliquem iure vincere, causam obtinere': |
| A miałby przedtym wolą kilo lat (et si antea libertatem habebat aliquot annis), tyleż lat panu swemu służyć ma, ot niego nie wychodząc, jile lat wolą się weselił |
| Sluszno ustawić, aby... żadny Żyd krześcijaninowi... swych pieniędzy na zapisy... nie dawał, ale tylko na zakład dostateczny ma dać podług zwyczaja (secundum consuetudinem, Sul 61: podług obyczaju) dawno dzierżanego |
| 'skinienie, kiwnięcie (głową, ręką), nutus (capitis, manus)': |
| 'roczna zapłata, uiszczana miodem, za dzierżawienie pańskiej barci, mel, quod domino tributi annui loco dabatur ab eo, qui alvearia domini tenebat': |
| Gdzie c głosu mieć nie będzie, w miasto jego tam k siędzie,... ale gdzie c swoj głos miewa, zwykłem pismem cało tak da |
| Czemuż ty nie dał pieniędzy na moj stoł, abych nawrociwszy sie i wziął je z zyskiem (ut ego... cum usuris... exegissem illam Luc 19, 23)? |
| Nie mogą na ten zakład więcej zysku albo lify brać (super vadium... census et usuras recipere non possunt), niżli (czy niźli) jedno iściznę podług prawa |
| <S>yn jeszcze nie oddzielony od oćca ani od braciej jigrający kostki <acz> niecso by stracił, tedy ty wszytki rzeczy chcemy i ustawiamy, aby na jego część przyliczony (quod in ipsius partem seu sortem computentur, Sul 50: aby... było policzono) |
| Jako Mikołaj nie przylubił smowy, cso Jan umawiał od Sędziwoja, ale podlug prawa roku stał 1404 |
| 'kłamstwo, nieprawda, falsum': |
| Pytaliście nas o prawo..., gdy sie rajca... nie dzierżał pisanego miastu prawa, przywileje łamał albo fałszował, co jest pokuta jego? |
| Kiedy mowił Jesus, tedy były (sc. wargi) czyste a mokrością nigdy nie pokalany (humore non laedente) |
| 'niezgodnie z prawdą, falso': |
| Grzechu uczynkiem nie uczynił, ani naleziona jest lściwość, fałszywość nec inventus est dolus, id est falsitas, simulacio, in ore eius (I Pet 2, 22) XV ex. |
| Dadzbog nie przedał Andrzejewi miodu fałszywego, ale czyste<go> 1427 |
| O ktorą pięćdziesiąt kop groszow pospolitej monety Sasin na Biernata żałował, tych mu on nie winowat 1424 |
| 'pieniądze bite na zlecenie króla, nummi, qui regis iussu cuduntur': |
| Gdyby kto kogo zabił..., a tego zabitego człowieka... przyjaciel nie chciałby tego fordrować..., mali ten mordacz (OrtMac 61: morderz)... zostać w mieście? |
| Weźmi makuch linum i *trze go długo w doniczce fasbirem nie zadanym zalewając, aliż będzie jako maść XV p. post. |
| 'znęcać się nad kimś fizycznie, męczyć kogoś, katować, też zabijać, aliquem cruciare, torquere, suppliciis afficere, item necare': |
| Jako prawie ruda nie otworzyła sie na roli... wojta, ali otworzyła sie na roli klasztornej tego proboszcza 1436 |
| Syn jeszcze nie oddzielony..., acz gałki jigrając... nieczso straci, takie... każde stracone... skazujemy, aby na jego część było policzono, mimo to skazując, aby tacy jigracze <...>, aczby o pieniądze alibo o konie, alibo o ktorekole rzeczy jinsze zyskane spolne rękojmie ułożyli |
| Tym czym on zyskać chciał, tym ja zyskać mam, iże niesprawi<e>dl<iwi>e na mi rokow ostawał, mienie nie pozwa<w>szy per hoc, quod ipse voluit lucrare, debet amittere et ego aquisivi causam 1424 |
| Jako k tyma dwiema częśćma, co Budzid na Jakuszu zyskał, Maciek prawa nie ma 1403 |
| Jakom się ja nie podejmał Andrzejewi płacić, co na mem Żelawski zyskał 1433 |
| Jakom ja ot tych pieniędzy płatu nie wziął ot Dzierżka, kiedym (?) jiściny zy<s>kał na jego rękojmiach 1437 |
| 'drewniany pomost nad wodą, prawdopodobnie także i bród umocniony na stałe kamieniami, jak też i usypana przez wodę czy bagna grobla, pons, fortasse etiam vadum lapidibus stratum vel agger in aqua stagnove positum': |
| 'związany z klątwą, qui interdictu vel excommunicatione efficitur': skazanie klątewne 'ekskomunika, klątwa kościelna, interdictus, excommunicatio': |
| (Biskupowie) mieniąć grzech wrocić pieniądze w skarb... A takoż wszedszy w radę kupili za nie rolą figułową (emerunt ex illis agrum figuli Mat 27, 7), tako rzekącego <figuły>, bo figułusz może tu być włoszcze imię tej roli albo tego człowieka, ktorego była ta rola... Tedy sie napełniło..., co było rzeczono przez Jeremijasza proroka rzekącego: I wzięli... trzydzieści pieniędzy..., i dali je na rolą figułową (et dederunt eos in agrum figuli Mat 27, 10), tako rzekącego figuły |
| (Byskupovye) mieniąć grzech wrocić pieniądze w skarb..., a takoż wszedszy w radę kupili za nie rolą figułową, tako rzekącego <figuły>, bo figułusz może tu być włoszcze imię tej roli albo tego człowieka, ktorego była ta rola |
| Jakom ja nie winowat Mroczkowi siedmi groszy przez d[iw]wu firlągu 1412 |
| 'florencki, określenie gatunku sukna wyrabianego we Florencji, Florentinus, quo adiectivo panni genus Florentiae confectum appellari solebat': |
| Śpiewajcie Bogu, jenże przebywa w Syjon,... bo zyskuję krwie jich wspomienął jest (requirens sanguinem eorum recordatus est), nie zapomienął jest wołania ubogich |
| Ustawiamy..., iże kilekolikroć... niektory człowiek na drugiem człowiecze... niektorej summy pieniędzy... nie wierzyłby, tegdy powod albo zyskujący (actor) słowo ot słowa na summę pieniędzy... przysięgać ma |
| Kto swą rzecz u sąsiada alibo u jinego kogokole zastaw gwałtem, nie prawując się, weźmie, z winą szeć grzywien ma ją wrocić zasię jemu, jej zyskującemu |
| Gdyż w potoce rzeczy sądowych u sprawiedliwych sędzi nie ma zyskować zawiść (nihil habeat vindicare odium) alibo łaska przeważyć,... tegodla ustawiamy |
| Oleksy jest ubogi włodyka, ale nie klejnotnik 1386 |
| Stoji na roli, w lemiesz klekce: rzekomoć mu pług orać nie chce |
| przenośnie: |
| Jako ja chleba i grochu i trzech set klepk przez dwu kopu... Alberto kmethoni... nie zabrał gwałtem 1473 |
| 'zniszczyć ogniem, spalić, incendium concitare, aliquid cremare, comburere': |
| Stoji na roli, w lemiesz klekce, rzekomoć mu pług orać nie chce. Namysłem potraci kliny, bieży do chrosta po jiny |
| Jakom ja nie rąbił na Piotrowe dąbrowie chrosta anim go kładał na woz siłą 1407 |
| 'ogrodzenie, zagrodzenie, zrobione najczęściej z pali, żerdzi i chrustu, saepes, saeptum': |
| 'wystąpić z oskarżeniem, oskarżać, skarżyć, reum in iudicium trahere, accusare, lege cum aliquo agere': |
| Ty pieniądze, co ta pani po sobie zostawiła u tych dłużnikow, co już fołdrowany (OrtRp VI 367: dofołdrowany), mają zapłacić i dać jej mężowi, a nie jej dzieciom podług prawa |
| Niewieścia twarz nie możeć być ona tako uboga |
| Nie możemy (non possumus) jej (sc. siostry) dać nieobrzezanemu |
| 'wyraża złagodzone polecenie a. wymówkę, significat leniorem exhortationem vel admonitionem: posse': |
| Nie mogłeś (non potuisti Marc 14, 37) se mną czuć jednej godziny? |
| Jakom ja jej nie zadał trzech ran krwawych w głowę gwałtem anim jej włosow z głowy oberwał 1474 |
| w niedokładnym przekładzie z łaciny, za tekstem czeskim: |
| Nisi habundauerit, obfitłować (R XXIV 74: nie będzie obfitować), iusticia vestra plus quam Scribarum et Phariseorum, non intrabitis in regnum celorum (Mat 5, 20) ca 1420 |
| 'obficie, w dużej ilości, hojnie, szczodrze, copiose, large, abundanter': |
| Ale ja rzekł jeśm w opłwitości mojej (ego autem dixi in abundantia mea): Nie poruszon będę na wieki |
| Nisi habundauerit, nie będzie opwitować, iusticia vestra plus quam Scribarum et Phariseorum, non intrabitis in regnum celorum (Mat 5, 20) XV in. |
| Jenże (sc. człowiek grzeszny), nie pamiętaję dobra wiekujego, obiązał (czy obięzał) się tomu, csoż jeść wrzemiennego |
| 'zobowiązać, nałożyć zobowiązanie, obligare, obstringere': |
| 'zobowiązywać, nakładać zobowiązanie, obligare, obstringere': |
| Turris ex lapidibus munita, satis bona sed vetusta,... tectura super dicta turri mala, lacerata, nie obita 1494 |
| Częstokroć mający sądy alibo z przytczej, alibo z lubości swej wolej, obykli są przymować alibo obierać (Dział 13: wybirać) ku sądzeniu (consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere) sobie miestca ktorale nie naznamionana |
| Jigracza porodziciele nie będą winowaci temu objigraczewi (victori) za jich syna ku dosyćuczynieniu |
| 'ród, plemię, pokolenie, potomność, gens, suboles, posteri': |
| Jako jest moj pan nie winowat Sułkowi trzynaćcie grzywien 1386 |
| niejasne: |
| Aleć ja naprzeciw temu nics nie mowię, iże ktoryć człowiek ma on wiele dzieci a na służbęć je on wyrządzi, więcci oni bywają ślachetni a dobrych obyczajow napełnieni |
| O dobry cie uczynek nie kamienujemy, ale iże mowisz przeciw Bogu (sed de blasphemia Jo 10, 33) i iże ty będąc człowiekiem działasz sie Bogiem |
| 'mówiąc szczerze, nie kłamiąc, ut vere dicatur': |
| Tedy rzekną Elijachym... a Sobnia, a Johae...: Prosimy, aby nam mowił... po syrsku (ut loquaris nobis... Syriace), bo rozumiemy temu języku, a nie mow nam po żydowsku (non loquaris nobis Iudaice) |
| Swej żenie nie będziesz mowić (non vocabis) Saraj, ale Sara |
| Tacy nie będą się moc mowić dobrymi (tales non possunt dicere se probos), gdyż są nierowni dobrym mężom dompnimani |
| Nie mow być świętym, niźli będzie, ale pirwej być, co by prawdziwiej mowiono XV ex. |
| 'nie tak, jak należy, nieodpowiednio, niewłaściwie, male, non bene': |
| 'niekorzystnie, bez pożytku, inutiliter, frustra': |
| 'sądzić, mniemać o kimś niepochlebnie, aliquem malum esse putare': |
| 'nieszlacheckiego pochodzenia czy nic nie wart, ignobilis vel nequam': |
| 'zwodzić, oszukiwać, mówić nieprawdę, fallere, decipere, frustrari': |
| Eże Gołąb Szczepanowi za źrzebną kobyłę nie ślubował, kiedy ją jemu przedawał 1425 |
| Lubo cię kłamce słuchać: staw się jinsze myślić, jakoby tego nie słuchał (placet tibi verbum ioculatoris: finge te non audire sed alia cogitare) XV p. post. |
| 'nieprawda, mendacium, falsum': |
| Panu Niemierzy kładziono poł grzywny, co mu za nie Chwalęta ręczył 1420 |
| Iże moja matka k temu dziedzi<c>twu nic nie ma, tu gdzie pozwy kładą 1436 |
| Pokolenia Lewi nie licz ani kładź sumy jich z synmi israelskimi (neque pones summam eorum cum filiis Israel) |
| Komornicy albo urzędnicy tako posadzeni nie mają, niżliby włostne swe rzeczy mowić (non debebunt alias causas nisi proprias procurare) |
| Dorota... ona to cirpiała, słowie przeciw temu nie mowiła |
| O przemienienie rzeczy nikogo nie mają jąć ani na jego żywot mowić |
| Jako mi Cybek nie mowił o ten koń 1403 |
| 'występowanie przed sądem w imieniu strony procesowej, actus causam alicuius in iudicio defendendi': |
| Posłał w nie... żabę (ranam) i rozegnała je |
| My chcąc koniec kłopotom włożyć objaśnilismy (declaramus), tego to Mikołaja... nie mieć być słuchanego |
| Jako Maliński kazal Magdalenie przecz, nie przypuściw k żadnemu prawu 1400 |
| Ten ci to (sc. ślachcic) z swą panią żadnego dzieciątka nie miał jest był |
| Gdy ona swoich dzieci żadnego (OrtMac 89: niżadnego) nie ma |
| Nie czyń świadecstwa fałszywego przeciw żadnemu |
| Jako Piotr... zachował sie czsnie a dobrze w mieście w Koźminie a nie jest żadnego dobrego zdraćca 1420 |
| Mowię wam, iże żadny prorok (nemo propheta Luc 4, 24) przyjęty jest w ojczyźnie swojej |
| Rzecznik... na i naprzeciwko niektoremu Johannem, za żaka sie bierzącego Plocensis okłoci,... dicit 1474 |
| Dobiesław nie jimował samoszost Staszka ani go do kłody powodził 1396 |
| Jakom ja nie wziął kłody mąki 1405 |
| Piotr bieżał w Mikołajow dom i łajał mu, i ranił ji a on go nie jął ani więził, ani go kłodował 1412 |
| Żal mi Judasza, iże taka cuda widział, nie polepszył sie |
| Na trzeciem roku nie stanie-li (sc. pozwany), rzecz straci a ot żałoby otpadnie (causam perdat et ab acione cedat) |
| Tegodla..., aby... powodowie też by swojich żałob alibo rzeczy nie wyproźnieni (actores suis quaestionibus seu causis non frustrentur)..., ustawiamy |
| 'żałośnie, boleśnie, przejmująco, lugubriter, luctuose': |
| Milczcie, bo dzień święty boży jest, a nie bądźcie żałościwi (nolite dolere) |
| Nie ukusiłem tego w żałości mej (in luctu meo) |
| Ja przysięgam..., iże chcę... każdemu prawo czynić... a nie chcę to odpuścić ani dla łaski, ani dla żałości |
| 'uciążliwość, przykre położenie, molestia, incommodum': |
| Iże Stanisław cum suo patre... wytrzymali XXX et quatuor annos istam partem..., czso o nie mię Niedzianowski żałował 1423 |
| Czso Wociecha żałowała na Dobrosławę o je imienia dziewiąci grzywien, tego użytka nie ma 1390 |
| Chcemy, aby acz kto w sądzie niemiecskiego prawa... położył żałobę (Dział 32: będzie nań żalował), sampierz tam jiste o drugą rzecz takąż... w rozprzą żałować nie będzie moc (reconvenire non poterit, war. non poterit querulare) |
| Żałując w prawie niemiecskiem przeciwko krzywemu (agens iure Teutonico contra reum), jemu tymże prawem otpowiedzieć nie powinien |
| 'oskarżenie, pozwanie, roszczenie wniesione do sądu, formalnie otwierające proces sądowy, actus aliquem accusandi, rem in iudicium deferendi, litem instituendi': |
| Nie przymiesz miasto zakłada spodniego i zwirzchniego żarnowa (non accipies loco pignoris inferiorem et superiorem molam) |
| Jakom ja chciał dać zastawę panu Januszewi, jako księgi omawiają, a on je u mnie nie żądał wtenczas, jako księgi omawiają 1426 |
| Jako Więcław nie żądał na And<r>zeja prawa u Pietrasza 1393 |
| <Ha>nka nie prosiła na ten sąd przeciw [...] ani[m] go żądała 1393 |
| Otemkni mu kościoł boży, ać na tym mrozie nie leży |
| Aczby ktore Janowo dziecię umarło, tedy tego dziecięcia część nie ma mrzeć na matkę, ale na Janowy dzieci |
| 'wymierzanie kary, wywieranie zemsty, branie odwetu, actus puniendi, ulciscendi': |
| Jako twoje trzy owce, ktore zginęły in autumno, do moich owiec się nie przyłączyły 1484 |
| Nie łącz nas grzesznych od siebie, ale nas przyłączy k sobie ca 1440 |
| Ustawiamy..., też to przyłączywszy (eo adiecto), aby uciekający do drugiego pana przyczyny wymowy siebie nie mieli |
| Wszelki, ktory weźmie miecz... chcę sie mścić, a nie prawdą, będzie nad nim jako nad synem straconym |
| Gdy opiekadlnik z prawa obejmie się dzieci, co lat nie mają, tedy ma moc długi fołdrować |
| A przeto my nie mścimy siebie (non ulciscamur nos) nad tym, cso cirzpimy |
| Pakliby... przyjacielom tego to gwałtownika zabić przygodziło się, za to zabicie nijeden przyjaciel zabitego nie ma owszejki mścić (nullus amicus eiusdem occisi penitus ipsum vindicare debebit) |
| Panie Boże moj, rozpomień się na mię a nie mści się (ne vindictam sumas) nad mymi grzechy |
| 'domagać się wydania czegoś za poręczeniem, za poręką, fideiussione data exposcere': |
| Uczynię dziwnie tego dnia w ziemi Gessen, w jejże jest lud moj, aby nie były tu muchy (muscae) |
| Posłał w nie psią muchę (coenomyiam) i jadła je |
| Tegdi Sem a Yozephat (pro Yaphet) wlozysta plaszcz na swa ramyona a gydzeta... i przikrigeta nagoszcz oczcza swego, muchi gego wyøcey nye wydzali (patris virilia non viderunt, Biblia ołomuniecka: a otcie sweho muzske vieci neuidiechu) |
| 'ubranie, odzież, vestis, amiculum': |
| Jakom nie gonił [to] Tomisława, aniś<m> ji złymi słowy gabał 1398 |
| Jako Sędziwo<j> nie gabał Mikołaja po jego oćcu trzy lata o ręko<je>mstwo 1393 |
| złe żądanie: |
| 'domaganie się wymierzenia sprawiedliwości, actus ius suum vindicandi'. |
| 'stanowiący przedmiot pragnień, desiderabilis, optabilis': |
| Wzrostu nie wielmi wysokiego a żądnego (statura procerus mediocris et spectabilis) XV med. |
| Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory, jele ja nieboga ninie (czy nynie) dziś zeźrzała XV p. post. |
| Nie ważmyż naszych uczynkow ani obliczajmy, ale zawżde żądajmy, bychom byli dostojni Bogu służyć XV med. |
| 'wygląd, facies, aspectus': [oblicze nieba] |
| Rzeczy sądowych nie mogąc oblicznie przyględać, causas iudiciales uergentes personaliter attemptare, z naszego przywolenia... uczynili... prokuratora ca 1428 |
| K[o]to miłuje obliczność twoję (diligentibus personam tuam), nie polecaj mu dusze twej! XV p. post. |
| Tego działu przed obliczność krola abo księdza (ad principen, Sul 53: ku księdzu) nie przywiodą |
| Acz przez trzy lata i przez trzy miesiące... ścirzpi (sc. właściciel) dzirżewcę dzirżeć dziedzinę spokojnie a cisze, tako iż jemu, jakokole oblicznemu (quod sibi licet praesenti),... nie ruszy jemu... o to skargi..., ottychmiast ode wszego prawa... tej to dziedziny osądzamy ji być odpadłego |
| Eże Bogusz nie miał na Paszka nijednej szkody uczynić, aliżby się se mną obliczył 1398 |
| Ten człowiek..., ktory mi się obligował pod tem prawem V<aszej> M<iłości>, iż mi miał zapłacić na święty Szymon cztery złote..., tu mi się nie usprawiedliwił, gdzie się przed Waszą Milość obligował, iż mi miał zapłacić na święty Szymon XV ex. |
| Jako ja chleba i grochu, i trzechset klepk... Alberto kmethoni... przez obliki nie zabrał gwałtem 1473 |
| Gdyż nienasycona jest żądza (cum insatiabilis sit hominum appetitus), wyciąganiu pieniędzy końca nie wkładając, częstokroć se złego obyczaja było wwiedziono |
| 'czekać na powołanie sądu, iudicium exspectare': |
| 1. wprowadza zdanie dopełnieniowe 'że, quod, ut: a. bez odpowiednika w zdaniu nadrzędnym: |
| Jako to wiemy i świadczymy, że Mikołaj nie rozdzielił... dziesiąci kop pieniędzy 1418 |
| wprowadza zdanie okolicznikowe stopnia 'że, ut', z odpowiednikiem tako w zdaniu nadrzędnym: |
| Rękojemstwo dostateczne obyczajem obykłym położyć ma tako, że acz w tu to dwu niedzielu nie obręczył (ita tamen, quod si... non redierit), tegdy wszytko swoje jimienie... straci |
| w połączeniu przeto że nawiązuje nowe zdanie do poprzedniego kontekstu, wskazując zarazem na związek wynikowy (może wskutek błędnego rozumienia przez tłumacza łac. unde jako inde): |
| Tako rzekli jednacze pana Hinczkowi: My nie rozumiemy po niemiecsku 1395 |
| 'dla uzupełnienia dodać, dołączyć, dołożyć, dorzucić, supplendi causa addere, adiungere, adicere': |
| Nie dajż jej (sc. dusze) zasie we stracenie |
| Przyłoż (appone) lichotę na lichotę jich a nie będą chodzić w sprawiedlności twojej |
| Rada osmego radce, ktory sie nie barzo przymawiał ku śmierci miłego Jesukrysta |
| Eżesmy ujednali Lenarta z Ondrzejem z dobrej wolej, nie przymęcając 1400 |
| Jako Doroteja nie ręczyła Janowi swą wolą, ale przymęcona 1391 |
| Jakom nie orał w Ondrzejowie dzirżeniu pługiem 1403 |
| Wtore przeto nie odpowiedział, aby ukazał śmierne cirpienie, bo są jemu dwoję rzecz przymieniali |
| 'wniesienie skargi, pozwanie do sądu, accusatio, petitio, quaestio': |
| Bracia mię rzkomo żałują, ku jimieniu przymierzają, na mą duszę nic nie tbają |
| Bo jest to to prawo dziewek Salfaad od Boga wydano, żeby się swadźbiły, z kimże chcą, ale tylko ludu z swego pokolenia, aby się nie przymiesiło jimienie synow israelskich z pokolenia w pokolenie (ne commisceatur possessio filiorum Israel de tribu in tribum) |
| Ale ać z tobą są czujący w stroży stanowej i we wszech obyczajoch jego. Cudzy się k wam nie przymiesi (alienigena non miscebitur vobis) |
| Totum, quod sentitur, diuinum est, cui de humana affectione nichil penitus est admixtum czso myślisz, Bog jest, jemu też człowieczego poruszenia niczs nie jest przymieszano XV med. |
| Gdy sie rajca... przylubowałby sie ku dworowi albo przymilał (si... curiae adhiberet seu applauderet, OrtOssol: 34, 4: gdyby sie... przymiłował), albo nie dzierżał pisanego miastu prawa..., co ma cirpieć z prawa? |
| Jakom ja nie zaorał Gieliny rolej trzymi płużycami siłą 1435 |
| A jestli potem nie będzie tobie k myśli (si... non sederit animo tuo), przepuścisz ją wolnie ani jej moc będziesz przedać za pieniądze |
| Płyło (pluit, Fl: płynęło) na nie jako proch mięso |
| Jesus był... tako łaskawego weźrzenia, iże jemu nie mogł nik źle myślić, na kogo weźrzał |
| 'nie mniej niż, non minus quam': |
| Płynęło (pluit, Puł: płyło) na nie jako proch mięso |
| Zaliby ubostwem przynędzon sąc (compulsus) przedałby się tobie brat twoj, nie uciężaj jego robotą robotnikow |
| wprowadza zdanie skutkowe 'żeby, ut': |
| Pakliby ktory krzywy z przerzeczonych ku mocy przyć by wzgardził, tako żeby prawu stać nie chciał (sic quod iuri nollet parere)..., tegdy... to wszystko onemu, komu żałość jest, dano ma być |
| 'niszczyć ogniem, palić, igne cremare, comburere': |
| Jako Krczon nie wrocił jinych rzeczy licem jedno krap, cso mu ławnicy w jego dom przynieśli 1403 |
| Tedy on może swej szkody zamilczeć a sędzia nie może go przyniewolić, aby żałował swej szkody (ad querulandum compellere non valet) |
| Jako prawie panu Spytkowi wojewodzie nie objązał jeśm sie dać za winy drew we dwa pieca wapna żec 1400 |
| Kaję sie teże, iżeśm... nagiego nie przyodział |
| 'nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, obżarstwo i pijaństwo, edacitas, cibi potusque aviditas, gula, crapula': |
| 'niepokoić, nagabywać, napastować, sollicitare, vexare, fatigare': |
| Jako wiemy i świadczymy, eż dziedzina, o jąż kłopoce Mikołaja Szczepan, jest Mikołajowa prawa, a Szczepan k niej niczs nie jima 1400 |
| Jakom ja, przyjachaw do Dzirżkowa mostu, nie odbiłem kłotki anim złamał wrot siłą 1409 |
| 'przedawniony, miniony, taki, który stracił prawną skuteczność, qui iam non valet, non est legitimus, ratus': o terminie sądowym 'taki, na którym powód nie stanął, a dalsze postępowanie sądowe mogło toczyć się na podstawie nowego pozwania, także taki, na który powód może ponownie pozwać, dicitur de die iudicio constituta, in qua accusator non venit, sed causa e nova citatione agi potuit, item in qua accusator reum denuo vocare potest': |
| Niechcących przedać nie mają przypędzać alibo przyciskać (Dział 65: ani mają przypędzać kogo ku przedaniu) |
| Ale on nie chciał uczynić... Tedy ji przypędzili (coegerunt) słudzy jego |
| Powod nie ma być przypędzon (non compellatur) ku przysiędze |
| 'żądać, domagać się sądownie, poscere, flagitare, lege expetere': |
| Iż Lisek kazał pisać list, kwitacyją, ... a pan Poznański nie dał [mi] potajemnie przypisa[pisa]ć tego, słow Kołowo, wolwarka 1420 |
| Tedy tym dzieciom dawność nie może być przypisana |
| 'pozorny, złudny, urojony, nierzeczywisty, vanus, fictus, simulatus': |
| 'otwierać, odprawiać publicznie roki sądowe (według prawa niemieckiego w Polsce), iudicium bannitum, quod dicitur, certis quibusdam terminis exercere (iure Teutonico in Polonia)': |
| Ale mię dalej nie chciej obłudzować (noli ultra fallere) |
| 'otwierać roki sądowe (według prawa niemieckiego w Polsce), iudicium bannitum, quod dicitur, certis quibusdam terminis exercendum instituere (iure Teutonico in Polonia)': |
| Jakom jemu nie winowat piątego bydlęcia przypłodu 1424 |
| Non est bonus homo, quia se exemit a patibulo... (rota:) Jako mnie ot gałęzi nie otkupiono 1428 |
| 'niedozwolony dar dany w celu zyskania sobie przychylności, donum illicitum alicui ob favorem conciliandum datum': |
| 'sam kapitał bez pobieranych od niego odsetek, debitum principale quod dicitur, id est nullis cumulatum usuris': |
| Skaradości mamki twej a ciotki (materterae et amitae) nie otkrywaj |
| Pytyl Piotr nie umarł od Szybanowych mąk 1398 |
| Ty jeś mi niekiegdy był to odmawiał, iżbychci ja na krzyżu męki nie cirpiał |
| Tego Bog chciał, aby Święty Paweł piekielne męki niecso oglądał XV ex. |
| Maryja dzieweczka... nie chciała mieć poznania plemienia męskiego 1453 |
| 'wezwać do sądu celem zadośćuczynienia wcześniej już wydanemu wyrokowi, sententiae iudicum exsequendae causa in iudicium vocare': |
| I. w połączeniu z loc. rzeczownika (lub zaimka): 1. wyraża czasowe następstwo (tj. czynność lub stan określony orzeczeniem ma miejsce później niż czynność, stan, fakt nazwany w wyrażeniu wprowadzanym przez po): |
| Jako Opacz nie uderzył odlew Jędrzeja po gębie 1402 |
| Jako Zofka nie wzięła nic dziecięce części, ale co się je po pirwem mężu dostało 1397 |
| Jako Paweł, Piotr i Maciej nie wynieśli... po umarłej ręce piącidziesiąt grzywien 1418 |
| Nie miał po sobie żadn[y]ego płodu |
| Co mowił miły Krystus... nieco było jawno..., a nieco było tajemno, iże w przykładziech albo w przypowieściach wiele ich słysząc nie rozumieli |
| 'zmywanie brudu, kąpiel, lavatio, balneum': |
| A to jest nam wielika piecza i wysokim rozumem obmyślić mamy (providendum est), by jeno pokolenie s Israhela nie było zagładzono |
| Nie zwłaczali<smy> swego odzienia ani się obnażali, jeno ku obmyciu (unusquisque tantum nudabatur ad baptismum) |
| Nie po<j>mie mąż żony otca swego ani obnaży odzienia jej (nec revelabit operimentum eius) |
| Przeto chcem, aby gdy Piotr... będzie trzemi razmi przez woźnego jawno wywołając ku odpowiedzeniu przypozwan (per ministerialem publice tribus vicibus proclamando... debebit citari, Sul 29: aby... przez służebnika... mian pozwan być), dając jemu pewny rok i mieśćce. A gdy nie stanie..., tedy sędzia... ma skazać, a tego niestałego zdać |
| Bo pirwej ociec skarbu synowi swego nie ukaże, aliż uźrzy po nim, eże ostał rzeczy dziecinnych XV med. |
| (w wyrażeniach zleksykalizowanych) wyraża sposób, charakter istnienia, zachowania się: (być, pielgrzymować, przebywać) po gościnie '(być, pielgrzymować, przebywać) poza ojczyzną jako obcy, nie obywatel, peregrinari, extra patriam commorari': |
| Udręczył jeś lud i wygnał jeś je, ani wiem ('bowiem') w mieczu (in gladio) swojem są osiedli ziemię a ramię jich nie zbawiło jich, ale prawica twoja i ramię twoje |
| Tomisław p<r>zedał w Niegolewie swą oćczyznę a nie ma tamo nics 1411 |
| Poczęła umiatać kościoł a jako smiotła proch w gromadę, nie majęcy tako rychło wecz zebrać i pobrała przed się w suknią i poniosła |
| Gotujcie latarnie, przyprawiajcie wiele pochodni, aby sie nigdzie skryć nie mogł |
| A tenci to z swą panią żadnego dzieciątka nie miał jest był |
| Jakub nie siekł łąki tej, cso ją ma Święszek na swem liście 1412 |
| Jakom ja więcej nie wziął, jedno to, co z prawem miał 1434 |
| Jako komendor nie posłał swego luda po Janowo drzewo 1399 |
| Jakom ja nie wywarł bydła z Barnatowy obory 1428 |
| Piotrasz stawiał się na ten rok, jako miał, ano go nie chciano przyjąć 1400 |
| Tomek ręczył paniej Annie o cztyrdzieści grzywien i o pięć, eżby o to szkody nie miała imieć 1400 |
| O ktorego na mię człowieka Szczepana Olsza<m> żałuje, tego nie masz w mej wsi 1409 |
| Na ty wszytki rzeczy, na ktoreż są bracia i siostry powinni tego zakonu, nie są powinni to dziełać pod śmiertelnym grzechem ani są obowiązani (nullum ipsorum ad mortalem culpam volumus obligari) 1484 |
| 'doprowadzić, donieść, adducere, apportare': |
| 'namowa, nakłanianie, actus persuadendi, impellendi, adducendi': |
| 'obliczyć, computare', przenośnie 'osądzić, ocenić, existimare, aestimare': |
| Jesliby mu mieśce nie lubo było mieszkania, tedy ma czynić, jako obyczaj tego jest 1491 |
| 'zezwalać na coś, dopuszczać, nie przeszkadzać, aliquid sinere, pati, non impedire': |
| 'zezwolić, dopuścić, nie przeszkodzić, zwłaszcza dać dostęp, pozwolić przyjść lub przystąpić, też przyjąć, pati, concedere, non impedire, aditum dare, venire vel appropinquare sinere, etiam accipere': |
| Jako mnie Borys bydło pobrał a na prawo mię nie przypuścił 1414 |
| 'niepotrzebnie, bezskutecznie, frustra': |
| 'ktoś, kogo wyróżniono, wybrano spośród wielu, wybraniec, lectus, electus': |
| Jako Piotr... nie posłał bratu swemu... cztyrnaćcie łokiet sukna... po złotyemu 1472 |
| Jakom ja nie ręczył Włodzimirowi... dziesięci łokiet sukna po dwunaćcie groszy 1435 |
| Remansit puer Ihus... et non congnouerunt, nie pobaczyli, parentes eius (Luc 2, 43) XV med. |
| Ganek brukowany przed domem, nie mający nad sobą przykrycia litostratos, id est structura de lapidibus, hebraice golgotha XV p. post. |
| Nie gania non reprehendit 1466 |
| Jako Hync(z)ka nie ganił Niczka pod zakładem dwustu grzywien 1406 |
| Byłliby (sc. człowiek)... garbowaty albo słzawy, albo bielmo mający na oczu..., nie przystąpi ofierować (obiaty) Panu (si gibbus..., non accedet offerre hostias Domino) |
| Nie gardli premas (verba improperii non dicas illi et non premas illum in repetendo Ecclus 31, 42) 1471 |
| Jemuż (sc. Janowi) rz<e>kł Jesus:..., jakoby rzekł: Tegodla sie tobie mniejszemu podaję, aby więcszy nie gardzili krzszczenia abo oprawy od mniejszych (ne dedignentur maiores a minoribus baptizari et regi) |
| Pan<ie>, miłosierdzie twoje na wieki, działa ręku twoju nie gardzi (opera manuum tuarum ne despicias) |
| Siercem skruszonym a pokornym nie gardzi, panie Boże (cor contritum et humiliatum Deus non despicies Psal 50, 19) 1448 |
| Ty od twojej miłości niżadnego nie odpędzasz, ale tym wszytkim, ktorzy się k tobie garną, ty onym twojej łaski miłosnej łono otwarzasz |
| Iże Jan nie wziął Magdalenie... trzy garncow masła, ośmidziesiąt syrow 1427 |
| To czworo przyrodzenie albo elementa (humores quattuor) nigdy nie panowały w miłem Panie, ale są jemu służyły |
| Przeciwko przyrodzeniu, ku ludzskiemu zbawieniu ukazuje Bog swa cuda, nie chce zgubić swego luda XV med. |
| Stryj albo kmotr... ku przysiędze ma być przypuszczon, gdy przy mianowani[ch]u świ<a>dkow przyrodzoność (consanguineitas) jemu nie była obrzeczona |
| Nie mam chleba, jeno z garstkę mąki we sędzie (nisi quantum pugillus capere potest farinae in hydria) |
| Potem gdy jeszcze jej lata nie były wyszły (dum adhuc esset iunior annis, Sul 37: gdyż), jest ją dał za mąż |
| z odcieniem przyzwalającym 'chociaż, quamquam, etsi': |
| Gdzież ukazuje, iże gdy jest s nimi był, wszakoż od nich nie mogł poznan być |
| Gdy kto nie czcząc sądu naszego przed sądem miecza abo korda dobyłby (ubi aliquis... gladium praesumpserit extrahendum, Sul 31: kdy... miecz... śmieje wyjąć) |
| wprowadza zdanie przyczynowe i czasowo-przyczynowe 'ponieważ, cum, quia, quoniam': |
| względny wprowadzający zdanie przydawkowe: |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeśliby, si': |
| A gdyby był płaszcza nie wrocił, tegdy tego rękojemstwa prożen 1418 |
| Gdyby kto mowił o rajcach przed dziedzicznym panem. Pytaliście nas o prawo tymi słowy: Gdyby ktory człowiek rzekł przed dziedzicznem pa[a]nem o rajcach mowiąc, aby nie byli prawdziwi..., co ten za to przepadł? |
| przysłówek zaimkowy: 1. nieokreślny 'gdziekolwiek, ubicumque': |
| wprowadza zdanie czasowe 'kiedykolwiek, gdykolwiek, ilekroć, quandocumque, quotiescumque': |
| <F>ranczek pożyczył Piotrowi trzydzieści kłod pszenice, a gdyż to częstokroć upominał Franczek, aby mu wrocił, tedy Piotr nie chciał mu wrocić |
| partykuła: tedy gdyż 'wtedy dopiero, wtedy właśnie, tunc, tum potissimum, cum': |
| Ale gdyżby się on jest był ze złych ludzi narodził, tedyćby mu więc oni nie byli wierzyli |
| A napirzweć jestci on był w domiech tako ubogi, iżeć on żadnego pieniążka w ten to czas nie miałci jest on był, gdyżci się jest on był narodził |
| wprowadza zdanie czasowo-warunkowe 'skoro, si': |
| 1. wprowadza zdanie dopełnieniowe 'że, quod, ut': a. bez odpowiednika w zdaniu nadrzędnym: |
| 'rzucać zaklęcia mające zniweczyć działanie złych mocy, excantare, incantamentis daemones eicere': |
| Jakom ja Barazy... nie zbił... anim mu zadał rany otworzonej, krwawej, kłotej 1472 |
| O puścinie kmiecskiej: ... Gdy ktory kmieć umrze nie mając dzieci..., puściną jego dobra k sobie przyjmują |
| Co na tem śledzie siedzę a nie mam nań starośćskiego prawa ani go w pieniądzech dzierżę, ale w kmiecą siedzę 1445 |
| S mym wiedzenim nie brano Wańkowych (czy Wankowych) kmieci 1386 |
| Udziałasz tu ołtarz Panv Bogu swemu z kamienia, jegoż to jest żelazo (ferrum) nie dotkło, i z skala nierownanego ani ugładzonego |
| Ho winę kmiotowską pan jich nie gaban bądź (pro culpa cmethonis ipsum dominum inquietare non praesumat) |
| Kmiotowna nie podziękowała panu łowczemu... po Godziech 1401 |
| Marcin nie pobił Świersza przez zapowiedź gospo[r]darską 1423 |
| 'dotyczący niewiasty, kobiety, charakterystyczny, typowy dla niej, z niewiastą, kobietą związany, do niej należący, przeznaczony dla niej, z niewiast, kobiet się składający, niewieści, kobiecy, muliebris, femineus': |
| O ktore żyrdzi Maciej na Hyndrzycha żałował tych on jemu nie pobrał na cztyrzy wozy siłą 1428 |
| Jako ja nie brał Jaszkowi żyrdzi z płota 1407 |
| 'nie troszczący się o nic, niedbały, neglegens, indiligens': |
| Coż wolnie rodzi ziemia, nie będziesz żnąć (non metes) |
| Jako pan Jędrzej nie porąbił dwadzieścia dębow żołędnych a sześcidziesiąt kop pospolitego drzewa gwałtem 1423 |
| Iżby dziedzic tej dziedziny był w stronach dalekich a tegodla mieni się nie mieć otpowiedać (dicit se non teneri respondere) |
| Iżem nie ślubił Janowi za Pietrka postawić ji ku prawu, jako jego list mieni 1398 |
| Z tego łoża, na jemżeś legł (super quem ascendisti), nie wstaniesz, ale umrzesz |
| W ręce wezmą ciebie (sc. aniołowie), aby nie obraził o kamień nogi twojej (ne forte offendas ad lapidem pedem tuum Mat 4, 6) |
| Ty nie mogą oddać swej oćczyzny przez przyzwolenia swojich bliszych przyrodzonych (propinquiorum) |
| Takiemu nie może pomagać przysiąc ociec ani przyrodzony brat albo ktorykole przyrodzony przyjaciel (pater, frater et conventi) |
| kraśnie przyrodzony |
| Gdyżci oni mogli sie zwać syny bożemi, daleko więcej syn Boga wszechmogącego przyrodzony nie uwłoczył czci boskiej, acz sie Bogiem mienił |
| Ktorykole... zakład weźmie..., to jest konie abo jinsze bydło..., nie mają... dzielić miedzy sobą, ale jestli zimie (si autem hiemali, Sul 22: paknięli zimie), tedy za tydzień, a jestli lecie (si fuerit in aestivo tempore, Sul 22: będzieli letnego czasu), tedy za dwie niedzieli mają być chowany |
| Gdyby Żydowie... ścirzpią prze dwie lecie swego dłużnika, o lifę przyrosłą (pro usura accrescente) i o jistny dług do sądu nie pozywając, tedy tym to uczynkiem lifę przyrosłą (usuram accrescentem)... stracić mają |
| Jakom ja imiał z Piotrkiem liczbę, aże nie miał na mię o siedm kop żałować 1410 |
| O ktorą obrębę Paszek na Ondrzeja żałowa<ł>, przy tej sie jest nie ostał 1422 |
| Jako to świadczymy, iże Bronisz skarbu Maciejewa nie wziął nic więce, niżli z czego liczbę uczynił 1416 |
| Jako ta granica narożna obrębiona nie tyka się opatowych i konwencskich dziedzin, ale jest miedzy wsiami Borkowymi 1399 |
| wprowadza pytanie zależne: |
| B. przysłówek zaimkowy względny: 1. wprowadza zdanie miejscowe: a. 'gdzie, w którym miejscu, ubi, quo loco': aa. z odpowiednikiem w zdaniu nadrzędnym: |
| Jakom ja nie pobrał kmieciem jich czynszu i poboru gwałtem podla pozwu 1487 |
| Jakosmy Janowi... nie pobrali zboża... anismy kazali, ani tego użytka mamy 1415 |
| Jakom ja Elżki nie pobrał na dwa wozy 1407 |
| Jako Mikołaj Otuski... cz[i]terdzieści gr<z>ywien g<r>oszy szyrokich i dziesiąci grzywien za kobyły nie pobrał 1428 |
| Bowim było jego (sc. Jezusa) przyrodzenie tako okrasiło, iż..., w nim nie było nijednego pobrudzenia ani żadna skaradość (quod in ipso macula nulla foeditatis inveniri potuit seu deformitatis) |
| 'nierządnica, meretrix: |
| Mowi święty Jan Złotousty rzekąc: O, taki by był błąd, iże napirwszy błąd: żywot śmierci przysądzając a studniej żywota nie obeźrząc |
| 'wyrok sądowy, orzeczenie sądu, sententia iudicum': |
| Jakom ja nie przyjął Olbrzykowa parobka, ale do mnie przyszed człowiek żonaty w chycze 1406 |
| Jakom ja z żonką (ib. nr 2998: z Małgorzatą) chowaną w domu cielestnie nie udziełał z żyv[y]ej martwej głowy 1470 |
| Gospodnie..., by był chciał ofiarę, dałbych był owszem, ofierami nie będziesz sie kochać (holocaustis non delectaberis) |
| Jakom ja nie ręczył wyprawy po Małgorzecie... rękawow kof tyrowych w trzy łokcie 1468 |
| Jakom ja nie powściągnął Andrzeja po rękojemstwie... anim mu zabiw ośmi kokoszy śniadł 1462 |
| Maciej przeto Dominkowy woły wiął ('wziął'), iż nie obręczył za nijednę upraviznę 1397 |
| 'posiadanie, zawiadywanie, possessio, administratio, cura alicuius rei': |
| Nie będą się moc prawem niemiecskim obronić (non poterint se tueri), ale prawem polskim mają otpowiedzieć o tę rzecz |
| Iże każdemu nawięcsze obronienie nie ma być zapr<z>ano (quia cuilibet summa defensio non est deneganda), tegodla ustawiamy, aby w sądziech... każdy... może i ima mieć swego przyprawcę, prokuratora |
| przenośnie: 'obrońca, ten kto broni, opiekun, defensor, tutor': |
| 'przez wysychanie przylgnąć, przywrzeć, przylepić się do czegoś, arescendo alicui rei adhaerere, agglutinari': |
| W nocy bierząc żyto cudze, będzieli przez obrońcę (per defensorem) żyta... zabit, w winę nie upadnie |
| Nie kłaniaj się bogu cudzemu, Pan, Mściciel jimię jego, Bog jest obrońca (Deus est aemulator) |
| w niewolniczym przekładzie łaciny: być przysądzonym komuś 'być sądzonym przez kogoś, ab aliquo iudicari': |
| Ludziom, co sie zgotowali tako daleko, iż k sądowi przyć nie mogą, tym sie godzi przysiąc[ić] (iurare, OrtMac 116: przysiąc) w wiązany czas |
| Nie śmiem przysiąc 1400 |
| Gdy radźce co wyznają, nie trzeba jim k temu przysiąc, bo oni <pirwej> ku miastu przysięgali |
| Gdyby jednemu wydano prawo, co by nie lubił ani go chce mieć za prawo |
| Ustawiamy, aby ottychmiast każdy, ... o rzecz przyrodzonego alibo czeledzina lubo sługi swego do sądu przyć nie śmiał (quisquam... propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non preasumat) |
| 'ograniczenie co do ilości, imminutio': |
| Eże Katusza nie uczyniła gwałtu w Maciejowem sole ani obruśca wzięła 1436 |
| Gdyby... ślachcic ślachcicowi... łajałby, mieniąc ji kurwim synem, acz tym natemieście nie otzowie... ani doświadczy jego być takim, jako ji obrzekł (prout ipsum asseruit, Dział 39: jako ji mienił), za sromocenie tego... zapłaci sześćdziesiąt grzywien |
| Jako[m] my przyssedwszy na jimienie dziedziczne Olbrachcice w ośmi parsunach ludzskich, nie zaoralismy połwłoczka miary chełmieńskiej 1472 |
| Wszytka ta ozdoba nie z nieczystoty, ale se csnoty bożej pochadzała (ex virtute pendebat) |
| Gotowem do sądu, eżeś nie miał przysiąc przed sądem o tę rzecz 1400 |
| Aczby świadkow nie miał, tedy jego ziemianin włostną ręką odbędzie przysiągwszy (per proprium iuramentum praestitum, Sul 33: przez włostną przysięgę uczynioną) |
| Aby ty teże nie był potwarcą, pochlebnikiem, lichewnikiem, omowcą |
| K stolv..., asz od nyego wstanieczye, to czo podlug obyczany (pro obyczayu) cztą, sluchaycye s pylnoscza a przes klopotu, aby nye szamy czelusczy pokarmy braly, alye laczmaly (pro lacznialy) y usszy aby slova bozego nec sole vobis fauces sumant cibum, sed et aures esuriant verbum dei ca 1500 |
| 'napletek (nie obcięty rytualnie), praeputium (non circumcisum)': |
| A nie będziecieli się chcieć obrzezować (si autem circumcidi nolueritis), tedy pobierzemy *swe *dziewki a pojdziemy ottąd |
| Isti (sc. viri) debent iurare: ... quia Isacz... est tributarius verus illiber, non procedens al. nie pochodzący 1452 |
| Ten człowiek..., ktory mi się obligował..., iż mi miał zapłacić... cztery złote..., gdzie ja, moj łaskawy panie, przysłałem na złożony czas..., tu mi się nie usprawiedliwił... A tak ja wierzę, iż W<asza> M<iłość> raczy mi uczynić sprawiedliwość jako moj pan, moj łaskawy XV ex. |
| Ty[ch] dzieci ten ortyl mają, iże bliszczy są k temu przyć przysięgą jedną ręką (qui iurare unica manu volunt), iże jich ociec nic nie wianował jich macierzy |
| Jakom nie otpuścił Bogufałowi przysięgi o Wociecha 1398 |
| A jestliby tego nie chciał udziałać (sc. cesarz turecki), tedym mu kazał powiedzieć, iżeć ja mam z dawnych czasow przysięgi z krolem polskim, a tak muszę s nim w mirze być 1500 |
| Co pochodzą (Fl: wychodzø) z warg mych, nie uczynię wzruszono (quae procedunt de labiis meis, non faciam irrata) |
| Gospodnie, kto będzie przebywać w przebytce twojem?... Jenże przysięga bliźniemu, a nie zdradza (qui iurat proximo suo et non decipit) |
| Przysięgam wam przez cesarskie zdrowie, iże nijednej winy na nim nie mogę najć (Jo 19, 4) |
| 3. wprowadza zdanie przydawkowe a. rozwijające (tj. takie, które nie uzupełnia zdania nadrzędnego, lecz wprowadza własną treść wydarzeniową): a. 'gdzie, ubi': |
| przysłówek zaimkowy nieokreślny 'gdzie, gdzieś, gdziekolwiek, ubi, ubicumque, alicubi': |
| 2. wprowadza zdanie czasowo-warunkowe 'jeżeli, si': |
| Posłowie... przynieśli listy od cesarza, aby Antypatra posłał, gdzie by sie nigdy nie wrocił (ut Antipatrem in exsilium daret) |
| wprowadza zdanie przedmiotowe 'gdzieby, ubi': |
| Eże na Marcina koleja przyszła a pan mu kazał na wojnę, a on nie szedł 1445 |
| B. względny: 1. wprowadza zdanie miejscowe: 'gdzie, w którym miejscu, ubi, quo loco': a. z odpowiednikiem w zdaniu nadrzędnym: |
| ze zdaniem: |
| w zwrotach: krzywo przysięgać, przysięgać krzywie 'krzywoprzysięgać, składać fałszywe zeznanie pod przysięgą, periurare': |
| Gdy radźce co wyznają, nie trzeba jim k temu przysiąc, bo oni <pirwej> ku miastu przysięgali (ut prius civitati iuraverunt) |
| 'funkcja przysiężnika, tj. ławnika, przysięgłego zasiadającego w sądach prawa niemieckiego, munus scabini': |
| Przerzeczonymi winami..., acz się sprawiedliwi z tego to gwałtu koliżdy s nich (sc. kmieci, quilibet eorum) osobnie nie uczynią, mają być karani |
| Pani Przechna nie podniosła koła u młyna w Zielonej Dąbrowie wyszej, niżli (czy niźli) jako młynarze krolewscy... ustawili 1426 |
| Nie wiem, coć mi się złego stało, głowa mi się w koło toczy, z niej chcą wypaść oczy |
| Duch Święty od Oćca i Syna nie uczynion ani stworzon, ani porodzon, ale pochodzący (procedens) |
| Zakon Boga jego w siercu jego i nie schytrzoni będą pochodowie jego (non supplantabuntur gressus eius, Fl: chodowie jego) |
| Laboriosus Nic<olaus>..., qui exivit a nobili Johanne de S<t>robice, ... stabulum... al. chlew rubeto non reformavit al. nie pochrościł 1478 |
| Ten człowiek..., ktory mi się obligował..., iż mi miał zapłacić na święty Szymon cztery złote..., gdzie ja... przysłałem na złożony czas..., gdzie ja przysłałem syna swojego, tu mi się nie usprawiedliwił XV ex. |
| Świętosław nie wyznał Chrczonowi pięcidziesiąt kop na śmiertnem łożu 1421 |
| Nie wspładzajcie mołwić wysokich rzeczy pochwalając sie (nolite multiplicare loqui sublimia, gloriantes I Reg 2, 3, Puł: pochwalajęcy sie) |
| Jako ja po Sędziwojewy śmierci nie wziął pancerza..., coż na Macieja przysłuchał 1416 |
| Nie mając na sobie cnot odzienia anjelskiego, jako tu przysłucha, przyć przed Pana tako mocnego |
| Iohannes... dixit: Domine iudex, ex quo vulnera non deiudicas al. nie obsądzasz? 1469 |
| Nie będę sie bał tysiąca ludzi obstąpających mie (circumdantis me, Fl: ostąpających mnie) |
| Owa dziecię moje miłe, ktoregożem wybrał..., Trci pochwiwającej sie nie złomi (harundinem quassatam non confringet Mat 12, 20) |
| 'zawiadamiać, uprzedzać o terminie i miejscu rozprawy sądowej, pozywać na termin sądowy, też upominać się, domagać się wypełnienia zobowiązań, denuntiare, aliquem de causae termino locoque certiorem facere, item ius suum ab aliquo exsequi, promissa complenda exposcere': |
| Piotr... nie trzyma tamo wyszej przydziałkow, niżli to, cso ukupił i ku wolwarkowi przysłusza 1418 |
| 'termin sądowy, na którym nie zapada wyrok, terminus iudicialis, in quo de causa nulla dicitur sententia': |
| Perefluamus, id est *eternaniter puniamur, nie przysłuszy (mamotrekt kapitulny: pereffluamus nepržessužili), vnde flvuimus per naturam, effluimus per culpam commissam (propterea abundantius oportet observare nos ea, quae audivimus, ne forte pereffluamus Hebr 2, 1) |
| Wszytka słowa, jażeś mowiła, prawa są a nie w twych rzeczach nijenego pochybienia (non est in sermonibus tuis ulla reprehensio) |
| Ktokole przedaną dziedzinę... alibo dziedzinę zastawioną... nie otkupi sam alibo przez swe przyrodzone, ktorym to przysłuża (quibus hoc competit) z obyczaju osobnego, dziedziny... przy tych, ktorym są przedany alibo też zastawiony, na wieki ostaną |
| 'wahać się, nie być pewnym, dubitare, incertum esse': |
| A też od jego dziectwa, jako począł odrastać, nigdy na swe nogi nie obuwał (numquam calceos induere consuevit) |
| przenośnie 'odstępować od pewnych zasad, declinare, discedere': |
| Płakaliście przed Panem, a nie wysłuchał was ani głosu w<a>szemu chciał przystać (voci vestrae voluit acquiescere) |
| Aczby kapłana... gdziekole by zabito..., tedy ta parochija ma być zaklęta, gdzież służba boża nie ma być tako długo (et ideo in eisdem divinum officium non debet celebrari), aliż winowaciec będzie wydan biskupowi |
| Opacz nie uderzył odlew Jędrzeja po gębie 1402 |
| Nie było warg u jej gęby, poziewając skrżyta zęby |
| przenośnie: |
| 'zarzucić komuś popełnienie przestępstwa, pociągnąć do odpowiedzialności, oskarżyć, aliquem accusare, crimine arguere, in ius vocare': |
| Jakom ja... Mościcowi nie winowat czterdzieści grzywien, o ktory ji był obwinił 1440 |
| Wlt ergo (sc. sanctus Lucas) intelligere, ut temptacioni non consenciamus iżbychom nie przystajali XV in. |
| 'pociągnięcie do odpowiedzialności za przestępstwo, oskarżenie, accusatio, in ius vocatio': |
| 'ogłoszenie, podanie do publicznej wiadomości, nuntiatio, promulgatio': |
| Niektorzy z naszych rycerzow... wzięli obyczaj (consueverunt) nie stać pod żadną chorągwią |
| Siostry... brzemienne... nie mają robić ciężko robot tych cielestnych, wyjąwszy ku modlitwam mogą przystawać (sorores... ab exercitatione qualibet corporali, orationibus dumtaxat exceptis, potuerint... abstinere) 1484 |
| Jakom ja nie... wypuścił wołow z obory kmiecia mego... *anichm ich hotbił gwałtem, ktorem woły wziąłem był u kmieci u swych obyczajem ciągiem 1499 |
| 'zasady dotyczące niewolników, leges, quae ad servos pertinent': |
| Kiedy kmieć prawem niemiecskim jest osadzon, ten nie może ktorym obyczajem wynić (nequeat recedere nullo modo) |
| Antypater był gniewien na ojca, iż jemu był brata przystawił (quod fratrem sibi substituerat), a takoż nie chciało krolestwo na Antypatrowy dzieci ić albo paść |
| Aby w oponę nie wchadzał ani przystąpał (ut... nec accedat) ku ołtarzu |
| Ale wiedział-li pan tego wołu, iż obyczajnie bodł (quod bos cornupeta esset Ex 21, 36), a nie zawarł go, tedy da wołu za wołu XV p. post. |
| Człowiek..., jenże by miał pokalanie, nie będzie ofierować chlebow Bogu swemu ani przystąpi (nec accedet) k służbie jego |
| Za rękojemstwo swego pana, kmieć nie ma być pociądzan (non debeat impignorari) |
| Maciej nie pobił Tworkowych świni ani gęsi chąsiebną rzeczą 1392 |
| 'zwyczajnie, normalnie, tak jak bywa, more solito, ut solet': |
| 'jedzenie i picie ponad miarę, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, edacitas, cibi aviditas, comissatio': |
| Jakom ja krowy nie dał... do swego szurzej..., ktora by mieła przyć staroście..., ani wieprza błędnego zachował hu siebie w domu, kiedy poń starosta przysyłał 1455 |
| Urodz<o>nemu rycerzowi i sławęt<ne>mu panu Janowi... Bernart, ku starości przyszły, pozdrowi<e>nie nie<ch> będzie (Bernardus in senium deductus salutem) XV p. post. |
| 'łagodnie, uprzejmie, życzliwie, blande, benigne': |
| 'osiągnąć powodzenie, szczęście, prospero rerum successu uti': |
| Jakom ja, przyszedwszy do domu Mikołajowego, nie wziąłem gwałtem nogawic białych girzynkowych, jako pięćnaćcie groszy połgroszkow 1472 |
| Widziało się jest nam..., aby gdy macierz umrze, synowie nie prosili jimienia... ktorej części ot oćca..., niżliby tedy jako swej poczciwości rozproszca (famae suae prodigus)... dziedziny ony pospolite źle rozpraszał |
| Rozproszysz je (destrues illos, Puł: skazisz je) a nie usiedlisz jich |
| Acz kto w sądzie niemiecskiego prawa przeciwko <sąprzewi> swą... położył żałobę, sampierz tam jiste o drugą rzecz takąż alibo rowną w rozprzą żałować nie będzie moc (ut... reconvenire non poterit) |
| Kiedy Świętosława dobyła na Wincencu, tedy tamo nie było komnaty ani pczoł 1400 |
| 'pomieszczenie bądź mieszkalne (izba, dom), bądź służące jako skład na rzeczy domowe (spiżarnia, komora), habitatio, cubiculum, domus, cella (penaria vel in qua aliae res deponuntur)': |
| Kto kramną komorę albo dom, albo rolą czynszową ma, temu się jej nie trzeba odrzekać bez jego wolej |
| Na jichże (sc. rokach) komornicy (camerarii) sędzi i podsędkow, i drudzy komornicy (camerarii) wojewodzi y podkomorznicy wybrani przez nie jim mają być przyłączeni |
| A jinako tego zapisa albo kompromissam nie widał, jedno jakom ji z minuty przed krolem czetł 1420 |
| Nicolaus... egit super et contra Stanislaum... dicens, quia tu cittans meos duos kmethones... et super eos non wlt ius adfinire al. prawa konać, et Stanislaus... dixit...: Circa istius nolo ius super eos... adfinire al. konać na nie prawa, quia me *intrudistis in ius Chulmiense... et ego in isto iure nolo agere super eos, sed in terrestri iure 1447 |
| Dziecię... mowi, iż ma lata..., a opiekadlnik mowi, iż to dziecię lat nie ma, kto z nich to ma konać (OrtMac 134: kto tego z nich ma ukazać opiekę) podług prawa prawego? To dziecię jest bliższe dokazać świadecstwem swa lata |
| Znamionujemy kako żądając, aby poddani naszy... czestnie żyli, jeden drugiego nie urażając, prawa każdemu życząc (ut... ius unicuique tribuatur, Dział 1: aby... sprawiedliwości dopomagał) a udzielając |
| 'spowodować trwałe kalectwo przez zranienie lub obcięcie czy złamanie jakiegoś członka, aliquem mutilare, claudum facere': |
| Czso na mię Michał żałował o koń, tegom ja nie hochromił 1405 |
| Eże Stanisław nie kradnie w księżej ziemi ani złodziejski żywie 1436 |
| 'obciążenie, trudność, onus, molestia': |
| Po wszytki czasy będziesz cirpieć biadę (leg. biadę) ociążon sąc nasilim (opprimaris violentia) a nie maję, kto by cię wybawił |
| 'okryć cieniem, ciemnością, zaciemnić, obumbrare, obscurare': |
| Maciej Zakrzewski nie zachował w domu swojim... zlodziejow, łotrow i zbojc... ani... wyprawił na skazanie, zbicie, ocięcie, ranienie *Stanislaowych członkow, głowy, palcow i ręki XV p. post. |
| Eże Gniewek nie żywie chąźbą ani użytka ma 1403 |
| Naści, czarowniku, krolewstwo! Tyś nas wielekroć oczarował, iżesmy cię bić nie mogli |
| 'czekanie, exspectatio, praestolatio': |
| Jako Zagarza ziemskiego zbiega nie chował ani s nim żył 1391 |
| Jako ja nie kradnę in terra domini ducis ani złodziejski z złodziejmi żywę 1453 |
| Częstokroć mający sądy alibo z przytczej (a casu), alibo z lubości swej wolej, obykli są przymować alibo obierać ku sądzeniu sobie miestca... nie naznamionana |
| 'zwolnienie od zobowiązań, actus aliquem officiis solvendi': |
| 'usuwanie zmazy rytualnej, expiatio, lustratio': |
| 'nieopanowany, rozzuchwalony, intemperans, protervus, effrenatus': |
| 'uwolnienie od stawianych zarzutów, wykazanie, udowodnienie niewinności, criminis illati purgatio': |
| 'pozwanie do sądu z dotknięciem pozwanego, vocatio in ius manum alicui iniciendo facta': |
| Przyjacielem sobie nie licz, ktory cie oczywiście chwali (amicum non reputes, qui te praesentem laudat) XV p. post. |
| Nie pocinaj szczepow (non succides arbores), ktorychże owoce godzą się jeść |
| Ale czemu Kaifaszowi nie odpowiedział, kiedy jego spytał, jesli on syn boży, słowy przemi[e]nęłymi, rzekąc: „Tyś powiedział”, ale Piłatowi przytrzconymi, rzekąc: „Ty mowisz?” (Jo 18, 37) |
| Oćmieni (Fl: poćmieni) bądźcie (obscurentur) oczy jich, by nie widzieli |
| Jako prawie wiemy i świaczczymy, eż ot pięćidziesiąt lat w rozkopaniu nie był w niwach 1395 |
| Jako ot Staszka nie wyjeli z jego domu radą ani jego kaźnią ci, co Cipka pożgli 1396 |
| Jakom ja o tę krzywdę ot Mikołaja ustał, eże mię nie usiedlił na tem ogrodzie, na ktory mię przywabił 1427 |
| Nie bierzy... z obyczaja twego... jimienia mojego, by cie Bog uchował ode (Dek V 4: ote) wszego złego |
| Najemnik... uźrzawszy wilka k sobie bieżącego <opuścił owce>, i uciekł,... a nic mu od tych owiec nie przychodzi (et non pertinet ad eum de ovibus Jo 10, 13) |
| Jako Przybygniew nie zabił swej żony..., ani ot niego śmierć ma 1402 |
| wskazuje wykonawcę czynności (przy stronie biernej i rzeczowniku odsłownym) 'przez, ab': |
| Tako mi pomoży Bog..., iżem był słożon prawą niemocą ot Boga przepuszczoną a nie se smyśloną 1428 |
| Jako to świadczę, jako Pytyl Piotr nie umarł od Szybanowych mąk 1398 |
| Jako Mikołaj mym przywiedzenim nie miał szkody 1417 |
| Jakom tobie nie rzekł k temu listowi przywiesić pieczęci 1429 |
| Jako mi Mała Zofkę obręczył, iż nie miała na Piotrasza żałować, ale ji miał przed Gnieździeńskiego przywieść 1391 |
| Jako Jan nie przywiodł konia kradzionego w dom pana Przybysławow 1428 |
| Jako Jędrzych nie przywiodł na Piotrasza Brzechwy, ani mu potrzeb dawał z swego domu 1400 |
| Człowiek z siemienia twego poczeladnik twoj (homo de semine tuo per familias), jenże by miał pokalanie, nie będzie ofierować chlebow Bogu |
| 'przewinienie opatrzone sankcją przez żydowskie prawo, scelus a Iudaeorum legibus puniendum': |
| Nie mow nam po żydowsku (Iudaice) |
| 'naczynie w ciele ludzkim zawierające krew, in corpore humani vas sanguinem continens': |
| Eże Wawrzyniec o tę krzywdę ot Junoszej wstał, eże ji ciądzał o żytne rękojemstwo, a on za nie dosyć uczynił 1427 |
| Ziarno żytne (granum frumenti Jo 12, 24) upadwszy w ziemię nie umrzeli, samo ostanie, ale umrzeli, wiele owoca przyniesie |
| Jako Szczepan nie pokradł Bogusławowi żyt z młyna 1409 |
| Widział jest we śnie drab, stojąc na ziemi[ø], końcem nieba dosięgając (cacumen illius, sc. scalae, tangens caelum) |
| Musić sie to stać, ale nie natychmiast koniec albo skonanie (sed nondum est finis Mat 24, 6) |
| kłaść, spełnić koniec itp. |
| Wichna (czy Wychna) ślubiła Stanislaowi trzecią część dziedziny i poczęła dzielić i nie dodzieliła do końca 1405 |
| Możeli ten wojt szynkować... a możeli jemu tego miasto bronić... albo nie, albo na ktory koniec to ma przyć podług prawa? |
| Gdy wyleganiec pojmie wyleganicę, a ci to mają dzieci, a ty dzieci mają jine dzieci, mogą ty dzieci odzierżeć swoję oćczyznę prawe<m>, czyli nie, albo kako długo to się zawlec ma ku końcu? |
| Tegodla Krystus mowi koniecznie, jakoby na dokonanie a na zapieczętanie tych to wszytkich pospolicie czsnot XV med. |
| 'rodzaj daniny płaconej pierwotnie w snopach żyta, genus tributi, quod primum manipulis frumenti solvebatur': |
| Jako Wawrzyniecz pobrał na swem żyto, a nie na Mirosławinie 1388 |
| Więcsław nie ukradł Michałowi żyta sepnego i miernego ze młyna za trzy kopy 1448 |
| Gdyżby zubożał brat twoj... a przymiesz ji..., a żywiłby się z tobą (si... vixerit tecum), nie bierz lify od niego..., aby się mogł żywić (ut vivere possit) brat twoj u ciebie |
| Wszakoż wy to przywodzicie z waszego zakona złodzieja... nie przepuszczać żywo być na ziemi |
| Przeto aby nie dosiągł swą ręką na drzewo żywota wiecznego (de ligno vitae) |
| Jako Szczepan Wojsławowego imie<nia> nie pobrał po jego żywocie 1393 |
| Mowi święty Jan Złotousty rzekąc: O, taki by był błąd, iże napirwszy błąd: żywot śmierci przysądzając a studniej żywota nie obeźrząc, z ktorejże wszytki żywe żywoty płyną |
| Święta Katerzyna... we złem nie leżała..., jakoż się czcie w je świętem żywocie |
| Podlug zakona ma vmrzecz, bo szye synem bozym czyny, a to yest vloczenyv (pro vloczenye, leg. uwłoczenie) czczy bozey, bo bog svego (leg. z swego) zyvota nye moze plodzycz |
| Deprehensam, id est perfecte cognitam, inproprie sic: żeś[ą] w żywocie (war. kal.: w krzywocie, BZ: w krzywdzie) [nie] naleziona (memento te deprehensam Gen 20, 16) ca 1470 |
| Jako Przybysławowi, jako żywa, nigdy nie była winowata niczs 1405 |
| A on.... zaprzał z przysięgą, przysięgając a rzekąc: Tako mi miły Bog żywy a wierny pomoży, iżem nie znał tego człowieka |
| Tedy lud ku Saulowi rzecze: Nie umrze przeto Jonatas... Żyw jest Pan (vivit Dominus), upadnieli włos z jego głowy na ziemię |
| 'mieć z czegoś utrzymanie, wyżywienie, victum sibi quaerere': z czegoś: |
| Nabiorą popiołu zeżżonego ('spalonego') za grzechy i wleją żywej wody (aquas vivas) na nie w ssąd |
| ~ Lekcja nie jest pewna. |
| Jako com wziął dwoje koni Maciejewi z Tarnowa, tym wziął w s<w>em zapuście na Jankowicech, a nie na kapitulewej dziedzinie 1423 |
| Wnętrzne sąmnienie będzie nas gryźć, acz z miłością zwnętrzną nic nie dbamy, bo po grzechu jacej prze imienie tego świata czynimy, niżli prze zakon |
| Jakom ja Regnołtowi jego świni z chlewa nie otbił samowtor 1405 |
| Jakośm nie posłała na Dobroszczynę dziedzinę anismy odbili jej ciążej 1400 |
| Jakom ja nie otbił Andrzejowa parobka ot jego bydła samowtor siłą 1432 |
| Niektorzy ubożstwem alibo też knąbrnością przywiedzeni (inopia vel rebellione ducti) otchodzą z sądu skazani za dług, nijenego dosyćuczynienia przeciwnej stronie nie uczyniwszy |
| Piotr odtychmiast przywiodł w obyczaj to, iże od pirwych kur aże do jutrzniej nigdy nie spał |
| Azali nie dosyć tobie zakon i nauka Mojżeszowa? Bo minią, iże chcesz nowy zakon przywieść Mojżeszowemu zakonu |
| Jaco Sędziwoj daw Jakubowi rok i odbił ji ot prawa, a potem ku prawu nie śmiał 1394 |
| Dziewki... już dorosłe a ku wydaniu podobne chowają, nie chcąc jich za mąż dać na ten koniecznie umysł (in hunc finem), eżby jimienie jich mogli dłużej dzirżeć |
| Jakom ja nie poczosał chmielu Wszeborowa 1411 |
| Dissensiones rozsiepanie vel niezgodności 1437 |
| 'dokument nadający albo potwierdzający jakieś uprawnienia, litterae, quibus alicuius rei potestas datur aut comprobatur': |
| Jako ja z Marcinem, Piotrem... na szkodę Świętczynę nie zaprzali ani zatajili przywileja korzennego..., ani zaprzenim przywileja jej uszkodzili 1474 |
| Jako Gniewomir nie bieżał w Mikołajew dom gwałtem ani jego zamkow odbijał 1418 |
| Pan Bernard ręczył nam za Annę, żonę swoję a naszę siostrę, że nam in Latkowo miała wzdać swą macierzystą część, a nie miał nas nijedną dawnością odbijać 1421 |
| Franc(z)ek (czy Frąc(z)ek), gdyż mu się tako długo zapłata nie zstała konieczna, chciał targ wzrzucić |
| Synowie twoji... poddany będą jinemu ludu, a ty patrzasz swyma oczyma na to, a ty ginąć będziesz przed jich widzenim..., a nie będzie siła w twej ręce (deficientibus ad conspectum eorum) |
| 'odbić zbrojnie, odebrać siłą, vi aliquid auferre, eripere' (?): |
| 'stosowny, należny, powinny, aptus, conveniens': |
| Zastanieli ktory człowiek swe rzeczy wzięte... u Żyda ktorego, ten Żyd nie może prawem odbronić, ale krześcijan może je odzierżeć przysiągwszy na krzyżu |
| 'zgodnie z uznanymi zasadami postępowania, honeste, decenter': |
| Aczliby tego nie mogł mieć, iżby mu dano dzień ku oczyszczeniu, tedy starosta ten isty abo wojewoda tego zbiega <ma> glejtować swą mocą i przewieść aż na granice ziemie (palatinus eundem profugum ad metas terrae suae suo conductu deducere teneatur, Sul 60: na swem glejcie ma dowieść) |
| Chcemy, aby... człowiek o... gwałt... byłby pozwan, tedy nań dobrym świadeczstwem ma być dokonan. Paknięli to nie będzie, tedy włosną ręką przysiągwszy sam odbędzie (se valeat expurgare, Sul 33: ma się moc oczyścić) |
| Eże Maciej z Wawrzkiem miał tę umowę, eż go nie miał dawnością odbyć o siedlisko 1402 |
| 'zagarniać coś bezprawnie, usiłować zawładnąć czymś, rościć prawa do cudzej własności, aliquid iniuste occupare, aliqua re potiri conari, alienum sibi vindicare': |
| Nadzieję swoją Bogu polecać, dobrego nieco po sobie gdy ubaczy, Bogu przywłaszczać ma (Deo applicet), nie sobie, zły uczynek od siebie zawżdy ma wiedzieć a sobie ji przywłaszczać (sibi reputet) XV ex. |
| Mowi pirzwej siedzącym: Wstań!, ... iż na będące dobro nie glądają |
| Gdyby ktory człowiek rzekł... o rajcach mowiąc, aby nie byli prawdziwi..., co ten za to przepadł? A gdyby tego przał, jako to nań rada ma być, albo jako on tego ma odbywać i praw być podług prawa? |
| Jako Jakusz ot pięci i ot szeci lat nie ręczył *Andrzeowi dwusta grzywien wiana i posagu ani jedną dawnością miał odbywać na poł Dębicej 1425 |
| Słysz, dziewko, nie chodź na jine pole zbirać kłosow ani odchadzaj z tego miasta (nec recedas ab hoc loco) |
| przenośnie 'koniec, zakończenie, finis, exitus': |
| Żadny nie ma odchodzić(i) (non recedant) od onego trupa 1484 |
| Z brzucha matki mojej Bog moj jeś ty, nie odchodzi ote mnie (ne discesseris a me) |
| Uwiąznął jeśm w glinie głębokiej a nie dostatka (infixus sum in limo profundi, et non est substantia) |
| 'odejść z sądu w charakterze uniewinnionego, causa in iudicio acta excusatum abire': |
| Kto by usłyszał, nie będzie wierzyć Abrahamowi, aby Sara mogła porodzić syna a by porodziwszy ji by ji mogła otchować (quod Sara lactaret filium, quem peperit ei iam seni) |
| Zali snadź będziem moc naleźć korzeń a odchować (salvare) konie a muły, aby owszem nie zmarli dobytkowie |
| Nos eciam exemplo ipsorum non debemus differre, nie mamy odciągać, ad Christum conversionem, obrocenia, nostram XV med. |
| Dojąd ktorzyż to nas pożoną, od miasta się dalej nie odciągną (protrahantur) |
| Jako Grunowo dziedzina nie jest rozdzielona ani kopcy ro<z>suta 1416 |
| 'konia dotyczący, do konia należący, z koniem związany, ad equum pertinens, equinus': |
| Od ciosnu do ciosnu, a gdzie nie rozjachali, to mają odciosać 1427 |
| Debent iuramentum... facere in hec verba, quod... Wasylowa ono adduxit al. nie przywodziła super Deszko neque de isto habet fructum 1442 |
| 'wyrażenie zgody na coś, pozwolenie, actus concedendi, sinendi': |
| Jakom w Stanisławowie zastawie... nie wziął septem marcas minus decem grossis czynszewych ani poczet, ani robot 1422 |
| Szczedrzyk nie ukradł Dobieslaowi konopi 1404 |
| Marcisz dziesięciny konwencskiej nie woził do Głuchowa 1440 |
| Czso Krzywosądowi ukradziony konie, tego Sędziwoj użytka nie ma 1386 |
| Jako... ja czeladzi księdza proboszczowej we dwudziestu koni nie odbił gwałtem 1466 |
| 'koniec, kres, finis, terminus': |
| 'mający styczność z koniem, konia dotyczący, z koniem związany, qui equi est, ad equum pertinet': |
| Jako ja młyna tego końskiego nie dzirżę w zastawie we cztyrdzieści kop 1462 |
| Adam nie ukradł Fałkowi dwu kopu rży 1386 |
| Jakom ja o tę krzywdę od Falęty wstał, eże mi jimiał dać poł kopy na pomoc, a nie dał 1424 |
| Mikołaj nie wziął Piotrowi kopy retajskiej ani jej nikomu podał 1398 |
| Czso Marek kopał, to kopał na swem..., nie kopał przez granice i przez ciosny 1406 |
| Jakom ja tobie nie winowat trzech grzywien, ktore trzy grzywny tobiem miał oddać dębiną 1437 |
| Gdyż przebywają bracia społu a jeden z nich umrze przez dzieci, żona umarłego nie odda się za jinego (non nubet alteri), ale pojmie brata jego |
| Yeslibi niekthori zyemyanyn... smialbi wnicz... do miescza sządowego zbroino... a yesliby onei zbroye od siebye nye oddal (si... arma non deposuerit), thedi... zaplaczicz ma wyny dwie 1498 |
| Ale ty, Gospodnie, nie oddalaj (ne elongaveris) pomocy twojej ote mnie |
| Miłosierny Gospodnie,... nie oddalaj mnie tako wielebnego daru przyrodzonego (non me prives tam bono munere nature) |
| Boże, nie oddalaj sie (ne elongeris) ode mnie! |
| A takież się ty, g<rz>eszny człowiecze, nie oddalaj k miłemu Krystowi nawrocić |
| 'dysponowanie, rozporządzanie (rzeczą), facultas aliqua re utendi': |
| Nie chciał jest bogosławienia i oddalono będzie od niego (elongabitur ab eo) |
| 'określenie wartości czegoś, oszacowanie, aestimatio, praetium constitutum': |
| A gdyż się oddalili (cumque recessissent) od miasta a niżądny był w mieście Haj nie ostał |
| Synowie pirwiej macierze alibo pirwego oddania (filii prioris matrimonii) ku części oćcowej nie będą moc przyć |
| Źli,... nie umiejąc jinako, omową, przeciwieństwem a mirziączkami dobrym otdawają XV med. |
| Brat... mowi, iż jego siostra swego jimienia od siebie swemu mężowi w obronę nigdy nie oddawała (OrtBrRp 97, 4: oddała) |
| Filius meus antequam faciet responsionem al. uczyni odpor, ad predicta se non agnoscit al. k tym się rzeczam nie przyznawa 1471 |
| Oddali człowiek swe jimienie za żywota... a nie odwołałliby tego dawania za żywota, teg<d>y po jego śmierci to odawanie (OrtBrRp 88, 4: oddawanie) ma stać w swej mocy |
| Jestli kto, jenże ciebie wzywając w swych potrzebach twej pomocy nie poczuł si quis est, qui te invocatam in suis necessitatibus meminerit deffuisse XV med. |
| Bog nie jest oddawca jimion ale oddawca przydawkow ku jimionom Deus non est remunerator nominum sed adverbiorum XV ex. |
| Jakom ja Pawła nie przyzwał na włokę ani kopy wstanej ustąpił nań 1450 |
| Si autem spiritu facta carnis mortificaueritis, gl. videlicet illis restringentes, jim (sc. uczynkom ciała) nie przyzwalając, viuetis (Rom 8, 13) XV med. |
| Kmiecia księżego od pieca smolnego zbudowanego... nie odebrał 1479 |
| Rozświeci (illumina, Fl: oświeci) oczy moje, bych niegda nie usnął we śmierci |
| Jakom ja Stanisławowi łąki nie zajął ani jemu znakow poczynił samowtor 1430 |
| Spadł grad silny, miedzy tym spadł obrazek z obłoku... a tak on obraz ni-od-jednej gorącości nie roztajał (non... solvebatur) |
| W nocy bierząc żyto cudze, będzieli przez obrońcę żyta uranion..., w winę nie upadnie, ale uranili on alibo zabije żyta odejmacza lubo obrońcę (frumentorum defensorem), ranionemu rany a dzieciem głowę zabitego zapłacić bądź przyciśnion |
| 'obrona, odbieranie kogoś z czyichś rąk siłą, defensio, actus aliquem vi liberandi': |
| Bog czekający i wielikiego miłosierdzia, odejmując złości i grzechy (auferens iniquitatem et scelera) <i> niżadnego niewinnego nie ostawia |
| I nie odeszło zasię sierce nasze (non recessit retro cor nostrum) |
| Gdy przerzeczone winy nie będą, nikakiej kmieć otyć ma ot swego pana (nequaquam cmeto recedat a suo domino) |
| Poćmieni (Puł: oćmieni) bądźcie (obscurentur) oczy jich, bychą nie widzieli |
| 'bezprawnie rozdzielić (między siebie), zrabować, illegitime dividere (inter se), diripere': |
| Powoda nie mogą przy<ci>snąć ku przysiędze niżli (czy niźli) tako, gdyby żałował o dług po umarłej ręce, co jemu zostawił albo odmarł (OrtMac 103: odumarł) <j>ego ociec albo jego jiny przyrodzony przyjaciel |
| Jakom ja nie przyzwolił memu synu u Stanisława konie kupić 1436 |
| Iżesmy nie przyswolili lasu i rolej Piotrowi bratu naszemu, ... wiekujistym działem 1440 |
| Gdyż będziecie żąć nasienia wasza, nie przyżynajcie przy samej ziemi (non secabitis eam usque ad solum) |
| Jaco Jan ne fordroual Crziuosan<da>, kedy wszanl pod Wencencem ko<nie> 1388 |
| Kto miłuje pienie psalmowe (cantum psalmorum) ustawicznie, nie może grzecha strojić |
| O tych, ktorzy nie pod janą stoją chorągwią... Niektorzy z naszych ślachcicow... ni - pod - czyją chorągwią (sub nullius vexillo) z naszej wojski stanowić się obykli... aby puszek... się uwiarowali i obrony, jąż jinszy bracia jich, pod pewnymi chorągwiami (sub certis vexillis) postawieni... czynić są obykli... Ustawiamy, aby rycerz każdy... pod pewną podniesioną chorągwią (sub certo vexillo erecto) na jej stanie stał |
| Przysiężnikow świadectwo pod miescką pieczęcią o miescką rzecz nie może ostać |
| Marcin... nie ukradł Janowi... trojich pczoł w jego boru pod jego znamieniem 1448 |
| wydarzenie (moment czasowy) poprzedzające 'po, post' (?): |
| Mikołaj nie gonił zająca pod zapowiedzią w *Stanislaowe części 1442 |
| Owa toć przed Tobą jesmy w grzesze naszem, pod nimże (super hoc) nie może niżadny stać przed Tobą |
| Oczy nie były też głębokie, ale maluśko wysiadłe (eius erant oculi... non profunde positi, sed parum prominentes) |
| 'wykopywanie, robienie zagłębień w ziemi, fossio': |
| 'wykopywanie, wybieranie ziemi, actus terram effodiendi': |
| 'karczowanie lasu pod uprawę, actus truncos e terra colendo exstirpandi': |
| Miedzy rannymi israhelskimi padniesz, a nie odetchniesz (non respirabis), aż s nimi i zginiesz |
| To żyto, czsom brał u kośnika, to było nie odetczone 1408 |
| 'otworzyć, odemknąć, np. bramę, drzwi, umożliwiając dostanie się do środka lub wydostanie na zewnątrz, aperire, reserare, patefacere': |
| 1. 'odwołać, cofnąć, revocare, retractare': a. poprzednią decyzję, dawniejsze orzeczenie, sententiam priorem: |
| 'odwołać, cofnąć, revocare, retractare': słowa zniesławiające, ubliżające, lżące, verba contumeliosa: |
| 'rozproszenie (myśli), niepokój, perturbatio animi, incogitantia, inquies': |
| 'rozterka, niepokój, animus commotus, sollicitus, turbatus': |
| Gdyby... sędzia... skazowałby przeciwko ktorej stronie jinszej, ją skazując o niektorą rzecz... w sąd wwiedzioną, a przeto strona skazana do wyszszego była otezwała (propter hoc pars damnata ad superiorem appellat, Dział 2: tedy strona uciążona odzowie się ku wyszszemu stołu),... sędzia, ot kogo otzywają..., pirwej nie chce ani ma swego bronić skazania, aliż pirwej przez stronę otezwałą (per partem) trzy grzywny... jemu będą dany |
| (w Biblii) zapłata psia 'zapłata za sakralny nierząd mężczyzny, merces viri, qui propter religionem corpore quaestum facit': |
| Posłał w nie psią muchę (coenomyiam), i jadła je |
| Jakom nie wadził Piotraszewi przedać poł Raszkowa aniśm mu kupcew odganiał 1397 |
| Wstań..., Gospodnie! Wstań i nie odganiaj do końca (ne repellas in finem) |
| Nie służyli tobie ani się odwrocili od swych obyczajow psotnych (a studiis suis pessimis) |
| Przecz... przywiedliście nas na to mieśce psotne (in locum... pessimum), na niemże nie może siać ani się figi rodzą |
| Jakom przy tem był, jako Maciej odgroził mię, iżem nie dał Maciejewi pieniędzy na dobro 1391 |
| Paknięli tacy bracia... nie byliby... rozdzieleni..., będąli jilko k latom dostatecznych lat alibo sprawnego wieku a mając pełną roztropność (habentes plenam discretionem, Dział 28: aczby mieli lata roztropności) |
| Jakom ja nie wziął Żbiejty siłą anim je dziewstwa otjął 1405 |
| Jakom ja nie popasła Adamowi pod pasturzem prosa 1410 |
| Jakom ja jego nie obranił anim jego otjechaw, zasię się wrocił samoczwart 1471 |
| 'oddalenie się skądś na koniu a. na wozie, actus equo vel curru abeundi': |
| Gospodnie, ja nie jestem dostojen, aby ty wszedł pod moję strzechę (sub tectum meum Mat 8, 8) |
| Adamowa jest za swym mężem burgmistrzem poznańskim a kościańskim, nigdy nie otjednana jej rzecz z Gryżyńskim, ale Gryżyński przed panem Sędziw<o>jem poznał, iże cztyrzysta grzywien wziął, jej opiekadlnikiem bil 1399 |
| Rzuci na Gospodna pieczą twoję, a on cie odkarmi (ipse te enutriet) i nie da na wieki nieustawiczstwa prawemu |
| Jaco Męcimir nie miał brać tych pieniędzy, czso mu jednacze otkazali na Janie, na Pietrze i na Marcinie 1446 |
| Znam, żesta była przyszła ku mnie, ale nie wiedziałaciem, odkądsta (unde essent) |
| wprowadza zdanie okolicznikowe miejsca 'skąd, z którego miejsca, unde, ex quo loco': |
| Domina subiudicissa dixit: Nie chcę się otprzeć, eże panu memu dano więcsze rzeczy do księdza do roka, i o tho otkładam do księdza 1443 |
| Ad hoc idem convivium nos omnes vocat, nullum excipiendo nie odkładając XV p. post. |
| Nie ukusiłem tego w żałości mej anim tego odkładał (nec separavi ea) w ktorej nieczystocie |
| Nie będą osromoceni we zły czas i we dni głodne nasyceni będą (in diebus famis saturabuntur |
| z acc. czy też z instr.: pod rękę czy pod ręką (o miarach zboża, de grani mensura) 'równo z brzegami naczynia, nie kopiato, modi labia non exsuperando, ad summum impleta et aequata mensura': |
| O to, o coś ty na mię żałował, to twoj ociec trzymał z Staszkiem z Wojsławowicem, a Staszek mie nie podał 1421 |
| Eż Jan nie ukradł Maciejewi miodu ze pszczoł i ze pszczołami 1458 |
| Płaszcze... <mają> (sc. bracia) mieć(i)... zszyte, z pągwicami..., nie z otkrycim (non patulas) na piersiak, jako to słusza ku jich uczliwości 1484 |
| Jako prawie Staszek do swego pana nie znosił dwu kopu pszenice ani dwu kopu rży 1397 |
| 'rana otwarta, niewygojona, vulnus apertum, non sanatum': |
| Skaradości mamki twej a ciotki nie otkrywaj (non discooperies) |
| Jakokole prze odkupienie ubogich gabania (pro redimenda pauperum vexatione) dawno płaca, rzeczona... przysąd... byłaby oddalona..., ustawilismy, aby... sędzia... dalej cztyrzech groszy nie śmiał wycięgać |
| Jakom ja nie wzięła poduszki puchowej 1496 |
| Opacz nie uderzył odlew Jędrzeja po gębie 1402 |
| Od głowy aż do pięt nie było mieśca całego |
| Ubogi krolewic był, iże nie imiał, gdzie by swoję głowę podkłonił |
| Jakom ja Gościna płota nie otłomił, ale swoj na swe ziemi 1405 |
| 'naprawienie, wynagrodzenie (szkody), damni restitutio, compensatio': |
| Zatwardzili głowy swe (induraverunt cervices suas) i nie słyszeli przykazań twych |
| Ja wam każę nie przysięgać ani przez niebo..., ani przez ziemię..., ani na głowę masz przysięgać (neque per caput tuum iuraveris Mat 5, 36) |
| 'odrzucać czyjąś prośbę, żądanie, nie zgadzać się na spełnienie czyjejś prośby, żądania, alicui aliquid negare, denegare, recusare, abnuere': |
| Kryst miły świętemu Piotru jest on tako rzekł był, iżbyć go on naśladował był, jakoć by on tako rzekł, iże ty jeś mi niekiegdy był to odmawiał, iżbychci ja na krzyżu męki nie cirpiał |
| 'występować słownie przeciw komuś, czemuś, sprzeciwiać się, protestować, contradicere, obloqui, resistere, se opponere': |
| Jako cso jest Konarski mieszczanom warcskim dał winę o głowę niewieścią, ta swą śmiercią umarła, ale nie zabita 1407 |
| By moje krolewstwo było z tego świata, sługi moje... odjęliby mię, iżbych nie podan Żydom (ut non traderer Iudaeis Jo 18, 36) |
| Eże Marcin to siedlisko trzyma za otmianę szećnaćcie lat a niczs Mikołajowa nie zajął 1398 |
| 'odpłata, wynagrodzenie, remuneratio, merces': |
| Jako Witocha i z swym oćsem wydzierżała mimo trzydzieści lat pokojnie i mirnie trzecią część trzecie części Drzązgowa, nigdzie nie otmieniając 1418 |
| odmieniać się, otmieniać się 'ulegać zmianie, przekształcać się, mutari, variare': |
| Klimont nie bił Klary mieczową głowicą 1399 |
| Jakom prze to wsadziła tego człowieka w twierdzę, iż ręko<j>m nie miał, a prawo mi go było podało 1415 |
| 'smolna szczapa, palący się lub niedopalony kawał drewna, taeda, torris': |
| Tegodla sie tobie mniejszemu podaję, aby więcszy nie gardzili krzszczenia abo oprawy od mniejszych |
| Jako Piechnik nie wziął więce, j<ed>no trzy kopy z źrzebia i z tym cso mu z pustego dodaw[n]ano 1410 |
| Jako Mikołaj Otuski po Wociechowej śmierci..., po pustej ręce po Budce siestrze i po Wociesze synu jeje, cz[i]terdzieści gr<z>ywien g<r>oszy szyrokich... za kobyły nie pobrał 1428 |
| Jiż mężobojca... nie będzieli moc zapłacić..., męką głowną ma być skaran (poena capitali puniatur) |
| Kiedy kto o głowną dziedzinną rzecz... pozwan będąc (si aliquis super capitali hereditaria questione... citatus), nie stanie knąbrznie na roku..., tedy i ote wszego prawa tej to dziedziny... rzeczony sampierz skazan ma być |
| Nie podawaj non trahas (super humilem animo fortior esto et elemosyna non trahas illum Ecclus 29, 11) 1471 |
| podawać się pod imienie, pod(e) szkodę, szkody |
| Ducit testes Jaszek erga cmetonem de Dobiesławice... Iże się on mu nie podawał podług prawa ani mu przecz kazał 1397 |
| cirzpieć pustynie |
| Jakom ja nie zabił łosia w księżej puszczy 1443 |
| Non... ex instinctu nie z swego rozuma (non facerunt hoc ex instinctu et monitu naturae, sed fecerunt ex inspiratione spiritus sancti) 1444 |
| Najdziecie oślicę a źrebię s nią... Odwiązawszy przywiedźcież ku mnie, a rzeczeli wam kto co, chcąc wam przekazić albo odmawiając, nikakiej nie puszczajcie, ale uczyńcie, jako wam mo<w>ię (Mat 21, 3) |
| (o krwi) 'powodować wyciekanie, efficere, ut (sanguis) effluat': |
| Attende, quod... belliger eqws nonnisi pondere sit aggrauatus, securus leuitate in hostium cuneum se inmitti, gl. non infert, non ingerit nie pusz<cz>a 1436 |
| Otoś, mistrzu, barzo głupi, nie rozumiesz o tej kupi! |
| Rzekli jednacze pana Hinczkowi: my nie rozumiemy po niemiecsku 1395 |
| Kiedykoli kmieć siedzi w ktorej wsi..., a ta wieś acz jest albo była nie orana a puszczna (inculta et nemorosa), tedy każdy kmieć... dwa morgi na zimę a trzeci morg wieśnie wykopać będzie winowat... i wzorać |
| Ale to picie nie rozumie sie o jego święte krwi |
| Jako kto świecę przy zwadzie w nocy zagasi a zatym kogo uranią, ma rannemu o rany być skazan, to rozumieć, gdy nie wiedzą tego, jen jest go ranił |
| 'przestać zatrzymywać, uwolnić, wypuścić na swobodę (z więzów, niewoli, więzienia itp.), dimittere, liberare, emittere e carcere, e custodia': |
| 'wprowadzić w posiadanie, in possessionem mittere': |
| Nie mielismy ciebie puścić odyć (dimittere) od nas |
| Iże Marcin przeprosił Święszka tym owsem, nie chcąc sie puścić do ziemskiego prawa 1410 |
| Jakom ja nie puściła swego prawa swym dzieciem w dział 1425 |
| Tego na nie żałuję, gdzież... są jachali na dziedzinę... i puścili ludzi na Janow dom 1427 |
| Przetoż to mowi Pan Bog o asyrskiem krolu: Nie wnidzie do miasta tego ani puści (mittet) strzały do niego |
| On będzie z tobą a nie puści się ciebie (non dimittet... te) ani ostanie ciebie |
| Filip nie zaciął Tomka kordem we głowę 1450 |
| Ktokole przygodnie... umrze, za tego żałoba głowna nie ma być czyniona (quaestio capitis non debet intentari), a gdzie wątpienie jest o mężobojstwie, ... bliższy... o głowę rzecz konać będą |
| 'niewłaściwy, nie taki, jak być powinien, qui vi sua quadam naturali caret' głuchy gawron etc. cf. gawron, koper, lebioda, lebiodka, pokrzywa |
| 'niedoświadczony, prostoduszny, naiwny, ignorans, simplex': |
| Ty konie w moj dom nie gnany chąsiebną r<z>eczą, ani jich użytka ma<m> 1399 |
| Gościa nie usmęcaj ani gnębi (neque affliges eum Ex 22, 21) XV p. post. |
| Jakom ja nie wziął Janowi z Wierzuchowa konia gniadego 1474 |
| Bo nie wierzyli są w Boga ani pwali są (Puł: ani nadzieje mieli) we zbawieniu jego (nec speraverunt in salutari eius) |
| Jakom ja nie jechał na Staszkow dom siłą samosiodm ani jego żony pychał 1410 |
| Jako ya osmi kop groschy vmowyonego posagu, plascza za dwie kopye, korta i woza s koniem... swemu zyączewi nye wynowath 1462 |
| (tylko w Biblii i jej interpretacjach) 'człowiek wybrany przez Boga do spełniania specjalnych funkcji, pomazaniec, homo, qui a Deo electus praecipuo fungitur munere': |
| Gdy kto... przez trzy lata i przez trzy miesiące... ścirzpi dzirżewcę dzirżeć dziedzinę spokojnie a cisze (pacifice et quiete), tako iż... nie ruszy jemu ktorej o to skargi..., ottychmiast ode wszego prawa... tej to dziedziny osądzamy ji być odpadłego |
| Iże pani Zofka nie straciła cztyrdziesiąci grzywien, niżli acz je straciła,to je straciła swym początkiem... a to tego dla, iż jest podawała wojtowę oćczyznę, ch<c>ąc ji oddalić 1421 |
| Jakom ja z bracią nie[d] podwiązał się Stanisławowi strawy płacić, eże wydał o jich podawanie 1430 |
| Jakom ja nie pobrał gwałtem Żydowi Musze... lisiej szuby... liskami podbitej 1488 |
| Nie będą podchyceni non subplantabuntur (lex dei eius in corde ipsius, et non supplantabuntur gressus eius Psal 36, 31) 1471 |
| Służyli są bogom cudzym..., jimże to są nie byli poddani (non fuerant attributi) |
| Sicut sus..., que iuxta commune proverbium remocius non videt, nisi quantum rostrum eius se protendit jaż dalej pysku nie widzi 1466 |
| 'butnie, dumnie, superbe': |
| 'odrzucić czyjąś prośbę, żądanie, nie zgodzić się na spełnienie czyjejś prośby, żądania, alicui aliquid negare, denegare, recusare, abnuere': |
| Nagod... prosił... swojich sąsiadow wieśnic, aby śladem... złodzieja... gonić jemu pomogli, ale wieśnice pościgać złodzieja otmowili są (furem insequi recusarunt, Dział 28: tedy oni wzgardzili a pomocy dać nie chcieli) |
| Iże Marcin nie odmowił Jana sołtysza od rok<u> za swego pana za Wolframa 1398 |
| Widzi mi sie tako, iże tego od Jesukrysta nie pytał (sc. Piłat) |
| z dopełnieniem (dalszym) albo pytaniem zależnym nazywającym przedmiot pytania: czegoś: |
| W mojem rozumie pytałem i takie w Piśmie czytałem, żadnej takiej nie słychałem <we wszem mieście Jerusalem> Panny miłościwszej 1453 |
| Ot połnocy do zachodu chodzę nie pytając brodu |
| Sierce ślachetne... nie pyta o uczyncech [niewiestach] niewieścich (non inquirit de operibus mulierum) XV p. post. |
| Nie telko sześć dni działał moj ociec, jako wy mnimacie, ale zawżdy działa, czusz opiekając sie swym stworzenim, odnawiając je (sed semper operatur Deus, gubernando, renovando), aby na wieki ostało jego stworzenie |
| Jakośm nie otnawiała ani przejednała nikogo o to o trzecią część trzecie części Drzązgowa, co na mię Katarzyna żalowala, aż trzydzieści lat i trzy ominęła 1418 |
| (o właścicielu, de possessore) 'stracić uprawnienie do rzeczy, ius possidendi amittere': |
| 'przenieść coś na pewną odległość, na pewne miejsce, transferre': |
| Nie będzie odniesiona laska od Judy (non auferetur sceptrum de Iuda) |
| 'dotyczący rozwodu, ad divortium pertinens': list rozwodny 'pisemne stwierdzenie rozwiązania małżeństwa, libellus repudii': |
| Chcemy, aby tacy nieposłuszni z złości swojej użytku ktorego nie otnieśli (ut tales inoboedientes de malitia ipsorum commodum non reportent) |
| pod coś: 'przyjąć zobowiązanie określonej wysokości, rem vel pecuniae summam definitam solvere promittere': |
| Kto by bił sługę swego albo dziewkę swą ręką, ... paknięliby jeden dzień albo dwa byliby żywi, nie będzie poddan pokucie (non subiacebit poenae) |
| Niedamirz nie przeuczał<a> czeladzi Wociechowej, aby rzeczi otnosiła do jej domu chąziebną rzeczą ani jich użytku ma 1431 |
| Rzecz osądzona z bratem starszym w osądzenie poszła i s młodym, tako iż jej młody brat nie będzie moc otnowić (iunior ipsam non poterit suscitare) |
| Tochna ku tej dzielnice trzeciej części, cso ją w wienie dzirżała Jagnieszka po swem oćcu, jest bliska i jeszcze trzy lat nie, iako się otnowiła 1399 |
| 'pobudzać do gniewu, drażnić, irritare, exasperare': kogoś: |
| Przeztoć na was nasz Kryst miły ten to strach jestci on ji... był spuścił..., abyście go wy waszymi grzechy więce nie gniewali |
| 'tracić do czegoś uprawnienie, dostęp, ius alicuius rei amittere, aliqua re privari': |
| Sampierz nie stanieli, skazan ma być ode wszego prawa przedania tej istej dziedziny odpadły (reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse) |
| 'który odpiął pas wraz z bronią, nie mający na sobie pasa z bronią, discinctus, qui cingulum gladiumque deposuit': |
| Wojciech kazał Piotrkowi otpasować się, a u niego niczs nie nalazł 1402 |
| o stanie prawnym: ktoś jest z małżeńskiego rodu |
| Pakli we trzech leciech ot czasu przedania i kupienia bliższy przyjaciele tego to przedającego tego to kupca o to iste jimienie sądem nie przyciągną..., tegdy gdy trzy lata miną przerzeczona, otpadną wiecznie zboża przepisan<e>go |
| Częstom sie nie gniewał mych grzechow, cośm sie jich dopuścił |
| Nie odpędzaj mię (ne repellas me Psal 118, 10) od przykazania twego! |
| 'pozbawiać uprawnień, aliquem aliquo iure privare': |
| 'skłonny do gniewu, iracundus': |
| Przeciw świątości naszego zbawienia było, by ten, ktory przyszedł umrzeć za wszytki, jąć sie dać nie chciał. Tegodla daje gniewliwem odpuszczenie gniewać sie na sie |
| Jakom ja, przyszedwszy w dom księdza pisarzow gwałtem, nie groziłem mu anim ręki na parsunę jego podniosł umysłem gniewliwym i z wolą zbicia ji 1470 |
| Jakom ja nie powściągnał Andrzeje ('Andrzeja') po rękojemstwie... anim mu pytl i jinszych szczebrzuchow domowych pokrad gwałtem 1462 |
| Eże Maciej nie wziął roju w <k>siężem boru miedzy nastawniki siłą 1448 |
| Inne rzeczy, jakoście pytali, ty są rozmajite, o tym nie możemy wam pospolitego prawa odpisać |
| Pięćdziesiątego lata. Nie będziecie siać ani żąć samego od siebie rostącego na polu (in agro nascentia) |
| Jakom ja Bogusza nie przeprosił dwiema korcem<a> rży za spaś 1403 |
| 'umowny krzyk, wołanie goniących przestępcę lub hasło wzywające do gonienia, signum i. e. vocabulum quoddam tamquam tessera constitutum, quo cives ad legis violatores persequendos convocabantur': |
| Jako ja s Marcinem, Piotrem... na szkodę Świętczynę nie zaprzali ani zatajili przywileja korzennego 1474 |
| 'wypoczynek, wytchnienie, spokój, quies, requies': |
| Nie odpowiedasz (non respondes Marc 15, 4) nic przeciw temu? |
| Cesarz nie odpowiedziaw nic i wszedł w radę z swymi przyjacielmi |
| Tedy wszytek lud umilkł a nie otpowiedział jemu niczego (non respondit ei quidquam) |
| Jesus k temu nic nie odpowiedział (ad haec verba puer Iesus nihil respondebat) |
| A nikt nie mogł <jemu> odpowiedzieć na to słowa (nemo poterat ei respondere verbum Mat 22, 46) |
| Ale o swych zwolenikoch nic nie odpowiedział (sc. Jesus)..., przeto, iże nijednego przy sobie ni miał |
| Żałując w prawie niemiecskiem przeciwko krzywemu, jemu tymże prawem otpowiedzieć nie powinien (eodem iure reo respondere non tenetur) |
| Brat, jenże nie chciał przez brata swego otpowiedzieć, o część swej dziedziny ma otpowiedzieć (tenebitur respondere) |
| Aż na doł do Młynow księża woda, cso rowem jidzie. A nie bronić mają wyrzucić rydlem s rowu 1419 |
| Jakom ja nie kazała zaorać rowa Andrzejewi, mężu swemu, samowtoru 1434 |
| Jako Sędziwoj... Jasza kromie pana starościnego miru nie fordrował... ani go chował, kiedy Bieniakowi... pożegę (?) otpowiedział 1422 |
| Ktoż odpowie (qui contradixerit) ustom twym a nie posłucha wszech rzeczy twych, jeż to jemu przykazujesz, śmiercią umrze |
| Nie temu (sc. mieczowi) nijenego rownia (non est huic alter similis) |
| 'odpowiedź, wyjaśnienie, responsum, responsio': |
| Jakom cię nie otpraszał o poł kopy anim ci je winowat 1408 |
| Przydzieli przed was o ktorą rzecz ortela najć, czego wy nie możecie odprawić (OrtMac 128: oprawić) albo najć, ocz do nas poślecie, najdziem wam ortel podług waszego pisania |
| 'nie dopuścić do złożenia przysięgi przez świadka, testem iurare non sinere': |
| Iż pan Mościc nie ostał winowat panu Mikołajewi Zwanowskiemu sta grzywien i sześcidziesiąt i połtory grzywny groszew szyrokich 1418 |
| A to wszytko nie mogą rowno dokonać (non aequaliter exsequi possunt) |
| Zetrzy wszelkie rzeczy jego, nie odpuszczaj (non parcas) jemu |
| Nie czyńcie żadnie złości w sądzie, w rowności (in regula), w wadze i w mierze |
| 'chciwy cudzego, zamierzony na nieuczciwy zysk, alieni cupidus, ad lucrum fraude partum pertinens': korzys(t)na rzecz 'czyn dokonany z myślą o nieuczciwym zysku, postępek złodziejski, kradzież, rabunek, fraus, furtum, iniuria': |
| Bratnich rzeczy nie korzyści |
| Nie korzyścić nec usurpare XV med. |
| <G>dyż przy sądziech wierni sędzie nie mają mieć ani baczyć gniewow ani łaski, ani darow, jedno podług prawdy i sprawiedliwości sędzić <i> skazować |
| 'istotnie, rzeczywiście, re vera': |
| wiedza, głównie religijna, objawiona, znajomość woli bożej, scientia, imprimis scientia rerum divinarum, cognitio voluntatis dei': |
| Plecy miał... Jesus... maluczko nachylony a rowny, bo nijedne kości nie było znać |
| (o miarach zboża, de grani mensura) 'nie kopiaty, równy z brzegami naczynia, modi labia non exsuperanda ad summam impleta et aequata mensura': |
| Język jego... nie rychły... ani momotliwy, ale wierny, prawdziwy a też roztropny (lingua... vera, iusta, provida fuit) |
| Jan Jakka nie rozmiotał płotow... Marcinowi ani mu użytku godności odeszło, jako kopa 1466 |
| Słowa rozmajite albo śmiechowi godne nie mowić (verba vana aut risui apta non loqui) XV ex. |
| 'mieszkaniec państwa, człowiek osiadły na terytorium podległym pewnej władzy, incola civitatis, qui in terra alicuius imperio subiecta habitat, subditus': |
| Ota nie wziął grzywny ot Sędziwoja za to, by dał jego rękojmiam milczenie o wszytki gody 1409 |
| To dwoje chyż obaliło się i zgniło, i nie godziło się nikomu 1397 |
| Nie poddawajcie się grzechom (ut non subiaceant peccato) |
| poddawać się 'przyjmować zobowiązanie, odpowiedzialność, se obligare': |
| Pokarm... wziąć ma swojim koniem a stany z drew czynić, narąbionych... w chrościech, nie godzących się ku budowaniu |
| Niewinnego a prawego (iustum Ex 23, 7) nie umarzaj! XV p. post. |
| Jako to budowanie... stoi na prawem Krzemieniewskim, a nie na Drobnińskiem 1413 |
| Przysiężnikow świadectwo pod miescką pieczęcią o miescką rzecz nie może ostać ani sie godzi |
| Nie pomoże kurzenie piołyna, gdy przydzie moja godzina |
| Jakom ja nie dzirżał Staszkowa bydła wyszej godziny 1403 |
| Jako się Przedpełk nie poddawał Janowi ni o jednę szkodę 1419 |
| Jakom się ja nie podejmał Andrzejewi płacić, co na mem Żelawski zyskał 1433 |
| 'posądzenie kogoś o coś, domysł o czyjejś winie, suspicio, suspectio': |
| coś ma podeźrzenie |
| Gdyby człowiek miał... przysięgać, a nie wyrzecze przysięgi, jako ją rozkazano..., możeli sie sam sobą albo człowiekiem podeprzeć (OrtRp 46, 2: utrum se istius relevare, podeprzeć, possit), słowie wtore przysiąc? |
| Tenci ma mieć wiarę krześcijańską, a nie telko skutkiem, ale teże i siercem |
| 'stratować, pognieść nogami, conculcare, pedibus proterere': |
| 'stratowanie, zniszczenie przez deptanie nogami, conculcatio, calcatio': |
| Duch moj nie będzie w człowiecze na wieki przeby[wa]wać, abo jest ciało (quia caro est) |
| 'pozwolenie, permissio, concessio': |
| Otpowiedzieli synowie Jakobowi Sychem a jego otcu: ... Nie możemy uczynić, cso wy prosicie (petitis) |
| Od jego dziectwa, jako począł odrastać (postquam adolevit), nigdy na swe nogi nie obuwał |
| Gorzkie nie chce ni może być słodkim, proście mowiąc białe czarnym a złe dobrym XV med. |
| Nie czyń grzecha nieczystego procz (Dek III 15: krom, 18: przez, 22: procz, V 4: kromia) urzędu małżeńskiego |
| Nemo vos seducat inanibus verbis niechać nie zwodzi was nikt proznymi albo marnymi słowy (Eph 5, 6) XV med. |
| Gdyż mąż pojmie żonę nowo, nie pojdzie ku boju..., ale prozen będzie przez pokuty w domu swem (sed vacabit absque culpa domi suae) |
| 'spłacić dług lub zobowiązanie pracą, odpracować, labore aes alienum vel officium debitum compensare': |
| Odtychmiast nie jest prze was czas nauki, ale czas sąda |
| Przykazał, aby ostali w Jerycho, dojąd by nie odrosły brody jich (donec cresceret barba eorum) |
| Jakośm ja twego konia nie odarł re furtiua nec cutis utilitatem habeo 1406 |
| Jakom ja nie winowat Mirzoniowi cztyrdzieści groszy gojnego (pro gajnego?) 1415 |
| odarty (?) 'nie posiadający ziemi, nieosiadły, qui agro proprio caret': |
| Kto kramną komorę albo dom, albo rolą czynszową ma, temu się jej nie trzeba odrzekać bez jego wolej, ależby jemu zapłacona |
| My, Jan, ... obaczywszy rozność albo niezgodę praw i członkow..., ktoryż przez nasze sędzie roznych czasow rozno sądzony są (diversimode iudicabantur) |
| Nie wnidzie czyszczony albo zdawione łono mając, albo odjęte, albo odrzazane mając (abscisso veretro) w kościoł boży |
| Takoż za sobą i przed sobą był (sc. Jesus) tako silnie ubit, iże w jego wszytkim żywocie... nie było mieśca całego |
| Jako nie zabił sarny przed jego psy, ani jej jego psi gonili do jego wsi 1422 |
| 'odtrącenie, odepchnięcie, oddalenie, reiectio, repulsio, repudiatio': |
| 'niezgoda, discordia': |
| A jestliby nie mogła ręka jego ofierować dwu garlicu albo dwu gołębię<tu> (duos pullos columbarum), ofierować będzie za grzech swoj... część dziesiątą efi |
| Mikołaj nie winowat Chrczonowi dziesiąci groszy za gołębiniec 1410 |
| Brata zabijąc alibo bliższego, w dziedzinie go cirzpieć nie mają, ale... go części tako zabitego i czci odsądzamy |
| Pytała, acz ona nie jest blisza ku dokonaniu, niżliby ją kto mogł odsędzić albo odcisnąć |
| Jest<li> o to odsądzony człowiek też co radźcam przepadł albo mali jim też co przepaść, czyli nie ma? |
| Nasz Kryst miły jest się on był naszym otcom ukazal gniewliwy i teże przykry, tegodla abyć go oni swymi grzechy nie gniewali |
| Nie będą przedawani (non veneant) obyczajem niewolniczym |
| Aby złomce prawdy a przedawce swego sąmnienia i czci nalezieni nie byli..., układamy |
| Gdyż pod jenym książęciem tenże lud rozmajitego alibo rozdnego prawa pożywać nie ma (diverso iure frui non debeat) |
| Paknięli powod a sąpierz są ot siebie daleko rozdni (sin... actor et reus sunt distantes, Dział 46: gdy... będą od siebie daleko), tedy nie jinsza dawność obrzeczona powoda żałującego o złodziejstwo otpędza niż tylko trzechletna |
| Jakom ja nie biegał na Staszkow dom z gołym mieczem 1403 |
| Jakom ja tobie konia nie wziął, ktorym ci dał za służbę tedy, kiedyś ote mnie [o] otstał 1437 |
| Jako mi pan Poznański nie pożyczył dwunaście rublow 1427 |
| Tedy więc morze jestci się ono było na obie stronie rozstąpiło tako, iżeć oni są je byli tako sucho przeszli, ażci oni swych nog... nie sąć oni byli rozmoczyli |
| Pomocnik moj jeś ty, nie odstaj mie (ne derelinquas me, Fl: ne ostawiaj mie) ni odrzucaj mie, Boże, zbawicielu moj! |
| Wargi (sc. Marii) były rumione, nie mięsiste, ale malutko odstawione (rubicunda labia fuerunt, non carnosa, modicum tumentia) |
| 'termin sądowy, na którym nie zapada wyrok, terminus iudicialis, in quo de causa nulla dicitur sententia': |
| Nie ostawiaj mie, Gospodnie, Boże moj, ani odstąpaj (ne discesseris) ode mnie |
| Ci cirpią przeciwność, jiż swej dobre wolej nie odmienią ani umysłu otstąpią XV med. |
| Jako Andrzej, ociec nasz, nie wziął... jimienia ruszającego, żyta i bydła rogatego i gomołego 1473 |
| 'zrzeczenie się, ustąpienie, cessio, renuntiatio': |
| Jekom ja nie ręczył zapisu we księgi za Jana 1456 |
| Ani {wy} teże boże imię w swoja usta darmo {nie} bierzcie (Ex 20, 7) |
| Jakom ja nie uderzył Stanisława kijem we głowa 1450 |
| O ochłodzenie moje, nie raczyż odstępować, ale raczy ze mną ostać! |
| Tedy może ty to pieniądze trzy sądy opowiedzieć, nie odstępując jich |
| Jakom nie gonił [to] Tomisława, aniś<m> ji złymi słowy gabał 1398 |
| Nie bać sie będę tysiąca luda obstępujących (Fl: ostąpających, Puł: obstąpających) mnie (non timebo milia populi circumdantis me Psal 3, 7) |
| Jakom ja nie gonił Pęcsława ot jego woza samoczwart 1404 |
| O ktory płot Margorzata na mię żałowała, tegom jej ja nie połamał gonię bydło 1428 |
| 'odgraniczyć posiadłość ziemską przez usypanie kopców, novos tumulos, qui agrorum fines designent, struendo agros quosdam disterminare': |
| przenośnie: |
| Prawo o... rany co nie z[t]astano za gorąca (OrtMac 23: na gorącej rze<c>zy), to ma<ją> dać do zagajonego sądu położonego |
| Wypowiedzą synom swojim, aby położyli w Bodze nadzieję swoję a bychą (Puł: a by) nie zapomnieli dział bożych (narrabunt filiis suis, ut ponant in deo spem suam et non obliviscantur operum dei) |
| To nie jest w [s]twe woli, abyć tobie Kryst dał długie zdrowie |
| Abyć oni teże swoje odzienie uprali (laventque vestimenta sua Ex 19, 10) i czysto je mieli; abyć oni teże z swymi żonami pospołu nie leżeli |
| pytanie zależne 'czy, si': |
| Otemkni mu kościoł boży, ać na tym mrozie nie leży |
| Kiedy komu z prawa przysięgę skażą albo o dług, albo o łajanie, albo o cokoli bądź..., a ten, co by miał nosić przysięgę, nie byłby..., co jest o to prawo? |
| Nie na<śladujmy towarzy>stwa luda i krola bujnego, ale bądźmy z towarzystwa krola ś<miernego> |
| Ustawiamy, aby interdykt trojdzienny... ottychmiast (extunc) a od ninieszego (czy nynieszego) czasu przez kogokole nikakie nie dzirżan |
| Rozprawili (narraverunt) mi mnie złostni baśni, ale nie jako zakon twoj (sed non ut lex tua) |
| Mikołaj jest bliszy po siestrze oćca swego, po str[z]ynie, ale nie rodzonej, po szczytnej, ku trzecie części wsi Jawidzu 1427 |
| Wojtowstwo albo szołtystwo, co je człowiek dziedzin<ni>e kupi albo ma, [albo] spadnie albo odumiera (OrtBr VII 558: czso je człowiek w dziedzicstwo kupi albo ma, to spaduje i odmiera) jedno na męską rękę, bo żeńska twarz nie może sędzią być |
| Jakom ja nie pobrał czynszow w Małochowie pani, k czemu by prawo miała, gdzieby jej mąż otumarł 1438 |
| Jakom ja przyszedwszy z domu męża mego, w ktorem mię odumarł, nie wzięłam skrzynki rzeczą kradziebną 1473 |
| Jako ta pięćdziesiąt grzywien nie wyszła z Jakubowy oćczyzny, co jich Dorotka otumarła 1415 |
| Jako u mnie ociec nie odumerł siedmi kop groszy na Janową część 1428 |
| Sędziwoj nie odwabiał czeladnika Stankowego, ani do niego słał podług prawa 1420 |
| Jakom ja ot Bartłomieja Magdy nie otwabił anim mu dwu kopu ukradł 1415 |
| Tego nie miał stawiać w niedzielę, ale we czwartek 1424 |
| Zastawa we trzydzieści lat nie wykupiona wpada w wieczność |
| Nie poruszon będę od pokolenia w pokolenie (a generatione in generationem) |
| Tychem (sc. pieniędzy) ja jemu nie winowat na minęły święty Marcin, ale ot tego w rok 1427 |
| Jako Chociemir nie worał w Katarzyn<in> dział na ośmi zagoniech w jej rolą w szyrzą domu 1424 |
| Macierz swą odwiodł (amovit), aby nie była księżną w święci tej modły Pryjapy |
| Jakom Grzymka Zar<ę>bskiego ot roku nie otwiodł, a o to stracił cztyrzy grzywny 1425 |
| 'wioząc odprowadzić, odstawić, odnieść na inne miejsce, zawieźć, dowieźć, in aliquem locum vehere, advehere, pervehere': |
| Dziesięcinę twoję i pirworodne twoje nie odwłaczaj ofiarować (non tardabis reddere Ex 22, 29) XV p. post. |
| 'cofnąć, unieważnić uprzednią decyzję, oświadczenie itp., wycofać się z uprzedniego stanowiska, revocare, retractare, rescindere, irritum esse iubere': |
| 'nie zgodzić się na coś, sprzeciwić się czemuś, revocare, reclamare, non convenire': |
| 'zakwestionowanie decyzji sędziego, actus sententiam ab iudice latam in dubium vocandi': |
| 'cofać, unieważniać uprzednią decyzję, oświadczenie itp., revocare, irritum esse iubere': |
| Jakom ja nie odwoził żakow violenter na twem koniu przez twej wolej anim ci go skaził podla pozwu 1484 |
| 'zwrócić w inną stronę, w innym niż dotąd kierunku, skierować odwrotnie w stosunku do poprzedniej pozycji, stanu, obrócić, avertere, deflectere, convertere': |
| Odwroci (prohibe) język twoj ote złego a wargi twoje bychą nie mołwiły lści |
| Po tych słowiech nie odwrocił się (non est reversus) Jeroboam z drogi swej nagorszej, ale zasię uczynił z napośledniejszego luda kapłany modł gornych |
| 'odzież, ubranie, szaty, vestis, vestimentum, amiculum': |
| przenośnie: |
| Nie były (sc. oczy) barzo małe ani teże wielikie, ale były w umiar (medium tenentes) |
| Nakłoń sierce moje we świadecz<st>wa twoja, a nie w łakomstwo (inclina... in testimonia tua et non in avaritiam) |
| Jako Żydowka ślubił Przemiłowi... jego dzielnicę w Rogaczewie nie kupić ani w zastawę brać 1403 |
| wskazuje coś (zwykle majątek), do czego się dołącza, wprowadza inną wartość, zwłaszcza pieniądze (po czasownikach włożyć, wnieść itp.): |
| Gdy pan Lędski słał swego sołtysa do Filipa, aby był miłościw jego kmieciem, a nie wwodził się s nimi w prawo 1411 |
| Jako Toma nie wręczył Wociecha do Więcyńca we sztyrzy grzywny 1391 |
| wysokość nałożonej kary, wartość poniesionej szkody: |
| Aby ludzie tacy nie wpadali we szkodę żywota obojego (ne in periculum incidant vitae utriusque) |
| spór, postępowanie sądowe: |
| Nie wchodzi ni-w-żadną (i. e. w niżadną) smowę (ne ineas pactum) |
| Jacom ya nye rzuczil syą wi gymye<nie> dziedziczne 1458 |
| Jako w Pietrowie domu nie były Mikołajowy konie 1387 |
| Mroczek nie m<iał> woza ani konia dać dziewce swojej, aliże na końc<u> swojej śmierci 1424 |
| Dziedzinnych rzecz sędzić nie będzie moc na dworze, aliż przed oblicznością krolową (nisi in praesentia regis) |
| Falisław z Wiszni nie wziął jimienia u Macieja za jedennacie grzywien... ani mniej, ani więcej 1420 |
| Nie zabijaj brata zwadą ani ręką, kaźnią, ani radą |
| Jako mnie pan kazał na przewod, ano nie był moj 1422 |
| Iżem tego nie winowat nic, ocz mi Piotr... winę dał... wiardunku ani ośmi grzywien u apotekarza 1443 |
| Wszedł aż (usque) do pokolenia oćcow swojich i aż (usque) na wieki nie uźrzy świece |
| Tej niwie Albertus nie był nigdy gospodarz po ukupieniu aż dotichmiast 1398 |
| Będą nieruszający jako kamień..., dokąd nie przejdzie lud twoj ten, ktoryś odzierżał (quem possedisti) |
| 'otrzymanie czegoś, wzięcie w użytkowanie lub na własność, acquisitio, actus obtinendi, acquirendi': |
| [wieczne odzierżenie] |
| Jako co był wziął z swą żoną odzienia, sukien i jinnych rzeczy odziewnych, tego on nie zdżył 1427 |
| Nie otzywaj (ne revoces, Puł: nye odzywaj) mię w pośrzod dniow mych |
| Quando ego prestiti corporale iuramentum cum testibus, tunc nullus revocavit vlg. nie otzywał 1405 |
| Sędzia, ot kogo otzywają (a quo revocatur) a cso jego <s>kazanie przez stronę bywa wspierano, pirwej nie... ma swego bronić skazania, aliż pirwej przez stronę otezwałą trzy grzywny... jemu będą dany |
| Nie w ofierze twojej karać będę cie, bo ofertorzyje twoje (poprawione z ofertorzyja twoia, holocausta tua, Puł: modła twoja) w obeźrzeniu mojem są zawżdy |
| Pospolny poseł może dobrze rzecznikiem być, gdy sie ostrzeże, acz nie zamieszka tego w rzeczy, czego sie podjął |
| Pojdzimy przeciw Judaszowi zdrajcy i Żydom, ofiarujmy sie dobrowolnie, by nas nie kryjących <sie> albo uciekających naleźli |
| 'składanie ofiary, actus sacrificandi, hostiam immolandi': |
| 'zniesławić, pohańbić, znieważyć, ignominia, contumelia afficere, dedecorare': |
| Piotr nie wziął przed Wojtkowymi charty, ogary, wyżły lisa samowtor siłą 1434 |
| Gdy upadnie, nie zarazi sie, bo Gospodzin podkłada (supponit, Puł: podpira) swoję rękę |
| 'zażądać, upomnieć się, postulare, requirere': |
| 'dokonanie (czy dokonywanie) prawnych oględzin, wizja, actus criminis vestigia perlustrandi': |
| Toć ubogi krolewic był, iże nie imiał, gdzie by swoję głowę podkłonił... non habet, ubi capud suum recli<net> (Mat 8, 20) |
| 'materiał budowlany, np. kamienie, piasek, gruz kamienny, res ad aedificandum necessariae, e.g. cementa, arena, murus dirutus, rudera': |
| Na jichże (sc. rokoch) komornicy sędzi i podsędkow i drudzy komornicy wojewodzi i podkomorzniczy (et alii duo camerarii, videlicet palatini et succamerarii) wybrani przez nie, jim mają być przyłączeni |
| Brwi jej były... wielmi cudne, czarne, nie bar-zo kosmate (non pilosa nimis) |
| 'końcowy odcinek kręgosłupa zwierzęcego wraz z wyrastającym z niego pękiem włosów, piór itp., cauda': |
| 'miejsce poślednie, mało ważne, locus humilis, nullius momenti': |
| Synowie israhelszczy nie ufająć w kopije ani w strzelbę, ale gory bronią jich a pagorki je ogradzają (muniunt illos colles) |
| 'zagrodnik, chłop, który otrzymał od pana feudalnego nieduży kawałek roli, często ogrodzony, zwany ogrodem, hortulanus, qui vocabatur, colonus, qui a domino feodali agrum parvum, frequenter circumsaeptum, colendum accipiebat': |
| Też gdziekole pług w ogrodziech chodzi abo na polu, tu dziesięcina ma być z pełna dana, wyjąwszy rzepę, mak, kapustę, cebulę i jinsze użytki ogrodne (exceptis rapis, papavere... et quae sunt his similia), na ktore motyką albo rydlem ryć mogą, z tych dziesięcina nie jest |
| Qui non fundamento iusticie semouit vlg. nie ogrodzi XV med. |
| Moja czeladź nie pobrała Święchowi użytku za copę z ogroda 1414 |
| Jakom ja samotrzeć gwałtem... nie zegnałem Szczepana z roboty jego, jegdy ogrodek grodził dla użytku swojego 1472 |
| A gdy go (sc. Jezusa) tamo nie naleźli, Judasz jim rzekł: Poskoczcie rychło, najdziemy ji w ogrodce 1451 |
| 'ogryziony, niedojedzony lub nie całkowicie zużyty kawałek czegoś, np. owocu, chleba, pomum vel panis frustum ambesum, arrosum': |
| 'na świeżo, w chwili popełnienia czynu, in ipso facto, in manifesto (sc. deprehendere)': |
| Jako moy ociec nie winowat Sułkowi trzynaćcie grzywien za Czepury 1386 |
| przenośnie: |
| Zali z gorącości sierca mnie tego nie żal et ego non vror, gl. igne caritatis (II Cor 11, 29)? XV med. |
| Jakom ja Macieja... nie zbił gwałtem... anim jego związanego podla łodziej pławił 1476 |
| Nie będzie się modlić, w tęż godzinę wrzucon będzie w piec ognia gorącego (mittetur in fornacem ignis ardentis) |
| Tedy święci ojcowie (patres), chcąc to kacyrstwo z korzenia skazić, ustawili tego dnia... nie krz<c>ić ijednego <jedno> przez wieliką potrzebę |
| Ktorąż puszkę ociec towarzyski nie ma jem wydać, aliżby przyzwolenie mist<rz>owskie było 1491 |
| Nie będą zabici otcowie (patres) za syny ani synowie za otce (pro patribus) |
| Opolnicy nie chcieli ić strugą, ale podle strugi. Tegdy Wawrzyniec... wstrącił ty, cso szli podle strugi 1398 |
| w określeniach podających wzór, zasady, podstawę postępowania 'zgodnie z czymś, secundum, iuxta': |
| 'sąd niezwłoczny, nagły, doraźny, iudicium necessarium, quod statim ac proximo post facinus tempore fit vel fieri debet': |
| Synowie, gdy żyw ociec, włostnej pieczęci aby nie pożywali, ale ty<l>ko oćcowskiej |
| 'nie tak dobry jak porównywana podstawa, ustępujący w jakości, mniej wart, peior, deterior, inferior': a. o człowieku, de homine 'niżej urodzony, gorszego stanu, nieszlacheckiego pochodzenia, humiliore, ignobiliore, loco natus, ignobilis, non nobilis': |
| 'mąż matki w stosunku do jej dzieci z wcześniejszego małżeństwa, vitricus, matris maritus': |
| Jako Piotrek trzymał ten jaz nie prośbą, ale jest jego oczyzna 1393 |
| Jakie słyszelismy uczynki w Kafarnaum, czyń i tu w ojczyźnie twojej (in patria tua Luc 4, 23) |
| Mojżesz dwadzieścia a sto lat miał jest, gdyż umarł. Nie zaćmiły się oczy jego ani jego zęby są się ruszały (nec dentes illius moti sunt) |
| Lękną się was. Obeźrzycie przeto pilnie, abyście się nie ruszali (ne moveamini) przeciw jim |
| Tedy zebrawszy się przyjaciele i sąsiedzi do Anny i ku Joachymowi wiesielili się s nimi, iże Bog wszechmogący raczył się na nie oźrzeć (quia dominus eos respexisset) i dał im nadobny płod |
| Bog... jedno mu drzewo zakazał, by go owszejki nie ruszał |
| 'niepokoić, napastować, aliquem inquietare, vexare': |
| ruszać się 'zachowywać się agresywnie, aliquem vexare, lacessere': |
| Jakom ja Maciejewi nie ukradł miodu po trzy lata za trzy kopy samodziestu pszczoł niełazew a cztyrych pod oklekiem 1456 |
| Ślachcicy jich nie podłożyli swu plecu ku działu Pana Boga swego (non supposuerunt colla sua in opere Domini sui) |
| Nie korzyszczęć ja w odzieniu ani w nawięcszem jimieniu |
| Eże Mikołaj nie popa[l]sł Janowa żyta w kopach 1428 |
| Jakom ja nie winowata Piotrowi... kopy w połgroszcech 1451 |
| Uszyma usłysz modlitwę moję, nie w wargach lściwych (non in labiis dolosis) |
| Jakom my przyszedwszy na jimienie... w ośmi parsunach ludzskich nie zaoraliśmy połwłoczka 1472 |
| Kto się ukorzy, już jest rozgrzeszon, ale to podług Boga (quantum ad Deum, Sul 35: ilko ku Bogu), ale nie ustawy cyrekwie świętej |
| Święty Maciej... nie mieni Annasza, ale telko mowi, iże przywiedli ji do Kaifasza, jakokolwie podług prawdy i jako mowi święty Jan..., iże w dom obu biskupu był wiedzion |
| Abychom w wiekujej śmierci nie zaspali na wieki |
| Jako Hanczyn mąż za swego żywta nie był w dzirżeniu tej dziedziny 1399 |
| Acz komu... rzeczy... bądź złodziejstwem abo zbojem... wezmą (per furtum vel spo-lium), ten gdy przed rokiem... sądownie nie uczyni, ... ma być dawnością odrzucon |
| Bądź to stary albo młody, żadny nie udzie śmiertelnej szkody |
| Z nie z ktorego ('z niektorego') syna złodziej bywa, kostarz i pijanica |
| 'otwór w ścianie budynku mieszkalnego, przez który dostaje się do wnętrza światło, zwykle zaopatrzony w jakiś materiał przeźroczysty i odpowiednio zabezpieczony, fenestra': |
| 'poza oczy, pod nieobecność, nie przy kimś, clam aliquo, aliquo absente': |
| przenośnie: 'zdolności poznawcze, rozum, umysł, ratio, mens': |
| Sex rethe de suberibus bonis valencia dorcas venare, que ad longitudinem XXX passuum vlg. są<ż>enie nie najedrzonych debent habere, et XIIII oculos vlg. na cztyrnacie ok 1416 |
| To sie nie utaiło w jego żenie (quod tamen non latuit uxorem ipsius Herodis) |
| W tem poznał jeśm (in hoc cognovi), iż jeś chciał mnie, bo nie będzie sie wiesielić nieprzyjaciel moj nade mną |
| Gdy radźce co wyznają, nie trzeba jim k temu przysiąc,... a w tem jest dosyć |
| 'nie wystarcza czegoś, aliquid deest': |
| Aby nijeden... drapieżstwa w koniech, w drobie, w bydle abo w jinszych <rzeczach> (in equis... aut in aliis rebus) się nie dopuszczaj |
| Ne w milosczach (i. e. w niemiłościach) naszich (Puł: nad grzechy nasszymy) ty smiluiesz se (impietatibus nostris tu propitiaberis) |
| A ono jemu było przykazano... nie przeciwić sie we złem (non resistere malo Mat 5, 39) |
| Kazał ji (sc. lud) cepy młocić a żelazne brony po nich włoczyć, a okowanymi wozy (1471 MPKJ V 48: okowane wozy) przez nie jeździć (fecit super eos... ferrata carpenta transire) |
| Nie podniecicie ognia (non succendetis ignem) we wszech przebytcech waszych przez dzień sobotny |
| podniecić się 'wzmóc się, rozpalić się, incendi irritari': |
| Acz mi będzie chcieć sie jeść, nie powiem tobie, bo moj jest okrąg świata (orbis terrae, Puł: okrøg zyemye) i pełność jego |
| Jako mnie Maciej konia nie pożyczył, ale ji mam... w rękojemstwie 1406 |
| Jako pani Febronija nie miała Adama... w swej mocy, w swej stroży 1412 |
| Jako Laurencius nie przeprosił Andream... po tem, jako go w sądzie dobył 1399 |
| przedmiot (treść) obwinienia, sporu, skargi, zarzutu, pełnomocnictwa itp.: |
| rodzaj zaskarżonej szkody, straty, utrudnienia: |
| Kiedy Piotrek otpuścił Tomie przedać dziedzinę... a w tem mu nie szkodzić 1405 |
| W prorocech mojich (in prophetis meis) nie zgłobcie sie |
| Te (sc. czapki) jeśḿ ja nie wziął ani mym wiedzenim w domu w mem była 1421 |
| Gdyby czlowyek, masz albo zona, nalezon nye w malszenstwye (i. e. w niemałżeństwie, in adulterio) |
| Gorzkie nie chce, ni może być słodkim XV med. |
| 'żal, ból, cierpienie, maeror, dolor, animi aegritudo': |
| Jakom ja Andrze<je>wi hi Mikołajewi nie był pomocnikiem, gdy Jakuba hi Piotra bili w dobrowolnej gospodzie 1458 |
| Marcin nie pobił Świersza przez zapowiedź gospodarską 1423 |
| 'opuszczenie roli przez kmiecia, actus agrum a cmethone relinquendi': |
| 'wykonać ruch, wprawić w ruch, uczynić niestałym, motum facere, movere, instabilem reddere': |
| Uczyniły są się ćmy tako groźne..., że żądni nie uźrzał brata swego ani się ruszył z miasta [na miasto] (nec movit se de loco) |
| Kiedy ji (sc. Krystusa) imiecie, zwiężcie ji barzo twardo za szyję, za ręce, za ramiona, w poły ciała i za nogi, tako twardo, aby sie ruszyć nie mogł z waszych rąk |
| O ktorą rolą Marcin na nię ('mię') żałował, tom ja orał w swem, alem miedze nie ruszył 1427 |
| Jakom ja z Stanisławem umowy nie uczynił, abych miał po kopie za kalżde sto wanczosu zapłacić, gdybych je ruszył 1446 |
| Sicut mihi Strzeszko (a. Strzeżko) fideiussisti..., eż mię nie miano ruszyć de ista hereditate 1402 |
| Gdy ktory kmieć na lesie... wolą przymie, nie będzie moc <z> onej swej rolej, aliż ją wykopa, *sobie ruszyć (de suo agro... se movere) |
| Gdyby ktory rycerz..., jemuż ktora wina złodziejska nigdy nie była w sądzie ruszona (cui aliqua quaestio furti nunquam in iudicio mota fuit), z grzecha złodziejskiego... był obwinion, słuszne bądź jemu... włostną przysięgą... się oczyścić |
| Waruj sie lekarza nie kosztowanego świadczenim (exercitio non probatum), aczkole i nauki ma dosyć XV p. post. |
| Da-li dwa tysiąca grzywien, tedy może wynić z tego jęcstwa, a nie da-li, tedy nic jinego, jedno musi mu szyję kosztować (OrtMac 141: jedno mu szyję kosztuje) |
| Jakom nie popasł Reciborowi połtory kopy bru 1409 |
| Helwig nie posłał trzydziesiąt wozow do lasu opatowa bez jego wolej 1425 |
| Jakom ja nie biła bydła Fałczyna (czy Falczyna) samowtora siłą 1427 |
| Jakom ja Pawła nie goniła samopięta ani moj zięć biegał za nim z samostrzałem 1406 |
| Kiedy mnich na koniu skacze, nie weźrzałby na nalepsze kołacze, ... gdy piechotą jimie biegać, muszę mu naprzod zabiegać |
| Jako Stanisław samotrzećnaćcie z tako dobrymi jako sam na Andrze<j>ow dom gwałtem nie biegał ani jemu rany dał, ani domu łomił 1407 |
| Bogusław nie biegał siłą mocą na Mikołajow dom 1406 |
| Kiedym birzwna rąbił na tej dziedzinie, nie był Włodek tedy w dzierżeni 1391 |
| Wronina od Szczepana bieżała precz za nocną rzeczą, a Szczepan jej nigdy nie kazał precz 1405 |
| Nie będziecie guślić ani dbać snow, ani okrągle będziecie strzyc krczyce (neque in rotundum attondebitis comam), ani będziecie golić brody |
| Nie pisz wirzchu okrągłego, pisząc bartka zbawionego. Z wirzchem okrągłem piszy b', b'odry (= biodry) tako napiszesz swee |
| Słudzy kościołowi (Levitae) w pokoleniu czeladnem są nie zliczeni s nimi |
| 'przerażająco, okrutnie, mocno, terribile in modum, vehementer': |
| 'świątynia (nie tylko chrześcijańska), dom boży, templum, aedes sacra': |
| Krystus... sie przyrowna kościołu żywemu, a nie kamiennemu |
| 'lubiący się znęcać, zadawać cierpienia, nie znający litości, crudelis, immanis, saevus, immisericors': |
| Iżem ja nie dawał poł grzywny groszy szyrokich czynszu do kościoła poznańskiego 1429 |
| Cso[m] mi Rozniat (a. Rożniat) dał w mą okszę pszeńcę, tom ja nie pokradł 1404 |
| Jako Boguchwał nie pobrał Dobiesławie je rzeczy w je domu 1388 |
| oznacza mówiącego wraz z drugą osobą 'my dwaj (dwoje), nos duo' (przeważnie jako składnik czasu przeszłego): |
| Jako Więceńc... nas nie wabił ku obliczaniu do[p]bytka, kiedy nam nasz dobytek wypuszczał 1424 |
| 'odziać się w futro kunie, pelle mustelae vestiri' (?): |
| Nie będziesz mieć w wacku (in sacculo) rozmajitej wagi, więcsz<e>j i mniejszej |
| Jakom nie wiedział do tego konia ni jednej wady, csom Mikołajewi przedał 1407 |
| O ktorą ziemią Machna na mię żałowała, tej jeśm ja wiecznie nie okupował, aleśm dał pieniądze na zastawę 1414 |
| Jako Jan na dobrowolnej drodze nie rwał, ani mu dał dwunaćcie policzkow 1414 |
| Jakośm nie sjeździł s wielgiej drogi, anim r[a]wał Tomina syna, ani jinędy kazał 1405 |
| Iże ludzie jego... jabłek nie rwali 1424 |
| Tej niwie Albertus nie był nigdy gospodarz 1398 |
| Jako Marcin nie dał ciągnąć na jezierze... przerę<b>li... z sześcinacie rybakow 1422 |
| 'naczynie na olej (oliwę), vas olearium': |
| A przezto gdyżci ktory człowiek z swym nieprzyjacielem chce się walczyć, tedyć więc on z siebie długie odzienie zdruci tegodla, iżbyć mu ono nie wadziło |
| Jakom nie wadzil Piotraszewi przedać poł Raszkowa, aniśm <m>u kupcew odganiał 1397 |
| Jako Wojciech nie biegał gwałtem na Marcinowo dobycie ani mu wadził w jego dobyciu 1402 |
| Nie trzeba gościowi albo gospodarzowi od gościa brać zakładu za wyznany dług |
| Jako pan Mikołaj... groblej nie podniosł, jedno jako stoi ot trzydzieści lat 1432 |
| 'nie szczepione, dzikie drzewko oliwki, Olea Europaea L. silvestris': |
| Niektorzy z naszych rycerzow mając na sobie rycerską cześć, gdy na grodziech... będą posadzeni..., wzięli obyczaj nie stać pod żadną chorągwią |
| Aczby jinego uderzył, ktory by nie miał prawa rycerskiego (ius militale), tedy grzywnę groszy za taką ranę |
| 'nie szczepione, dzikie drzewo oliwki, Olea Europaea L. silvestris': |
| 'pobyt poza domem, poza ojczyzną, pobyt nie na prawach obywatela, wędrówka, peregrinatio, commoratio extra patriam': |
| Jakom ja siana... nie pobrał gwałtem w wadze jako dwie kopie gr<oszy> 1483 |
| Bo żadny pokorny nie jest przez nędze, acz nics, ale śmiech s niego walają ani go dbają XV med. |
| Niektorzy z naszych rycerzow (ex nostris nobilibus, Sul 21: z naszych ślachcicow)... wzięli obyczaj nie stać pod żadną chorągwią |
| Nie ostanieli kto we mnie, będzie wyrzucon na dwor jako rozga, ktora wyschnie, a potem ją podniosą (et colligent eum Jo 15, 6), a wrzucą w ogień, aby zgorzała |
| podnieść dobra, pieniądze |
| Żona wzięła cztyrzy i siedmdziesiąt grzywien swego wiana, a nie zostało więcej gotowizny jidącego jimienia, jedno trzy i dwadzieścia grzywien |
| Jakom ja o tę krzywdę od Stanisława wstał, eże mi rolą wziął gotowo oraną, a jinej mi za nią nie dał 1427 |
| Ten krolik... nie jał, ale szedł piechotą, a to przeto, by Ihus widząc jego pilność tym rychlej wysłuchałby ji XV ex. |
| Pomni, iże niewiasta wypędziła Adama z raja, bo jad nigdy nie będzie rychlej dan jedno w słodkiej strdzy |
| A jestliby kto mięso obiety pokojne... jadł, nie będzie wdzięczna jego ofiera..., ale rychlej ktorażkoli dusza takim pokarmem by się pokalała (quin potius... se... contaminaverit), przestąpienim winna będzie |
| Dzień szczęścia świata tego niechaj mię w grzech nie podnosi |
| Darmo podnosi swe oko na widzenie Boga, jen jeszcze sam siebie poznać a widzieć nie umieje XV med. |
| Bo sługi ni<e>wolne pan, gdzie chce, posadzić może, dziedzinę nową przez nie zakładając a podnosząc (hereditatem... novam erigendo) |
| Służebniki... wojewody ustawiają i za nie winę ranną alibo głowną też podnoszą (poenas vulnerum vel capitum tollunt) |
| Jako moj ociec nie winowat Ninocie cztyrdziesiąt groszy gotowych, ale bydłem 1412 |
| Jakom ja nie wiodła w[a] Jarosławinę łąkę sześci kośnikow 1407 |
| Ten fałszerz nie kował tych pieniędzy fałszywych |
| Jako na wtore postawienie... jego człowieka nie kował ani go na ręki dał 1405 |
| Jako... Mikołaj Kikowski nie dał siedmi ran Szczepanowi kowalewi ze Pniew 1426 |
| Jako jich macierzy nie pobrała pierścieńcew ani kowania 1420 |
| Chcąc... niepokoje i błędy o rzeczach niżej wypisanych miane oddalić, ustawiamy, że gdykole i kielkokroć niektory bartnik... nie chciałby... albo... wymawiał się barci... sprawiać... u swego pana, tegdy onemu panu... rzeczoną barć ma... oblicznie wzdać |
| Ezdrasz był w tem odzierżał wieliką bojaźń, aby niczego nie opuścił (in his... Esdras magnam disciplinam obtinebat, ne praetermitteret quidquam) |
| Nicseć jinszego tamo nie sąć oni byli naleźli, jedno pełen grob manny boże, toć jest chleba niebieskiego |
| Nie był posłuszen ust bożych (ori domini) |
| Dziesiąta kaźń boża, nie pożędaj cudzego zboża |
| Ani wy teże boże imię w swoja usta darmo nie bierzcie |
| Patrzmy tego dobrze, abychom tego bożego daru nie stracili |
| Jest jich wi<e>le, jiż... pokarm... strawiwszy, bierzą sobie prz<y>czynę procz włostnych stron mięszkania (assumunt sibi extra propria occasionem divagandi), a tako się powłaczając cudzego drapić się nie boją |
| To radźce mogą na niem brać (OrtMac 50: wziąć) nie patrząc jinego prawa |
| Jako Bogusław nie brał po mej siestrze Święchnie nijenej puściny 1419 |
| Klimont nie bił Klary mieczową głowicą... ani jej pieniędzy brał 1399 |
| Jakom ja u Strzechny nie brał bydła ani żyta siłą 1400 |
| A my bacząc, iżby nikt nie miał cudzych rzeczy brać przez dzięki pana jich (attrectare... invito) |
| Nie chcemy, by to zgromadzenie nawiedzał... ktory lajik (nolumus tamen congregationem huiusmodi a laico visitari) 1484 |
| Ostrzegajcie praw mych..., aby was ziemia nie wyrzuciła, w niąż to jidący i przebywający będziecie (custodite leges meas... ne et vos evomat terra, quam intraturi estis et habitaturi) |
| Nie bądźmy proznej chwały żądajęcy 1449 |
| Pytaliście nas o prawo..., żałując sie na waszego wojta,... przeto byście go wojtem mieć nie chcieli, prosząc nas, co byście z nim mieli uczynić |
| Czego żądasz od bliz(ź)n(i)ego, by mu zasię życzył tego, a czego by sam nierad miał, nikomu tego nie działaj ca 1450 |
| Ćmy nie ocienieny będą ot ciebie (tenebrae non obscurabuntur a te) |
| Jakom ja nie kłoł Jana kozikiem siłą 1448 |
| Discreta nikogo nie omawiać XV med. |
| 'bić się z bronią w ręku, staczać bój, też przenośnie, armis pugnare (etiam translate)': za kimś: |
| Nec cellis ideo contende, nie walcz, Falernis, muszkatela XV ex. |
| A nie bywa to znienacka, ale jako rychło słow[y]a wymowi kapłan XV p. post. |
| Bracia nie mają nosić walecznej bronie albo oręża (arma impugnationis) 1484 |
| Niektorzy z naszych rycerzow..., gdy na grodziech naprzeciw nieprzyjacielom będą posadzeni abo na walkach, wzięli obyczaj nie stać pod żadną chorągwią |
| Rzadko mowił (sc. Jesus), ... a mowiłli kiedy, toć roztropnie, krasną mową. Nie rychły w słowie ani przykry (neque praeceps in verbis, neque durus) |
| 'zaniedbać, neglegere, omittere': |
| Tedy Emor a jego syn nics nie omiaszka się tego uczynić, cso oni chcieli (nec distulit adulescens quin statim, quod petebatur expleret) |
| 'zaniedbanie, neglectio, omissio': |
| 'ociąganie się, odwlekanie, zwłoka, mora, cunctatio': |
| Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani każdego podobieństwa (similitudinem), ktore jest w niebie s wirzchu |
| Nie tylko ot złego, ale i ot każdego podobieństwa złego (ob omni specie mali) każdemu potrzebno jest się wzdzirżeć |
| 'zaniedbywać, neglegere, omittere': |
| Proszę, nie omięszkiwaj mię, ne sis michi diutius in mora XV ex. |
| Jakośm nie otnawiała ani przejednała nikogo o tę o trzecią część... Drzązgowa, co na mię Katarzyna żalowala, aż trzydzieści lat i trzy ominęła 1418 |
| 'ominąć kogoś, nie stać się czyimś udziałem, aliquem praeterire, alicui non obtingere': |
| Jakom ja nie rzekł dać dwudziestu grzywien Szymanowi na Świątki ominęły 1428 |
| Jakom ja przyszedwszy do domu Mikołajowego..., nie wziąłem siłą gwałtem... wału płotna 1470 |
| Iże Rafał pełnił Warszowi wał we dwu niedzielu, a Warsz wału nie chciał wziąć 1426 |
| Jakom ja nie pojął mu konia wałacha strakatego 1491 |
| Jakom tobie nie rzekł k temu listowi przywiesić pieczęci, ktoryż omowia na pięćnaście grzywien groszy 1429 |
| Jakom ja z Stanisławem umowy nie uczynił, abych miał po kopie za każde sto wanczosu zapłacić 1446 |
| 'słusznie, należycie, dobrze, recte, apte, convenienter, bene': |
| Nie bronić mają wyrzucić rydlem s rowu 1419 |
| 'człowiek, który obmawia, źle, nieprzyjaźnie wyraża się o bliźnich, oszczerca, criminator, calumniator': |
| 'usprawiedliwić, uniewinnić, excusare': |
| 'wymówka, usprawiedliwienie, uzasadnienie, excusatio': |
| 'roki sądowe, na których nie może zapaść wyrok, termini iudiciorum, quibus iudicis sententia pronuntiari non potest': |
| 'słusznie, należycie, dobrze, recte, apte, bene': podobno (jest) ) 'godzi się, słusznie jest, decet, fas est': |
| Nyest ('nie jest') podobno (non licet) ten slyvb przestąpycz |
| Nie jest podobno (non condeceret), aby<ch> tako rozkoszne... dziewicy był oblubion ja nędzny |
| 'możliwie, prawdopodobnie, łatwo, probabiliter, veri similiter, facile': |
| Gambart nie podawał frumenta Martini magistro Stanislao, ale mu je skazało prawo z gory 1423 |
| '(na Mazowszu) chłop, który otrzymał od pana feudalnego zagrodę i nieduży kawałek roli, też chłop bezrolny, (in Masovia) cmetho, qui a domino feodali casam et parvum agrum accepit, etiam cmetho agro carens': |
| Ale iże tacy złośnicy ku odpiraniu swej złości wzięli sobie w obyczaj mieszkać w mieściech abo we wsiach, gdzież to by się niemiecskim prawem odpirali, a tako częstokroć swą chytrością od śmierci wychodzą, przeto chcem, aby zły gory nie miał, ale wszędy potępion. |
| Młyn jego nie miał zaginąć i na gorę, i na doł miedzy jego brzegi 1406 |
| 'nieporadny w mówieniu, niemający łatwości wysławiania się, qui facilitatem sermonis non habet': |
| Tako natychmiast wystąpiło wiele świadkow krzywych i poczęli mowić rozmaita krzywa świadectwa, ktore wszytki nie były podobne |
| Nie wezmę z domu twego cieląt ani z stad twych kozłow (hircos) |
| 'opłata pieniężna jako rekompensata za popełniony czyn przestępny lub jako odszkodowanie za wyrządzoną szkodę, pecunia, quae ab eo, qui malum facinus commisit vel damnum intulit, solvebatur': |
| Jako się Piotr nie warował Wawrzyńca trzy lata prawa za jego zdrowia 1406 |
| w(i)arować się, wierować się 'unikać, wystrzegać się, strzec się, pilnować się, evitare, fugere, cavere': ze zdaniem: |
| Pakli... sprawiedliwy się nie uczyni, tedy książę w jimienie jego... ma się wrzucić a on z szyją ma się wiarować (cum collo suo fugere et vitare debebit) |
| Jakom ya Philippowi... rol v ozimynie przesz Philippą podoranych nye zaoral gwalthem 1471 |
| Iżem ja nie podorał wyszej rol Baszewi, jedno to, co mi się działem dostało 1432 |
| Nie pożądaj żony jego, tak schowasz rząd (Dek III 1. 3. 6, etc.: urząd, III 7. 17: zakon) stadła twego |
| Iże Jan s Mikołajem nie miał jinnego rządu, niżli wziął koń za koń 1421 |
| Nie było też nieustawiczne, ale było wartkie (agilis satis) jego (sc. Jesusa) poście |
| Eż Klimąt... nie pił w karczmie rządu z kmiećmi, ale na drodze, a on siedzi na koniu, zadany jemu rany 1401 |
| Słuszno... zakazać, aby jadąc z wojny... sąli... rycerze albo jinszego rzędu ludzie (alterius status cuiuscumque vel conditionis homines existant, Sul 71: jinszego stadła ktorejkole czci ludzie), sobie nie mają nics gwałtem brać |
| 'przedmiot wykonany przez rzemieślnika niezgodnie z przepisami rzemiosła, przez rzemieślnika spoza cechu, res ab opifice inconvenienter arti confecta, ab opifice, qui collegii socius non est': |
| Tamo mi nie pomożono prawa, ani tamo rzekł r<z>ąca 1418 |
| Jako Pakosz...nie przechowawał supra pożeżcę na panią Sarnowską ani radził, ani podpomoc dawał |
| Bog gorny jest (deus montium est) jich, a nie bog dołow |
| Nie ma talerza karmieniu swemu, eżby ji ukrojił drugiemu, a grabi się w misę przod, iż mu miedźwno jako miod, bogdaj mu zaległ usta wrzod |
| Jakom ja Sędkowi granice nie porąbił anim je przedał na dwa wozy 1405 |
| Niepodobno, byś nie była wysłuchana od Jesusa, swego wnuka |
| Iże się mieni, czym niest ('nie jest') est male, quod non est 1466 |
| Dominus palatinus nigdy nie był tej niwie w dzierżeniu 1396 |
| Nie będziesz warzyć koźlęcia (haedum) w mlece macierze jego |
| Ona nijednego kożuszka nie miałać go jest ona była, a to cożciby ji ona przed z<i>mnem była przykryła |
| Ubysław Janowi... nie rozorał trzy kopcow i granic ani kołow tykał na jich 1411 |
| In multis escis non deerit infirmitas nie będzie przez niemocy XV med. |
| Boję się, by mi się też nie przygodziło. Sąc jedziny syn oćcow a macierzyn, słożę starość jich... do piekłow (timeo ergo, ne forte et mihi haec eveniant et cum sim unicus parentibus meis, deponam senectutem illorum... ad inferos) |
| Gdyby pożyczyli pieniędzy takiemu synowi, porodzicielmi jego będącymi jeszcze zdrowymi (exstantibus parentibus adhuc sanis), pożyczenie nie ma być ważno |
| Były są (sc. pieniądze) tako dobrze Maćkowy, jako jej, nie sąc s nim dzielna 1417 |
| Jakom ja nie żdżył ('zużył') Katuszyny części, będąc w je opiekaniu 1405 |
| Rozbili stany swe..., gdzie nie była woda ku piciu (castra metati sunt..., ubi non erat aqua ad bibendum populo) |
| Gospodnie, ... wyba<w>i (Puł: uchowaj) mie..., gdy nie jest, kto by odkupił (dum non est, qui redimat) |
| Nie było jest grobow w Ejipcie (non erant sepulcra in Aegypto) |
| Oblicza wasza (facies vestrae) nie będą zasromana |
| Jakom ja nie odbił... bydła Wojciechowi, a on jej żenie do obory 1424 |
| Człowiek ma tłoczyć, jako może, kaliżdą omowę o sobie i o jinem, a to nie prze się, ale prze ony, jiż by mogli, jego słuchając, polepszyć się XV med. |
| Iżby onogo bujnego krola dyjabła nie naśladował, qui est rex super omnes filios superbie |
| 'w późniejszym czasie, w innym czasie, kiedy indziej, alio tempore': |
| Towarzysze... prosili mistrzow swoich chcąc od nich... nie mieć, jeno jako w inszych mieściech sławetnych sie towarzysze rządzą 1491 |
| A onego to nie<mocne>go... mają przywodzić, iżby przyjął pokutę, a z pospolitych pieniędzy potrzeby niemocnym rządząc i jednając (necessaria illi de bonis communibus ministrando) 1484 |
| Podrożnym ludziem jako gościom, co są tako daleko, acz k temu położonemu sądu nie mogą przyć, albo mieszczanom, ktorzy są sie na daleką drogę zgotowali, tym mają gorący sąd osadzić |
| 'a oto, ale oto, jak właśnie, skoro właśnie, et ecce, at ecce, at vero': |
| Tedy rzeczeli wam kto: «Owoć krystus tu, onoć krystus ondzie» (ecce hic est Christus aut illic Mat 24, 23), nie wirzcie |
| Jakom ja nie był pomocnikiem... ku zabiciu... brata waszego 1480 |
| Jakom ja Małgorzacie... nie zabrał... rethe leporinum waty, siekiry ani pięć baranow 1470 |
| rzec na sąmnieniu, na, w sercu, pomyślenim, w sobie |
| Żydowie rzekli <jemu> (aiunt Mat 21, 41) [nie słowem, ale pomyślenim]: „Złe sługi źle pogubi” |
| Jako Hanusz nie podarł boru Miczkowa i księdza kantorowa ani go użytka ma 1405 |
| Przeciw temu nics jemu nijeden nie rzecze (ad quod nullus contradixit ei) |
| Nijeden tego nie wiedział..., nacz by on to jemu rzekł |
| Jakom ja nie przyjął człowieka <w> winach, za ktore mi Wojciech ręczył, rzkąc: we trzech kopach 1425 |
| ze zdaniem dopełniającym lub innym, a. acc. cum inf.: |
| Podsadek kapłanow i mytnik (inquilinus sacerdotis et mercenarius) nie będą jeść tego |
| Jako Wincenc, podsęd<z>ie, nie wziął sześciora skota na Wietrzychowie dziedzinie 1398 |
| Jakom ja z Włodkiem nie zmawiał graniczyć Grotowa 1435 |
| Jakom ja nie ukradł kluczow panu podskarbiemu w Piotrkowie od skarbu 1496 |
| Jako Jaszek nie przekopał z swymi syny ciesielskie groble 1390 |
| Jedy gościa... wydadzą gościowi za rękę albo jinnemu człowiekowi, co tuta nie osiadł w tem prawie, co... mają z tym uczynić a jako daleko siedząc, słowie bydląc (OrtBr VII 555: siedząc, słowie bydląc), od tego prawa ma być gościem zwan podług prawa? |
| Nie pobrałam... rzeczy domowych... anim jich wniosła brzemieniem w dom moj nocną rzeczą chąziebną 1475 |
| Ja przez ciebie nic nie mogę ani chcę |
| Tego człowieka <jął> burgrabia przez jego rzeczy odmiany, słowie iż nie chcącą rzeczą ten człowiek zobowiązał sie w jęctwie list, słowie ukazać od miasta Frydborku |
| Paweł nie ukradł Niemierzy czworga jagniąt z chlewa 1415 |
| Jakom ja Regnołtowi jego świni z chlewa nie otbiłl samowtor 1405 |
| Bo aczbych chodził pośrzod cienia śmierci (etsi ambulavero in medio umbrae mortis), nie będę sie bać zła |
| A gdyż uźrzał Balaam, że się lubi Bogu, aby pożegnał Israelowi, nikakiej nie chodzi, jakoż pirwej chodził (nequaquam abiit, ut ante perrexerat), aby wieszczby patrzył |
| I rzecze farao: Ja puszczę was, abyście ofierowali Panu Bogu waszemu na puszczy, ale dalej nie chodźcie (ne abeatis) |
| Jan Jakuszowi nie ukradł poługrzywnia z opasanim 1400 |
| Ta granica narożna obrębiona nie tyka się opatowych i konwencskich dziedzin 1399 |
| Gdyby pożyczyli (sc. Żydowie) pieniędzy takiemu synowi..., pożyczenie nie ma być ważno (concessio facta non valeat) |
| Nam... towarzystwa raczy darować z... wszytkimi świętymi twymi, miedzy ktoremi nas towarzystwo nie ważyciel (Msza I. VII: naśledziciel, III. VI. XIV: domnimacz, VIII: domnimający, XII: mnimając) otpłaty (non aestimator meriti), ale miłosierdzia, prosimy, dawca, przypuść 1426 |
| Przystęp sam, synu, ać ciebie pomacam a opatrzę (ut tangam te... et probem), jestliś ty syn moj Ezau, czyli nie |
| 'przewidziane prawem zastępstwo i dozór nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub nad kobietami i ich majątkiem, tutela pupillorum et mulierum lege instituta': |
| 'stawianie ogrodzenia, saeptio': |
| Szczepan pospolnych ściegien nie zajął, niż jako je zastał ot piąci lat, tako je grodzi 1411 |
| 'wykonywać prawnie przewidziane zastępstwo i dozór nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub kobietami i ich majątkiem, tutorem lege institutum pupillis vel mulieribus esse': |
| Jakom się ja nie zamowił panu Mroczkowi s mą siostrą nics więce odzienia i podszycia dać, jedno csom tedy dał s nią, kiedy ją wziął 1426 |
| 'rządca, zarządzający majątkiem w zastępstwie, na polecenie właściciela, vilicus, qui nomine possessoris bona eius administrat': |
| o wartości niematerialnej, de valore, qui dicitur, immateriali: |
| Tegodla, by dobrzy złości jich nie ważyli ni dbali, mowi Krystus dalej: Błogosławieni jeście, gdy wam będą łajać a źle mowić ludzie (Mat 5, 11) XV med. |
| Ale kto nie ważył nań (qui autem non est insidiatus Ex 21, 13), a Bog mu ji dał w jego ręce ('ręce') XV p. post. |
| Jakom nie siekł łąk i wądołow w części paniej Fałowej 1419 |
| 'ten kto sprawuje przewidzianą prawem opiekę (zastępstwo i dozór) nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub kobietami i ich majątkiem, tutor pupillorum et mulierum lege institutus': |
| 'stać się ubogim, zbiednieć, pauperem fieri': |
| 'wykonywanie przewidzianej prawem opieki nad dziećmi nie mającymi lat sprawnych lub nad kobietami i ich majątkiem, tutela pupillorum et mulierum lege instituta': |
| 'zebranie a. ogół gospodarzy wiejskich lub mieszczan, także zebranie członków cechu, colonorum vel oppidanorum coetus, congregatio, communitas quae dicitur': |
| Nie zająłem świerzepic z wągrody gwałtem 1479 |
| 'zbieranie, zwożenie, messis, frugum lectio': |
| 'podstępnie doradzić, namówić, podpowiedzieć, podniecić, subdole suadere, persuadere, suggerere, excitare': |
| Jako Męcina tego długu Jakuszowi sześcinaście grzywien nie opłacił 1427 |
| 'mający mały wymiar poprzeczny w stosunku do innych porównywalnych przedmiotów, nieszeroki, angustus': |
| 'wyrazić płaczem żal lub skruchę, łzami oblać czyjś ból, nieszczęście itp., deflere, deplorare': |
| A gdyż zbierasz twą winnicę, nie zbiraj gronnych jagod, jeż to ostawają (non colliges remanentes racemos) |
| Jako mnie Stanisław nie dał m<ie>cza chować 1430 |
| Jako Jakub nie dał Wiszakowi (a. Wyszakowi) lista chować k wiernej ręce 1409 |
| On cesarz... nie dałci się jest on był cesarzem zwać |
| A ja, krol Daryjus, przepilniem ustawił podle tego aby się dało (ego Darius rex decrevi, quam diligentissime secundum haec fieri, Biblia Zamojskich: A protož Buoh,... zahlad každeho krale i narod, jenžby swu ruku vztahl, ne dada dielati domu božieho toho, jenž jest w Jeruzalemie. A ja kral Darius přepil[i]nie jsem ustavil, podle toho, aby se dalo) |
| Miłosierdziu... nie wątpi XV med. |
| Wierzę temu, ... a przeto na tem nie *wątpię (nunc noli dubium gerere), ale jist bądź, iżeć ją tobie dam |
| Maryja, ... tyś porodziła... Zbawiciela świata; a w tem nie wątpię XV ex. |
| ze zdaniem: |
| I rzekli do niej (dixerunt ad illam Luc 1, 61), iże żadny nie jest w rodzaju twojim |
| Kako święty Tomasz rzekł ku miłemu Jesukrystowi, iże nie wimy drogi |
| Przeciw temu rzekli przyrodzeni tego dziecięcia, i<ż ona>,... nie ma prawa k temu (contradixerunt... ad id ius non habere) |
| Jakom Maciejewi... nie rzekł dać konia białego 1420 |
| Począł jego pytać (sc. Herod) rozmaitemi mowami, nie przeto, iżby sie chciał nauczyć, ale przeto, iżby niektore dworne rzeczy słyszał (Luc 23, 9) |
| Jako Świętomir Karsicski, cso ji wiodł Mikołaj Kuranowski przeciw paniej Pradlewej, to wiodł za krzywą rzeczą, i za to nie chciał przysiąc 1413 |
| Jako Boguchwał nie pobrał Dobiesławie je rzeczy w je domu 1388 |
| Eże Święch nie wziął rzeczy białych za poł kopy 1456 |
| Mikołaj nie chował Jana a Szczepana na Sędziwojewy konie, ani jich użytka ma 1404 |
| Jako mnie Stanisław nie dał m<ie>cza chować 1430 |
| Azaś mnie takież nie chował pożegnania (numquid non reservasti... et mihi benedictionem)? |
| I otewrocili są sie i nie chowali smołwy (non servaverunt pactum) |
| Ubogiego ducha albo dusze jest ten..., jen się sam sobie ni wszem nie podoba ani chwali XV med. |
| W bożem miłosierdziu nigdy nie wątpić (numquam desperare) XV ex. |
| Oktawijanus... nie dałci jest on był sobie więce chwały tako jako Bogu czynić był |
| Jako Dzierżek nie podwiązał się listow opatowi wrocić 1412 |
| nieczysta rzecz |
| Chcemli... my grzeszni ludzie, do tego to wiesiela krolewstwa niebieskiego przyć, tegoć... nie możemy dostępić, a to przez daru Ducha Świętego |
| Zginie na darmo usile wasze (consumetur in cassum labor vester), nie wyda ziemia płodu swego ani jabłoń jabłek |
| Jako co był wziął <z> swą żoną odzienia, sukien i jinnych rzeczy odziewnych, tego on nie żdżył 1427 |
| 'dowód usprawiedliwiający niestawienie się w sądzie, causa, qua aliquis ad iudicium adesse prohibitus est': |
| Jen nie wziął na darmo swojej dusze (qui non accepit in vano animam suam Psal 23, 4, Fl: w prozność, Puł: w prozność)..., ten... weźmie przeżegnanie ot Pana XV med. |
| 'zwierzę kręgowe o ciele obłym, długim, pełzające, przeważnie o jadowitym ukąszeniu, wąż, serpens, anguis': w opisie herbu: |
| Męka nie czyni męczennika, ale rzecz, o jąż cirpi XV med. |
| Ustawiamy, aby o rzeczach grzesznych (de causis criminalibus) procz obwiniącego alibo powoda, my... sędzić nie mamy |
| przenośnie: |
| Użytki ziemie twej... seżrze lud, ktoregoż ty nie znasz, a ty będziesz cirpieć zawżdy..., lękając się przed jego grozą (stupens ad terrorem eorum) jąż to uźrzyta oczy twoji |
| 'niebezpieczeństwo, periculum terribile, minae, terror': |
| Święty Jan tego to krola Heroda o jego złość karał jest ji był, aleć on jego groz nie bał się jest był |
| Waruj się, aby nigdy z przebywaczmi ziemie onej w przyjaźń nie wchadzał (ne unquam cum habitatoribus terrae illius iungas amicitias) |
| Jakom ja, przyszedwszy z domu męża mego..., nie wzięłam skrzynki rzeczą kradziebną z pięcią kop groszy 1473 |
| Nie czyń <k>radziewstwa żadnego |
| 'potajemne przywłaszczenie sobie cudzej rzeczy, kradzież, złodziejstwo, furtum': |
| Nicolaus... nie kradł ani s nim kradzieża pożywał 1417 |
| 'przecinanie, rozcinanie, scissura': |
| Jakom ja nie ręczył poł grzywny krakowskiej we dwu niedzielu dać 1456 |
| O ktore pieniądze i kramny rzeczy Stachna... Wojtka żałowala, tych on nie pobrał 1436 |
| Krczon nie wrocił jinych rzeczy licem, jedno krap (czy kręp), czso mu ławnicy w jego dom przynieśli 1403 |
| Złościwy nieprzyjacielu, iż sie bojisz przyścia (czy przyszcia) Krystowa, nie chwata-ć śmiertelna zboża, jeż ci dawa [...] hostis... impie, Christum venire qui times, non arripit mortalia, qui... dat XV med. |
| Jakom ja przy tem był, Mikołaj Janowi pieniędzy nie dał na ten dzień, na ktory cię-ć uprosił 1433 |
| Wąż..., gdyż ji ch<c>ą zabić, tedyć więc on swą głowę kryje..., a o ciałoć on nics nie dba |
| I wspomionął, iż ciało są (et recordatus est, quia caro sunt), duch idący a nie wracający sie |
| Tomisława nie otbiła ciążej 1403 |
| Z żadnym jinnym si<e> cielestnie nie słączyła ut nec ipsa alicui alteri misceatur XV med. |
| Aczbych chodził pośrzod cienia śmierci (etsi ambulavero in medio umbrae mortis), nie będę sie bać zła |
| A na ziemię pomnieć będę, jeż to gdyż opuszczona będzie od nich, zlubi się jim w sobotach swych cirzpiąc pustynie prze nie (patiens solitudinem propter illos) |
| A nie mająli rękojemstwa, ty[ch] ma wojt, słowie pospolny poseł, schować aż do sądu położonego otworzonych dni, aż oni muszą przysięgi cirpieć i czynić |
| Proszę swego stworzyciela, ... iżby mię nie sądził podług mych złości i ciężkich grzechow |
| Dzirżek nie ręczył za Paszka pięci grzywien za krawiecską dziedzinę 1421 |
| Las alibo dąbrowę mając opodalną (silvam vel mericam habens a se distantem), świni do niej pędzić nie może jano drogą |
| Pan za sługą nie wchodź do sądu |
| Nie wchodzi ni-w-żadną (i. e. w niżadną) smowę s ludźmi (ne ineas pactum cum hominibus) tych krajin |
| Jakom ja Mikołaja, sługi jego, na drodze nie jął anim go do domu swego gwałtem samoośm wiodł, anim do jinego opola wydał 1480 |
| Nie chcę się odprzeć, eże panu memu dano więcsze rzeczy do księdza do roka 1443 |
| może 'nierząd, stuprum': |
| Jako Olszam nie pokradł Świętosła<w>owi za dwie grzywnie chąsiebną rzeczą 1388 |
| Jan... nie wziął... Sławieńskiego namiotu z woza najemnego rozbojną rzeczą 1427 |
| 'potajemnie, skrycie, clam, furtim': |
| Eż Piec(z) nie ukradł duos equos nocną rzeczą 1396 |
| [rzecz nieprawdziwa] |
| Jako mi pan Janusz... nie opowiedał, kiedy Pięta człowieka panu Przybysławowi wracał 1427 |
| Miłosierdny Gospodzin... nie na wieki gniwać sie będzie ani na wieki grozić sie będzie (neque in aeternum comminabitur) |
| 'zgłaszać coś w sądzie, składać oświadczenie, apud iudicem proferre': |
| 'czyn niezgodny z prawem, też przestępstwo, zbrodnia, quod contra legem fit, crimen': |
| 'mówienie, mowa, actus loquendi, oratio': |
| Jan Granowski nie chował złodziejew w s<w>em grodzie na Pudliszkowie 1406 |
| Acz ustawią przeciwo mnie grody, nie będzie sie bać sierce moje (si consistant adversum me castra, non timebit cor meum) |
| 'także określenie sądu grodzkiego (starościńskiego), id quod iudicium capitanei qui vocatur': |
| Jakom ja Fałkowi w jego podworzu nie wydarł pczoł siłą pospolnych 1455 |
| Et ne quis supergradiatur, aby kto nie podwyszałby się, neque circumveniat in negotio fratrem suum (I Thes 4, 6) 1454 |
| Tych dzieci bliszy przyrodzony przyjaciel... jima też tych dzie[dz]ci matce... liczbę dać, ... poko dzieci lat nie mają, aby wiedziały, gdzie sie jich jimienie podziewa |
| Iże kmiotowna nie podziękowała panu łowczemu ni pirzwy, ni wtory... dzień po Godziech 1401 |
| Książęta... targowego brać nie mają, mięso a ryby telko wyjąwszy, ot ktorych takież rownie targowe będą brać i podźwigać (foralia recipient et levabunt) |
| 'zatracać się w namiętności, nie panować nad nią, szaleć, cupiditate captum esse, cupiditati resistere non posse, furere, insanire': |
| Nec michi fiat verbum scriptum mutum, nie mie, sed incarnatum, wcielone, sed in forma, w obrazie, humana meo casto corpori viuaciter impressum 1456 |
| Rzekł (sc. rzecznik), iże zarzekłem sie w spowiedzi nigdy rzecznikować nikomu na szyję (quod nulli viro pro collo suo procurare vellet, OrtMac 124: rzecznikiem nie być nikomu na szyję) |
| Ja nie miał swych pieniędzy jedno kopę a podźwignąłem albo wziąłeśm Warszowych pieniędzy jednę i dwadzieścia grzywien |
| A nie było nacz poględać aspectus in eo non est (et vidimus eum, et non erat aspectus, et desideravimus eum Is 53, 2) 1471 |
| 'nagabywanie, napaść, vexatio, sollicitatio, impetus': |
| 'nie zdążyć na czas, spóźnić się, sero venire': |
| Kto nie wie, przecz by to było, ja mu powiem |
| Sędziwoj umowił sie z tem, iże miał upominać... o ten dług, gdzie by go nie upomi<nał>... mu miał dać cso lepszy źrze<biec> 1386 |
| Panna za żywota oćca za mąż wydana z oprawą, po śmierci oćca brata nie może gabać o posag |
| Nics zielonego na drzewinie nie ostało i na zielinie ziemskiej (in herbis terrae) po wszem Ejipcie. Przeczże to wielmi śpiesznie (quam ob rem festinus) farao zawoła Mojżesza |
| Jako mnie Jan i Stanisław ręczyli oprawę za Biernata pode stem kop zakładu, ha jam podług zmowy byłem w Sochaczewie przed prawem, ha honi nie byli ani iściec, ani rękojmie 1461 |
| Maryja... żadnego pieniądza nie jestci ona była miała, coż być ona sobie gospodę... zań była najęła |
| 'bliżej nie ustalona służebność dawnego prawa polskiego, munera quaedam antiquo iure Polonico imposita': |
| 'justycjariusz, urzędnik, do którego należało ściganie przestępstw, zagrażających spokojowi publicznemu, magistratus, qui quietis publicae turbatores iudicio persequebatur': |
| 'bliżej nie znany rodzaj powinności na rzecz księcia, munus quoddam iuris ducalis': |
| Nie korzyść w cudze<m> pośle |
| Aby teże ty nie pożądał w swem siercu cudze żony |
| W cudzej rzeczy nie korzyści |
| Dziesiąta kaźń Boża, nie pożądaj cudzego zboża |
| 'naprawiać, poprawiać, odnawiać, ulepszać, doprowadzać do odpowiedniego stanu, corrigere, reficere, melius reddere, emendare': |
| Eże jest Paweł ręczył za swego synowca, eż go nie miał pozwać w duchowny sąd, niż się miał s nim oprawiać w ziemskiem sądzie 1411 |
| Iżem był w poselstwie ot Szczepana do pana Piotra... i wyręczyłem koń z wozem; a tam mi wszystkiego nie dano, to jest rzemienne uzdy 1430 |
| przenośnie 'śmierć, mors': |
| Nie zgubiaj s niemiłościwymi, Boże, dusze mojej a s mężmi krwi (cum viris sanguinum) żywota mego |
| A pakli wyłomi złodziej dom, ... a nalezion by był, a wziąw ranę umarłby, ten ktory by bił, nie będzie winien krwie (percussor non erit reus sanguinis) |
| Jako jest Michał najął swego konia do dwu kobyłu, ale nie do trzy, eż oprawił, cso było potrzebno 1406 |
| Przydzieli przed was o ktorąkolwiek rzecz ortel najć, czego wy nie możecie oprawić (OrtBrRp 93, 3: odprawić),... najdziem wam ortel podług waszego pisania |
| 'nie wyrazić zgody, odmówić czegoś, aliquid recusare, non concedere': |
| Aleć przyjdzie mocniejszy, chtorego nie jestem dostojen rozwięzać rzemyszka botow jego (corrigiam calceamentorum eius Luc 3, 16) |
| Opiekaldnik może dobrze opiekaldniczstwo spuścić... przeto, iż nie może ani umie twardych i trudnych rzeczy oprawić (OrtMac 112: oprawiać) |
| Niemirza de Kaszew ustał sex marcas et transivit de sąd, nie oprawił, a o to ostał sądowi sex marcas 1397 |
| Jako prawie bylismy przy tem, kiegdy Prędota laską list Jasconis... na ten dzień chciał oprawić, ano tego nie chciano od niego przyjąć 1396 |
| Jako me kobyły nie wykopały Piotraszewy rzepy 1400 |
| oprawić się 'rozstrzygnąć spór, oddać sporną sprawę do rozstrzygnięcia, uzgodnienia, ujednania przed sąd lub inną władzę, litem dirimere, causam iudici vel alio praeposito iudicandam committere': |
| Hynczka... nie posłał swych ludzi, ani jego wolą, ani jego kaźnią pani Jagnieszka wzięta do cudzej ziemie 1400 |
| 'naprawa, poprawienie, reperacja, ulepszenie, correctio, emendatio, conversio in melius': |
| Nie będzie wdzięczna jego ofiera (irrita fiet oblatio) |
| Ale przysiężeli ku przysięstwu bez wyrzeczonego czasu (sundir czeyt), ten nie może sie sam zsadzić [prze]z przysięstwa przez swe obeście |
| Ten człowiek..., ktory mi się obligował..., iż mi miał zapłacić..., gdzie ja, moj łaskawy panie, przysłałem na złożony czas, ... gdzie ja przysłałem syna swojego, tu mi się nie usprawiedliwił XV ex. |
| Jakom ja samopięt czasu nocnego nie wyzywałem Piotra s ostrą bronią z domu jego siłą, gwałtem 1469 |
| Ustawiamy, iż aczby przerzeczonem<u> służebnikowi przez sędzią naznamionanemu na tę to ciążą z czeladzią (Dział 18: z pachołki) sędziego nie przepuszczona by była przez pana... wieś być ciądzana (quod si praedicto ministeriali... cum familia ipsius iudicis villa pignoranda... non permittatur impignorari)..., tedy... chcemy, aby winę... ci to przeciwnicy... zapłacić byli powinni |
| Paweł nie zaciął Andrzejowa konia w swej grodzi 1435 |
| O chtorą kruszkę żałował Ożep na mię, tychem ja nie potrząsł 1406 |
| Jakom ja w Ondrzejowie ogrodzie samowtor nie tłukł gruszk ani jich brał 1427 |
| 'morsus': gryzienie na sąmnieniu 'wyrzuty sumienia, conscientiae morsus, cruciatus': |
| Et <ab> obfuscacione dati et accepti a nie jesi wdzięczen (war. kal.: jest wdzięczen) daru wziętego (erubescite... a socio et amico de iniustitia..., de furto... et ab obfuscatione dati et accepti Ecclus 41, 24) ca 1470 |
| Nie *czyńcie sobie modły rytej ani obrazow, ani znamienia <...> kamien<ne>go wdzignąc postawiajcie (nec insignem lapidem ponetis) w ziemi waszej, abyście się modlili jemu |
| łącząc się z gen. rzeczownika: 1. wymienia wzór postępowania, zalecenie takiego, a nie innego działania 'zgodnie z czymś, na podstawie czegoś, alicui rei convenienter, secundum aliquid, ex aliqua re': |
| łącząc się z gen. rzeczownika: 1. wymienia wzór postępowania, zalecenie takiego, a nie innego działania 'zgodnie z czymś, na podstawie czegoś, alicui rei convenienter, secundum aliquid, ex aliqua re': |
| 'wpędzić, goniąc zapędzić gdzieś (głównie o zwierzętach), intra aliquem locum compellere, cogere (imprimis de animalibus)': |
| Nigdy pyszno nie weźrała (sc. Maryja) albo niełaskawie (visus eius... non torvus, neque discolus, nec malitiosus) |
| 'popatrzeć, spojrzeć, zwrócić wzrok, też w znaczeniu niedokonanym patrzeć, spoglądać, spectare, oculos conicere, intueri, respicere, etiam sensu imperfecto': za czymś: |
| I weźrzał Gospodzin na Abela..., na Kaima nie weźrzał (respexit... ad Abel..., ad Cain... non respexit) |
| 'spojrzeć z uwagą, życzliwie, łaskawie, attente, benigne spectare': ze zdaniem: |
| Znamienicie mowi ewanjelija, eże Krystus niże mowił, usta swa otworzył, bo jim jich nigdy darmie nie otwarz<ał>, nam na naukę, bychom podług ś<więtego> Jakuba częście słuchali, niże mowili XV med. |
| 'dostrzeganie, liczenie się z czymś, wzgląd, actus vivendi, respiciendi, non neglegendi': |
| 'uparte nieposłuszeństwo, buntowanie się, bezczelność, hardość, arrogantia, insolentia, superbia': |
| Starszy z miasta wieźmie jałowicę z stada, ktoraż to jest nie ciągnęła w jarzmie ani ziemie krojiła radlicą (nec terram scidit vomere) |
| Sześćset tysiąc z Ejipta Żydow... wyszło, krom dziatek, wdow. Tamoż zupełna nie przyszli krom dwu, Jozue a Kaleb XV ex. |
| Wojt dziedziczny niżadnej winy zyskać... nie może krom gajnego sądu |
| Piłat... bojąc sie..., iżby nie obmowion ku cesarzowi, by sie tamo kto krolem czynił kromia cesarskiej mocy i spytał jego: Ty jeś krol żydowski? |
| Ziele zielone wszytkoć dawam kromie tego, abyście mięsa (excepto quod carnem) ze krwią nie jedli |
| Jako Piotr nie ranił... Marcina wszedszy na je dom ('dom') 1402 |
| Gospodnie, ja nie jestem dostojen, aby ty wszedł pod moję strzechę (ut intres sub tectum meum Mat 8, 8) |
| 'dostać się do nieba, dostąpić zbawienia, caelum ascendere, salvatum esse': |
| Tam naukę nam jest wydał, by braćcu każdy odpuszczał gniew..., by [w] nie wszedł w piekielne mieśce XV ex. |
| ze wskazaniem miejsca przejścia: przez kogoś, coś: |
| Prze zagubienie ziemie, iże nie przyszedł deszcz na ziemię, poganieni są (confusi sunt) oracze |
| Przeto szedł k nim (sc. Bog) a tu jich działo poganił (descendamus et confundamus ibi linguam eorum), aby jeden drugiego nie rozumiał |
| 'okres przed narodzeniem Chrysusa, aetas ante Christum natum': |
| Krostawy na ciele (habens... impetiginem) albo kiławy... nie przystąpi ofierować Panu |
| Palce miała okrągłe a proste, dosyć długie, a nijedną krostką nie poruszony (digiti... scabro non infecti) |
| Czso Katerzyna krowę zastała, to nie była jej 1387 |
| 'chleb z mąki nie poddanej fermentacji, panis azymus': |
| Ktory nie wnidzie drzwiami w owczarnię (qui non intrat per ostium in ovile) owiec, ale lezie inędy, tenci jest złodziej... Ale kto wnidzie drzwiami (intrat per ostium Jo 10, 1–2), to jest prawy pastyrz owiec |
| 'stan bez kwasu, bycie bez kwasu, bez fermentu (tu przenośnie), azymi natura (hoc loco translate': |
| Nie na<śladujmy towarzy>stwa luda i krola bujnego, ale bądźmy z towarzystwa krola śm<iernego> |
| Tako jęli niektorzy mowić: „Aza to nie jest syn Jozefow a Maryje...? Tako iże sie imą pogarszać w nim (scandalizabantur in eo Mat 13, 57) |
| wnić w pokuszenie |
| Strzeż się pilnie, aby nie wszedł w ranę trędowatą (ne incurras plagam leprae) |
| 'pościg za nieprzyjacielem, actus hostem insectandi': |
| Iże Gotart nie pogonił Finety 1469 |
| Jakom Andrzejewi nie pobił z swymi pomocniki na rzepisku swem trojga świni 1422 |
| My przysięgamy... wielkierzow nie czynić bez radzkie wole w swem rzemi<e>śle, coż by sie tykało pogorszenia wszemu postwol<st>wu XV p. post. |
| Nie będziesz osoczcą ani rzeptający o ludziech (non eris criminator nec susurro in populo) |
| 'gniewny, okrutny, zuchwały, iratus, crudelis, audax': |
| Nad umarłymi nie będziecie rzazać (non incidetis) ciała swego |
| Azaś nie czytał..., jako panny mordowano,... nago zwłoczono... i pirsi rzezano? |
| Koń siwy nie rzezany 1500 |
| 'niespokojny, nierówny, inquietus, impar': |
| Iż pan Andrzej... dziedzinę Łącsko wydzierżał trzydzieści lat spokojnie, a nikt go w tem prawem nie nagabał ani nigdy s jego ręki na jinną rękęą weszła 1420 |
| 'włosy pokrywające skórę owiec, tu głównie już ostrzyżone, służące jako surowiec do wyrobu nici, sukna itp., coma ovium, lana, e qua fila, panni conficiuntur': |
| Jakom ja nie przyjął Ołbrzykowa parobka, ale do mnie przyszed człowiek żonaty w chycze 1406 |
| Iżem przybieżał, gdym usłyszał wepi, <w> Wyszkow dom i nalazłem Wojtka u nie<go> w domu, i widziałem dwie ranie, co ji ranił w jego domu 1428 |
| Tomek ręczył paniej Annie o cztyrdzieści grzywien i o pięć, eżby o to szkody nie miała imieć 1400 |
| A csoż, acz będzie przez piąci pięćdziesiąt...? I rzekł jest: "Nie zagubię, acz będą nalezieni tu pięć a cztyrdzieści" (non delebo, si invenero ibi quadraginta quinque) |
| Klimek nie miał w Tomczynie części połowice, jedno czwartą część 1394 |
| Ale sprawce ludzszczy nie wiedzieli tego, dokąd bych otszedł albo cso bych czynił (quid ego facerem) |
| Radźce nie mają żadnego ortela z miasta (extra suam civitatem) wydawać |
| Strzeże Gospodzin wszech kości jich, jedna z nich (unum ex his) nie będzie starta |
| Nijeden s nich (sc. wroblow, unum ex illis Mat 10, 29) nie padnie na ziemie |
| Jako jest Blizbor nie wiedział, kiedy upozywano z te dziedziny o młyn a o jezioro 1396 |
| Opiekadlnik... z niczego jinego (de nullo) liczby czynić nie ma, jedno z czynszow (de censibus) a z świerzepic nieuczenych |
| Jako Markusz nie pokrad Mikołaja... ani z tego użytka ma 1390 |
| Czso jest jedna dziedzina z Gorca Mała nie rozgraniczona kopcy 1425 |
| Z takimi czyny (tali vita) nigdy nie przydziesz ku dobremu końcu |
| Abyć oni teże z swymi żonami pospołu nie leżeli |
| Jakośm nie smowił z panem Mroczkiem pospołu jechać 1404 |
| Iżeć on (sc. Kryst) żadnego pieniążka... nie miałci jest on był..., cożbyć on sobie gospodę zań najął był |
| Miły Jesus... rzekł jemu: "Pojdzi za mną (vade post me Mat 16, 23), szatanie, nie przeciwiaj sie mnie" |
| Jakom ja nie wrzucił się... gwałtewnie we włoki w Wągrodnie, na ktore... pleban... prawo ma, anim zabrał czynszu z kmieci tych 1480 |
| Bo nie będzie sie wiesielić nieprzyjaciel moj nade mną (non gaudebit... super me) |
| 'uczynić gorszym moralnie, wywrzeć zły wpływ, wywołać zepsucie, aliquem peiorem reddere, corrumpere': |
| Aby<ście> nie byli pogorszeni (haec locutus sum vobis, ut non scandalizemini Jo 16, 1) ca 1425 |
| Jako Mikosz wro[d]cił Tomie ten koń cało, a nie pogorszył mu go 1400 |
| 'ten, co stracił mienie wskutek pożaru, qui incendio rem fortunamque amisit': |
| Iż Stroszyn nie słał do Klimąta, chcąc mu reż zapłacić, cso mu pogorzała 1405 |
| 'naruszenie przepisów etyki seksualnej, crimen incesti': |
| Z jutra wiesioł nikt nie będzie |
| Fałszywie, niedobrze mowią, ktorzy cudną pannę mażą pirwym grzechem nie zmazaną XV ex. |
| Grzech jego (sc. Jezusa) nie jest żydowski, ... ale jego grzech jest znamienity, bo sie krolem czyni |
| Mianowanie zachodźce w grzeszech nie ma mieśćca (nominatio in delictis non vendicat sibi locum) |
| On nie da upaść sercu memu w myśli nierządnie i nogam mem w grzeszenie |
| Ukaż, iże ty nie opuszczasz (non derelinquis) w cię ufających |
| Onże mie też twoją prośbą od wszyćkich grzechow niechaj omyje, by mie piekło nie pogrążyło |
| Tego też nie opuszczamy (declarantes, Sul 30: objeśniając), aby ty woły tako wzięte, kromie wszego obrażenia karmiąc, lecie chowany dwie niedzieli |
| 'zaniedbywać, nie robić czegoś, aliquid faciendum neglegere': |
| Jen... na drodze grzesznych (in via peccatorum) nie stał jest |
| Jako pan Łaszcz wydzierżał ziemską dawność trzy lata i pani drugie trzy lata, nie podnosząc podgrodkow 1438 |
| Nie jesmy opuszczeni ot Pana Boga naszego, ale ustawił nas w miłości, zrządziw nam krole perskie, aby nam dali pokarm... a oprawić opuściałe domy syjońskie (aedificare deserta Sion) |
| Gospodna sie będą bać przeciwnicy jego i na nie na niebie będzie grzmieć (super ipsos in coelis tonabit I Reg 2, 10, Fl: grzemieć) |
| Biada, miastu krewnemu, ... nie odydzie ot ciebie łup. Głos bicza a głos grzmienia koła (vox impetus rotae) |
| Acz jesmy ktorego opuścili i naszemi grzechy ji roznie<wali> quod ergo negligenter obmisimus hoc hodie supplere possumus |
| ['w postępowaniu sądowym doprowadzić do przedawnienia pretensji'] |
| Nie opuszczę (non parcam) ani pożyczę, ani się smiłuję |
| 'jednostka pieniężna, składająca się z określonej ilości (przeważnie 197 gramów) drogiego kruszcu, najczęściej srebra, lub pieniędzy (przeważnie 48 groszy), także jako jednostka wagi, pecuniae modus, qui certo quodam aeris, auri, imprimis argenti pondere vel pecuniae numero constabat, etiam oneris ac librae modus': |
| Niektorzy..., jakoby nieprzyjaciele ruszając się, szkody wielkie ubożstwu... zadawać nie opuszczają, przez jeż ziemie nasze barzo opuściewają (devastantur) |
| Jakom ja nie ręczył poł grzywny krakowskiej we dwu niedzielu dać 1456 |
| Nie ostawiono Joatasowi luda..., bo je był zbił krol syrski a potłoczył jako proch na mieśćcu gumiennem (quasi pulverem in tritura areae) |
| Nie będziecie guślić (non augurabimini) |
| Jakom ja nie pojął mu konia 1491 |
| rzucić się w jimienie |
| (w odniesieniu do kobiety i mężczyzny) pojąć się 'zawrzeć małżeństwo, pobrać się, matrimonium inire': |
| 'zgwałcenie (kobiety), vis mulieri illata, stuprum': |
| Jakom ja Stachnie gwałtem usilstwa nie uczynił 1455 |
| Oni nie telko pchali i bili, ale też plwali i rzygali jemu pod nos |
| 'przemocą, gwałtem, bezprawnie, vi, per vim, vim inferendo': |
| Jakom ja nie wrzucił się any wwiązał gwałtownie we włoki w Wągrodnie 1480 |
| Nie jest to obyczaj rzymskiego prawa, aby‹ch› kogo umorzył o lekkie słowa |
| Jakom ja przez s[e]we syny nie orał na Janowie na rżysku dwiema płużycami gwałtem 1474 |
| Nie będzie czarownik ani guślnik u ciebie, ani ktorych wieszcznikow opytaj |
| A wszako niczego jej nie opytali (nihil tamen interrogantes) |
| Iżem ja nie pożyczała płaszcza... i wezgłowia 1432 |
| Jakom ja samowtora nie zbiła parobka Więcesławowa gwałtem anim bydła wzgnała 1458 |
| 'spulchniać ziemię pod zasiew przez cięcie i odwracanie skib ziemi (pługiem, sochą itp.), arare, terram aratro vertere, colere': |
| Comedentibus gdy obiedwali, od płaczu się zadzierżeć nie mogli XV med. |
| Nie jest odłączon lud israhelski a kapłani... od ludzi ziemskich i od jich ganiebności... I p<o>jmowali zaiste (tulerunt enim) żony z jich dziewek <sobie> i swym synom |
| Jako moi synowi<e> Wojciechow<ym> parobkom nie otjęli zająca siłą 1402 |
| Jakom ja nie zajął Śmierzynych świni samowtor siłą 1427 |
| Jako Jarogniewscy... wytrzymali spokojnie tę tonię jeziora Mościska, o jąż Halszka na nie żałowała, trzy lata dobrowolnie, niż jich pozewny list zaszedł 1416 |
| sadło niedźwiedzie: |
| Słusza ustawić, aby żadny Żyd... chrześcijaninowi... swych pieniędzy na listy zastawne nie pożyczał..., ale tylko na zakład (Sul 79: na zakłady) dostateczny (ad pignus sufficiens) pożyczyć (Dział 65: dać) może |
| Jaszek tedy nie patrzył przed nami prawa i pojął przecz od prawa 1394 |
| Jako Janusz nie pobrał Janowi z sadzow ryb 1409 |
| Jako Adam... nie wziął konia na... drodze..., ale ji wziął w swem zapuście i ten mu kmieć zasię ukradł ani go w kłodę sadzał 1418 |
| 1. 'prawo, nakaz (szczególnie religijny), zasady moralne, przykazania, lex, praeceptum, mandatum': a. w odniesieniu do religii żydowskiej, de religione Iudaeorum 'przymierze zawarte przez boga z Abrahamem a potem przez Mojżesza z narodem żydowskim, testamentum, foedus a deo cum Abraham deinde a Moyse cum populo Iudaeorum factum': |
| Kdyż krol jechał do Koszyc sejmować sie z krolem węgierskim..., tegdy... panowie... przykazali rzekąc, aczby krol węgierski ktorego zapisu żądał ot naszego krola, abyście go nijedną stroną nie czynili przez wiedzenia panow wojewod 1420 |
| 'złota moneta bita na Węgrzech, mająca wartość ok. 30 groszy, używana również w Polsce jako jednostka obrachunkowa, nummus aureus qui in Hungaria cudebatur, circa 30 grossos valebat': |
| Jakom ja nie wziął pięcidziesiąt groszy węgierskich po humerłej ręce, post Petrum sacerdotem 1461 |
| Nie chcemy, by to zgromadzenie nawiedzał albo też pojeżdżał ktory lajik (a laico visitari) 1484 |
| Iże ani Iwanow dziad, ani ociec nie był kalenny ani hordyniec 1443 |
| O cso Piotr Jana prawem odbił, o to s nim nie miał wtore jednaczow sadzić 1448 |
| 'zwoływać posiedzenie sądu, iudicium convocare': |
| Nie będziesz sie bać od strachu nocnego..., od orędzia (a negotio, Fl: od potrzebizny) chodzącego we ćmach |
| 'posłowanie, misja poselska, munus nuntii, legali': (być) na orędziu, na orędzi, chodzić w orędziu '(być) posłem, posłańcem, przenosić wiadomość, nuntii, legati munere fungi': |
| (o zawieraniu małżeństwa): a. (w odniesienu do kobiet) 'brać sobie za żonę (wyjątkowo dla kogoś innego), uxorem ducere': |
| Bracia nie mają nosić walecznej bronie albo oręża (arma impugnationis) 1484 |
| 'wdarcie się bezprawnie w cudzy gaj, irruptio in silvam alienam' (?): |
| 'wpędzać (konie zaprzężone do pługa), impellere (equos aratro iunctos)' (?): |
| ~ Może jeszcze wyraz nie przyswojony. |
| Ustawiamy, aby starosty ziem naszych jinszych rzeczy mimo członki niżej popisane nikakie sędzić nie mieli: gwałt albo fatanie dziewic..., nagabanie gwałtowne czyjego przebytku (pro violenta domicilii alicuius invasione) |
| Gdy niektery ślachcic... przyrodzoną ślachciankę ręką gwałtowną wziąłby (manu violenta receperit)..., tegdy... posagu jinszego s nią nie będzie miał, niżli odzienie telko |
| Ego illum nolo iudicare, quia iudicium non est meum nie zależy ca 1500 |
| Puszczę... wieliki grad, jakiż nigdy nie był w Ejipcie ode dnia, w niemże jest założon (qua fundata est) |
| Non turbetur, zamęcaj sie (Rozm 565: nie smęć sie), cor vestrum neque formidet (Jo 14, 27) XV med. |
| Dzisia, acz głos jego usłyszycie, nie zatwie<r>dzaycie sierc waszych jako w zamąceniu (in irritatione Psal 94, 8, Fl: w rozgarzaniu, Puł: w rozgarzenie) podług dnia pokuszenia na puszczy |
| Nie w święty dzień (sc. ji 'go' imiemy), boć będzie... zamieszanie miedzy ludem (ne forte tumultus fieret in populo Mat 26, 5, MamLub 265: brzysk albo zmieszanie, war. kal: zebranie, zamieszanie w ludziach) i mogą ji ('go') nam odjąć s naszych rąk Rozm 509, sim. 1476 |
| Ja czynię wam wiadomo (notum vobis facio), iż jeszcze jego dzień nie przyszedł zapłacenia |
| Jako Jan i Bar<tłom>iej nie dali dziedzicstwa... Biechnie, sorori sue, za jejej dział, ale jej zastawili w jej wienie 1417 |
| Jako Wojciech... nie bieżał na Piotrka... w załodze... ani brał wachtele piwa do domu, ani płotna na paniej wiano 1409 |
| Eże... Jan... siłą mocą deptał Jakuszowi żyto, gdzie z nim ściany nie miał 1402 |
| Sed vacat in vanum, suptrahit, gl. auffert nie ściąga, ille, gl. sc. immersus, manum, gl. sc. pro auxilo sibi 1466 |
| Eż jigra nie miałaby się ściągnąć (se extendere) ku ktoremu urażeniu |
| Jakom ja nie wiedział, aby ta niewiasta łąkę przedała i pieniądze za nią pobrała do czasu, niżem ściągnął konie i z wozem 1426 |
| Nie w mocy konia będzie imieć wolą ani w ściążkach (Puł: w <p>iszczeloch) męż<o>wych (nec in tibiis viri) lubić sie będzie jemu |
| O ktorą ziemię Dorotka na mię żałowała, tej nie dzirżała po ściu za mąż 1428 |
| Jako to świadczymy, iże Wojtek... nie jachał na krolewską drogę dobrowolną 1433 |
| 'z uszczupleniem praw, niesprawiedliwie, cum iniuria alicuius': |
| 'źle, licho, marnie, male, aegre (de rerum penuria)': |
| 'ograniczenie czyichś praw, krzywda, iniuria alicui illata': |
| Ne vos herbis diversis decoretis loyconibus, krupicami, słodzinami, mączycami, miodowniki nie mazali, depictetis 1462 |
| Chleba kwaszonego i krup nie będziecie jeść (panem et polentam et pultes non comedetis) |
| Ludzie a dobytczęta i wszytko, czsoż będzie na dworze naleziono..., spadnie na nie grad i krupy (cecideritque super ea grando) i zemrą |
| Jako ja nie zbił Więcsława... gwałtem... anim mu trzechnaście ran zadał, pięci krwawych w głowę a trzech w ręki też krwawionych, a pięci sinych na plecowu 1471 |
| A my cię już tu widzimy i przeto k tobie krzyczymy: Nie łęcz nas grzesznych ot siebie ca 1440 |
| Jako Dominik nie bieżał na Staszkow... dom ani tamo wrot, ... ani krzyń ne wybił gwałtem mocą ani usilim 1406 |
| 'szkoda materialna a. moralna, którą ktoś niesprawiedliwie wyrządza lub ponosi, czyn szkodliwy, bezprawny, niesprawiedliwość, wyzysk, iniuria, fraus, quam quis altero infert vel ipse patitur, facinus, quo alicui damnum infertur': |
| Si po krzywdzie iuraremus, bogdaj bych za nie zbył 1439 |
| 'szkodę niesprawiedliwie wyrządzać, iniuriam facere, violare aliquem': |
| 'fałszywie, nieprawdziwie, oszukańczo, falso, fraudulenter': |
| 'ten, co składa fałszywą, kłamliwą przysięgę, też ten, co łamie przysięgę, nie dotrzymuje przysięgi, periurus vel iuris iurandi violator': |
| 'ten, co składa fałszywą, kłamliwą przysięgę, też ten, co łamie przysięgę, nie dotrzymuje przysięgi, periurus vel iuris iurandi violator': |
| Nie szukaj pomsty ani wspomieniesz krzywoty (iniuriae) mieszczan twych |
| 'fałszywy, nieprawdziwy, oszukańczy, odstępujący od prawdy, falsus, fallax, qui a veritate abhorret': |
| Gdy iściec na krzywem (contra reum) zyszcze albo wycięstwo otrzyma w pozyskaniu szkody swey, iściec... nie ma być przypędzon ku przysiędze na szkodę zyskaną |
| Jako my nie dzirżymy jimienia gwałtem, za ktore Jakub zamianę udziełał, tako nam pomoży Bog i święty krzyż 1472 |
| Jakom ja... nie zbiłem służebnika księdza proboszczowego 1471 |
| Domina abbatissa ducit testes... Jako Staszek szedł precz nie uczyniw ksieniej uprawizny 1386 |
| Staszek... nie zamowił się w Ondziech wyclić (?), jedno jako księgi mowią w Małe Chrzypsku 1405 |
| 'władza lub zwierzchnictwo książęce, panowanie księcia, principis auctoritas, principis imperium': |
| Więc sam pod kościołem siedział, a o jego księ<s>twie nikt nie wiedział |
| Wociech nie gonił we księżem sarn 1424 |
| Jakom ja tobie nie wzięła gzła, jadąc z tobą na wozie 1480 |
| (w postępowaniu sądowym) 'nie dopuszczać, sprzeciwiać się, impedire, obesse, reprimere': |
| Testes Dorothee et Iohannis filii sui de Mękarzowice contra Barthossium de ibidem... iurabunt..., iże tę część dzierży, czso u Młodzowski kupiła, a nie hamya 1428 |
| Skaradości... ciotki nie otkrywaj, ktoż [jest] <to> uczyni, ganiebność swego ciała odkryje (qui hoc fecerit, ignominiam carnis suae nudavit) |
| 'bluźnierstwo, blasphemia': |
| Gospodnowy są ścieżeje ziemie (cardines terrae I Reg 2, 8) i postawił na nie świat |
| 'oddzielenie uderzeniem miecza, topora itp. od całości, odcięcie, ucięcie, actus aliquid gladio, securi desecandi': [głowy ścięcie] |
| Jakom ja z Kuszowa dęba nie ściosał z[a]namienia 1432 |
| 'zmusić sądownie, aliquem ad aliquid iudicio adigere': |
| Macierz swą odwiodł, aby nie była księżną w święci (czy świąci) tej modły Pryjapy (ne esset princeps in sacris Priapi) |
| Wojciech w księże ziemi nie kradnie 1407 |
| Skarbi, a nie wie, komu zgromadzi je |
| z przeczeniem 'nikt, nemo, nullus': |
| Kto (qui) miłuje pienie psalmowe ustawiczne, nie może grzecha strojić |
| Bo ejipskie, kto<re> (quos) ninie (czy nynie) widzicie, ondzie więcej jich nie uźrzycie na wieki |
| O ktorą semitam dała nam pani Miczkowa winę, tejsmy my nie czynili 1399 |
| Piotr... dał sto grzywien..., ktorego sta grzywien Dzierżek.. jemu nie wierzy 1440 |
| O tych, ktorzy nie pod janą stoją chorągwią |
| z przeczeniem 'żaden, nullus': |
| zaimek nieokreślny 'którykolwiek, jakikolwiek, quicumque, qualiscumque': |
| (niebezpośrednio po członie określanym): |
| Iże go jednacze nie jednali o tę drogę, o ktorą Warsz Jana... pozwał, ktoraż droga bieży od Suchego Brodu do Skarzyszowskiego Brodu 1426 |
| zaimek nieokreślny 'którykolwiek, jakikolwiek, quicumque, qualiscumque': |
| zaimek rzeczowny 'ktokolwiek, quilibet, quicumque': 1. nieokreślny: |
| Jako wierdunki w Skoroszewie nie przysłuchały ani przydany tamo ku kaple..., ale przysłuchają ku stołu biskupiemu 1407 |
| Sąsiedzkie ludzie, co nie słuchają ku naszemu prawu albo k sądu |
| A to tako, aczby kmieć ku panu, od ktorego zbieży, nie miał niktorej winy |
| An ('a on') nie chciał ku prawu, a był na dziedzinie 1414 |
| Dobrogost nie przymącił (czy przymęcił) Kunińskich ku przedaniu dziedziny 1397 |
| Nie jestem tak dostojna przyrownać sie k niej, ku tak wielebnej paniej |
| Przyjawszy na uroczysko ku przysiędze, usuli dwa kopca nie przysięgawszy 1398 |
| Gdy Jakusz osadzał Matiam kmetonem na roli, tedy mu nie ślubował ni za jedno żyto, by mu je wyprawił 1423 |
| Synowie israhelszczy nie ufająć w kopije ani w strzelbę, ale gory bronią jich a pagorki je ogradzają, przeto radzi na wirzch<ach> osadzają się |
| Jako Piotrasz nie kazał zabić Mirosława ani go sam zabił 1391 |
| A nie miewali nijenej liczby ci ludzie, jiż je (sc. pieniądze) brali, aby je rozdawali rzemięśl<ni>kom, ale w wierze je rozprawiali (sed in fide tractabant eam) |
| Iże Janusz trzy kupce przywodził[y] przed pana Janusza na dzedzinę... i osadzał mu jego rolą,... a on nijednego nie chciał przyjąć 1419 |
| Eże Piotr Wojciecha niesprawiedliwie wziął siłą mocą, nie osadzaję nań niżadnego praw<a> 1411 |
| pl. tantum wierdunki 'dziesięcina płacona Kościołowi w pieniądzach, prawdopodobnie w wysokości 12 groszy od łanu, decima, quae nummis solvebatur, fortasse 12 grossis de laneo': |
| 'osiedlenie, actus terram cmethonibus frequentandi': |
| Jakom ja o tę krzywdę ot Staszka wstał, eże mi chycz nie dał, na ktorych mię osadził 1427 |
| Iżci tamo... na te to puszczy ani deszcz, ani wiatr, ani... złe powietrze tamoć ono nigdy nie postoji |
| Sic pugno, non quasi aerem, nie jako na wiatr, verberans (I Cor 9, 26) XV med. |
| Bo potrzebuje częstokroć śmiałość przewrotnych, abychom nie byli samym złości zapowiedzenim dosyć mający (ut non simus sola delictorum prohibitione contenti), ale też bychom winę pomsty przestępcom ustawili |
| Tegoć my sami sobą nie możemy dostępić, a to przez daru Ducha Świętego |
| Iże Szczedrzyk osadził ławicę abo sąd i wołał sołtysza ku prawu, an nie chciał przyć 1400 |
| Tedy mężowie mieśćcy... uźrzeli dym w mieście... nie mogąc dalej ani sam ani tam (huc illucque) uciec |
| Rozszyrzył jeś chody moje pode mną i nie są pomdlony śladowie moji (vestigia mea) |
| O ktore ule Zdziesław na Witka żałował, tych on jemu nie pobrał samodziesiąt siłą 1436 |
| Jakom ja nie miał ani ludzie moi śladu we młynie w K<si>ąskiem w sobotni dzień po nieszporzech 1436 |
| Przewiązała głowę chustą, jako samojedź krzywousta, nie było warg u jej gęby |
| 'wyrok, postanowienie sądowe, orzeczenie, skazanie, iudicis sententia, iudicium, decretum': |
| 'rozpatrzyć sprawę i wydać wyrok, rozstrzygnąć sądownie, iudicare, diiudicare': |
| 'popełnić wykroczenie przeciw prawu (żydowskiemu), złamać zakaz, legem neglegere, violare': |
| Ruben, pirzworodny moj syn, ... przelaneś jako woda, nie rości, boś wstąpił w łoże otca swego a pokalałeś (maculasti) pościelą jego |
| 'pnie drzew spojone do spławiania, ligna ad flumine demittendum colligata': |
| Dla przejigrania nikt nie ma komu jego co wziąć ani więzać (nec ipsum ligare) |
| 'zanieczyszczenie pod względem moralnym lub rytualnym, uczynienie nieczystym, corruptio, maculatio, pollutio': |
| Tegodla oblicze nieba możecie sędzić, ale [czas] znamion [i] czasu osędzić nie możecie (faciem... caeli diiudicare nostis, signa autem temporum non potestis scire Mat 16, 4) |
| Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" (s. 573, t. 6) cytat należy wykreślić i rektyfikować na ozd. W SPJS hasło to nie będzie podlegać dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej. |
| 'zmarły sam z siebie (nie zabity), zdechły, qui mortuus est, qui non est interfectus, morticinus': [o zwierzętach] |
| Jako Dzierżek jechał jiną drogą samoosm nie tedy, jedy konie pobrał 1402 |
| Jakom nie ostawiła prozne role, csoby małdrem mogł osiać na wolwarce 1416 |
| Jakosmy przy tem byli, jako kiedy Jędrzych przedał Ozepowi dziedzinę, a nie wymowił parow, cso je Ozep osiał w oziminach 1401 |
| Jako kiedy mię Jaszek obesłał panicem, hiżbych mu wrocił... człowieka rzeczonego Mikołaja..., w ty czasy u m[p]ne nie był osiadł ani moj był 1436 |
| Gądkowski nie ręczył za Marcina... Czasławowi za osiadły ślad 1408 |
| 'niegorący, letni, tepidus, parum calidus': |
| Bo by byli k niemu tako przystąpili, nie jęliby go byli rękami ku ubiciu, ale sercem osięgli ku wiecznemu odzierżeniu |
| Gdzie ja mam ciebie przymować, gdyż niebo i ziemia twej wielikości nie może osięgnąć |
| 'opanować (kogoś, coś), zawładnąć ( kimś, czymś), mieć w swojej mocy, o szatanie: opętać, capere, occupare (aliquem, aliquid), potiri, in potestate sua habere, de diabolo: animum alicuius capere': |
| Jedy gościa albo ktorego człowieka wydadzą gościowi za rękę albo jinnemu człowiekowi, co tuta nie osiadł w tem prawie, co albo jako mają z tym uczynić? |
| Napełniąć domy twe i sług twych, i wszech Ejipskich, jichże to nie widali (non viderunt) waszy oćcowie |
| Boga nikt nie widał (neque patrem quis novit Mat 11, 27), kiedy jedno jedyny syn jego, ktory jest na prawicy |
| To już... wiedzcie, że Pan Bog wasz nie zagładzi jich przed waszym obliczym, ale *będą wam na jamę a na osidlenie (sint vobis in foveam ac laqueum) |
| 'środki na utrzymanie, victus, alimenta': |
| 1.'narzędzie w postaci kilku zębów metalowych połączonych i osadzonych na drążku, dawniej prosta gałąź rozdwojona na końcu, furca, merga': a. używane w rolnictwie do przerzucania siana, słomy itp., instrumentum rusticorum: |
| 'bliżej nie określona powinność chłopa osiadłego na gruncie pańskim, cmethonis in domini terra collocati munus quoddam incertum': |
| Jako Dobiesław nie jimował samoszost Staszka, ani go do kłody powodził 1396 |
| Jędrzych nie zapłacił Wichnie sztyrzy grzywny a ośm scot 1391 |
| Jakoż ja Janowi nie wzięła nics w ośmi niedzielach 1400 |
| Jako Stanisław samotrzećnaćcie z tako dobrymi, jako sam, na Andrze<j>ow dom gwałtem nie biegał 1407 |
| Jakom ja nie wyrąbił Mikołajewi gaju samowtornaćcie gwałtem 1446 |
| Cso mię Świętomir wręczył w Żydy w ośmdziesiąt grzywien przez jednej, s tego mię nie wypłacił 1398 |
| Twoji stanowie będą święci, a niżądny smrod nie pokaże się (nihil... appareat foeditatis) w nich |
| Jako pan sędzia nie miał dalej jachać mimo tę zajazdę, jąż mi pokazał 1410 |
| 'oglądanie, postrzeganie oczyma, aspectus, visio, spectatio': |
| 'zniszczyć, popsuć, uczynić niezdatnym do użytku, naruszyć, destruere, frangere, vitiare, inutilem reddere, violare': |
| pokazić się 'zniszczeć, popsuć się, stać się niezdatnym do użytku, stracić pierwotną wartość, stan, destrui, frangi, vitiari, inutilem fieri': |
| Jakom ja nie wziął trzech sieci siarnich 1497 |
| Iako Rambert w tu dwu działu nie miał trzeciej części nics, coż z Brzenikiem pokazowali 1394 |
| Ale iże obyczaj jest w sądzie polskiem (in iudicio Polonicali, Dział 2: w sądoch polskich), iż sędzia... pirwej nie... ma swego bronić skazania, aliż pirwej przez stronę otezwałą trzy grzywny... jemu będą dany |
| Jako chlebojedźca panie Fiebronije nie pokradł imienia Krzczonowa... ani s jej kaźnią, ani s jej widzenim 1422 |
| 'gwałt dokonany na kobiecie, zgwałcenie, stuprum, vis mulieri illata': |
| A gdyż sam nie może być k temu, to polecił przed sądem swemu opiekaldnikowi, aby to dał... wywołać i opowiedać przed wyszym wyłożonym gajonym sądem (OrtMac 83: przed wyszym wyłożonem sądem) |
| Nie dał (sc. pan) wam sierca rozumnego i oczu widzących (oculos videntes), i uszu, jeż to by mogły słyszeć |
| przenośnie: |
| Gdyż Piotr otpowiedział, iż takich świadkow s widzenia, to jest cso by widzieli (tales testes de visu), nikakie by mieć nie mogł |
| Ręce nasze nie przelałysta krwie tej to ani oczy widziały (nec oculi viderunt) |
| 'naśladować czyjeś postępowanie, wzorować się na kimś, aliquem imitari, exemplum alicuius sequi': |
| <U>stawiamy, aby nijeden sędzia ani starosta sądy czyniący niżadnego męża o ktorąkoli rzecz nie zdał kromie strony sąpierce |
| 'rozprawa sądowa, roki sądowe, postępowanie sądowe, sessio iudicii, iudicium': |
| Będzieli komu wina dana <ku> jawnemu sądu (OrtOssol 46, 4: ku gajnemu sądu), oczkolwiek on tamo wyzna, to nie może pojć zasię wspak |
| 'otwierać (otworzyć) posiedzenie sądu, tj. roki sądowe według prawa niemieckiego w Polsce, iudicii iuris Teutonici apud Polonos habendi initium facere': |
| Pan za sługą nie wchodź do sądu |
| 'wyrok, orzeczenie sądu, orzekanie w sporze sądowym, też wydawanie wyroku, skazywanie, sententia iudicum, etiam controversiam diiudicandi, condemnandi actus': |
| Contr<axit> matrimonium, al. brał ślub, sed n<on erat> ei coniunctus carnaliter al. nie po<kła>dał sie 1471 |
| Jam przyszedł na ten świat ku sądowi (in iudicium ego... veni Jo 9, 39), aby ci, ktorzy nie widzą, widzieli |
| 'złożyć panu wsi opłatę w związku z opuszczeniem gospodarstwa, tributum solvere, quod a rustico villam relinquente domino solvi debebat': |
| 'nie doznając niepokoju, zwłaszcza przeszkód w posiadaniu, non turbari, praecipue in possidendo aliquid': |
| 'nie doznając niepokoju, zwłaszcza przeszkód w posiadaniu, non turbari, praecipue in possidendo aliquid': |
| Martinus... diffamavit... honori Jasdconi... dicens: ... Non truffabis, in vulgari dicendo nie wykuglujesz tako u mnie, jakoś u jinych kuglował 1386 |
| 'mniejszy pocisk metalowy lub kamienny w kształcie kuli, globulus, glans e metallo vel lapide facta, quae machinis bellicis proiciebatur': |
| Iże Andrzej... jest tego praw, cso nań żałowano o dwanaćcie bobrow et o[d] jednaćcie kuny, tego nie wziął 1442 |
| Gorące rzeczy, co sie poczną w sądzące dni (OrtOssol 60, 2: wojtowych, pro w otworzonych, dniach), nie mają sądzony być |
| A nie chciejcie przyrownać świeckim ludziom, osnadzeni bądź[e]cie (SKJ I 56: osnadzeny będzie) wasze dusze abo zmysłowie zewnętrzni (et nolite conformari huic saeculo, sed reformamini in novitate sensus vestri Rom 12, 2) 1449 |
| 'rozpatrywanie spraw w sądzie, actus causas in iudicio cognoscendi': |
| Niżadnemu rozdział nie będzie miedzy osobami (nulla erit distantia personarum) sąsiednimi, takież małego jako wielikiego przesłyszcie ani przymiecie czyjejkoli osoby (personam), bo sąd boży jest |
| Urzędnicy... ot ludzi... ot ktorychkoli rzeczy kupi, ktoregokoli by rodzaju albo osoby (cuiuscumque generis vel speciei)... byłyby, targowego brać nie mają |
| Nie osobisz non vsurpabis (non usurpabis nomen domini dei tui frustra Deut 5, 11) 1471 |
| Wszytcy i kaliżdy osobie (omnes et singuli), acz się sprawiedliwi z tego to gwałtu... nie uczynią, mają być karani |
| 'szczególnie, zwłaszcza, praecipue, praesertim': |
| 'oddzielnie, na stronie, seorsum, separatim': |
| 'oddzielnie, odrębnie, seorsum, separatim, singulatim': |
| Sędzi sirocie (iudicare pupillo)..., iżby więcej nie śmiał wyszyć sie człowiek na ziemi |
| Jako Jan przywiodł mnie sędzić na Sędziwojewe kmiecie, a jim prawa nie pomogł 1399 |
| Nie sędzicie podług oblicza, ale sędzicie prawy sąd (nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate Jo 7, 24) |
| 'specjalnie, tylko w określonym celu, certo quodam consilio': |
| Takoż uczynił sie Archalaus markrabią, a grabią nigdy nie postał (factus est igitur Archelaus quasi diarchus, monarchus vero nunquam fuit) |
| Jakom ja nie ręczył tych pieniędzy, ktore są we księgach, Janowi z Suchodoła za Grabiny dzieci 1457 |
| Jidący z wojny... sobie strawy na mieśćcoch osobnych (in locis solitariis) nie mają brać |
| Nie będziesz osoczcą (criminator) ani rzeptający o ludziech |
| Nie osromocaj (Fl: osromocaj) mie (non confundas me) od czekania mego |
| Iże... Chełmski nie pobrał Wawrzyńcewi jimienia jako jedennacie grzywien, przeto sądzeni roki 1420 |
| Zgrzeszy-li dusza, słysząc głos przysięgającego a świadkiem będzie... albo świadkiem jest, nie będzieli sądził (insi indicaverit), poniesie grzech jego |
| Odtychmiast nie jest prze was czas nauki, ale czas sąda, iże sędzia wszech sądźcow [...] |
| Jako Świętosław nie ukradł cztyry i dwudziestu sąg 1409 |
| W cię pwali i nie są osromoceni (non sunt confusi, Puł: usromani) |
| Nie opuści ciebie ani ostanie (non dimittet nec derelinquet te) |
| Nie odstąpił ani ostał cielcow złotych (non recessit nec dereliquit vitulos aureos) |
| 'zostać, pozostać, zatrzymać się, nie opuszczać jakiegoś miejsca lub kogoś, manere, morari, aliquem locum vel aliquem hominem non relinquere': gdzieś, w jakimś miejscu: |
| Obaczywszy rozność albo niezgodę praw i członkow..., ktoryż przez nasze sędzie roznych czasow rozno sądzony są, żądając, aby ci to sędzie w jich wyrzekaniu skazawania a we sprawiedliwości byli jednego hymnu i zgodni (ut ipsi iudices in eorum pronuntiationibus et iudicio sint unanimes et concordes)..., ustawiamy członki niżej popisane |
| Dzisia Bog człowiek uczynion jest, jen przedtym był, ostał, a cso nie było, wziął (id, quod fuit, permansit, et quod non erat, assumpsit) XV in. |
| 'zostać przy życiu, ocaleć, przetrwać, nie być zniszczonym, zużytym, ostać się, superesse, vitam servare, servari, restare, non deleri, inutilem non fieri': |
| Aczliby sąpierca (actor) na pirwem roce sam abo przez posła swego nie stał, tedy rzecz, o ktorą pozwał, straci z winą siedm grzywien |
| Gdyby tego nie uczynił, tedy Jakusz trzy grzywny Michalcowi ostał 1398 |
| O ktorą obrębę Paszek na Ondrzeja żałowa<ł>, przy tej sie jest nie ostał a Ondrzej się ostał 1422 |
| Ucieszy mie tedy macierzynym slutowanim, nie ostaj mie w mojich boleściach |
| Jako Wociech nie wstał od Staszka, wstanę i s jinymi sąsiady 1391 |
| 'pozostawać, trwać w jakimś stanie, in aliqua condicione permanere': |
| Sirocstwu dzieci... doradzić łaskawie żądając, jeż niegdy przez oćce do lat roztropności nie będąc wychowane, z przygody śmierci ostają (mortis casu relinquuntur)..., ustawiamy, aby ociec żywąc mogł dzieciem swojim... ustawić pewne opiekadlniki |
| Niżadnemu rozdział nie będzie miedzy osobami sąsiednimi (nulla erit distantia personarum) |
| 'obcy, niepodlegający prawu miejskiemu, peregrinus, qui legibus urbis non tenetur': |
| Jako Niklewi[e] nie zginęło moim wjechanim jednym i drugim tako dobre jako siedm grzywien 1437 |
| 'moc, siła, właściwości zapewniające przeprowadzenie swojej woli, vis animi, voluntas': |
| Bo umyślił sobie Judasz: Noc jest, wszytek lud już jest na pokoju, nikt nas nie ubaczy |
| 'nie doznając zaczepek, zwłaszcza przeszkód w posiadaniu, in possidendo aliquid non turbari': |
| Eże Biedrzych tę barć... trzymał pięćnaćcie lat w mirze i pokoju a nigdy o to nie gaban 1398 |
| Jakom ja nie pobrał gwałtem Żydowi... szuby kuniej 1488 |
| Jakom ja nie kupał Maciejowa imienia, ale Piotrowa 1427 |
| Otoż mistrzu bar-zo glupi, nie rozumiesz o tej kupi |
| Iże Wojtek... nie wziął kupcewi Markuszewi pięcinaście grzywien 1433 |
| Jakom nie wadził Piotraszewi przedać poł Raszkowa aniśm mu kupcew odganiał 1397 |
| Nie czyńcie domu Ojca mego domu kupieckiego (domum negotiationis Jo 2, 16) |
| Nie chciejcie działać domu Ojca mego domu kupiectwa (domum negotiationis Jo 2, 16) |
| Ostatki (derelicta), jeż rzeczony puściny kmiece, panom przyć nie mają |
| 'końcowy, taki po którym już nie ma następnego, postremus, ultimus, extremus': |
| Jestli będziecie chcieć... s nimi się smieszać w swadźbach i w przyjaźni się schadzać (amicitias copulare), to już ninie wiedzcie, że Pan Bog wasz nie zagładzi jich przed waszym obliczym |
| 'pole kupione, a nie odziedziczone, agger pretio comparatus, non hereditate acceptus': |
| Fałszywi Żydowie błądzą, Pisma Świętego nie widzą |
| Jeszcze mały czas s wami jestem, a już ten świat nie widzi mie (me iam non videt) |
| Już w<i>dzę, iż (video, quod) mie Bog nie zapomniał |
| Yszecz szø gest ono ludzem na szemy tako bilo vydzalo, gakobi szø ono (sc. niebo) na ne obalicz bilo chalo |
| Darmo podnosi swe oko na widzenie Boga, jen jeszcze sam siebie poznać a widzieć nie umieje XV med. |
| *Niesprawidl<iwi>e na mi<ę> rokow ostawał, mienie nie pozwa<w>szy... ecce meum pomocne, quod non debite termino comparuit contra me, non citans 1424 |
| Chcemy, aby nasza ustawienia wszystka, ninie w wiecu wielkiem (in colloquio generali) w Wiślicy uczyniona, nie patrzyły przeminęłych... rzeczy |
| Cum incumbat Bacho sitim tuam extinguere non sic fauces arentes irriges schnących nie zalewaj 1466 |
| Tedy się podawa pod wszytko swe himienie, gdziekoli co ma, hi w ziemi, hi na ziemi, nic sobie nie ostawiając XV in. |
| 'pozwolić być dalej w jakimś stanie, aliquem in aliqua condicione esse sinere, relinquere': |
| O ktorą ziemię Załoga na mię żałował, to nie jest kupnina, ale ją dzirżę po mojem oćcu 1436 |
| wkładać czemuś koniec |
| Bo na kogo nie schodziła jest (super quem non transiit) złość twa? |
| przenośnie: |
| Iż oćciec bacząc..., cso jemu synowie przez wzięcie jimienia uczynili jim nie tbał ani chciał dopomoc, kiedy je na jimieniu schodzić widział |
| 'pozostawić kogoś przy czymś, komuś coś, nie pozbawić kogoś czegoś, pozwolić coś zatrzymać, aliquid alicui relinquere, aliquem aliqua re non privare': |
| Jako Jan nie smowił swego posła, kiedy by miał wiece w swej wsi 1414 |
| Iżesmy siedzieli w zagajon[y]em wiecu tedy, kiedyż miała Jagnieszka... <s> sołtyszem prawem czynić, tedyż tam przed gajonym wiecem nie żałow<ła> o połosmy grzywny 1430 |
| Iże ksiądz Mikołaj skolastyk nie podniosł pogrodek u młyna w Trojanowie 1434 |
| Jakom nie ostawiła prozne role, csoby małdrem mogł osiać na wolwarce 1416 |
| (o przykrym uczuciu, de affectu quodam molesto) 'pojawić się niespodziewanie, irrepere, influere': |
| 'w krótkim czasie, wnet, niebawem, mox, statim': |
| 'zachować na później, in posterum servare': |
| Judasz... rzekł im: Owa ja wam ślubuję, iże co wim ku jego jęciu potrzebnego, wszytko wam powiem a nic nie ostawię |
| Potem s Manasse uciekli ku Dawidowi, kdyż szedł z Filistyńskimi, aby przeciw Saulowi bojował, a nie bojował s nimi, bo wziąwszy radę ostawili ji (remiserunt eum) książęta filistyńska rzekąc: Nieprzezpieczno jest głowie naszej nawrocić się ku panu swemu Saulowi |
| Kiedy Jesus był we dwu lat po swem urodzeniu, tako jest ostawion ode ssania, iże dalej nie pożywał piersi matki swej (matris ab uberibus fuit ablactatus) |
| Jakom się s Piotraszem... nie wkupił o Borzysław 1412 |
| Nie zapoje kur (non cantabit gallus Jo 13, 38), aże sie mnie trzykroć zaprzysz |
| Nie będę sie bać tysiąca luda ostąpających (Puł: obstąpających) mnie (non timebo milia populi circumdantis me) |
| Jako Dzirżek nie wkupował w Margorzacine zapusty 1400 |
| Proszę ciebie, ostęp mało, boć nie wiem, coć mi się stało |
| Ale miły Krystus, dając mieśce cirpieniu, a nie mszczeniu, kazał miecz schować rzekąc: "Puści miecz w twoje nożny!" |
| Eże z Pawłowa domu i z <j>ego schowania nie ukradziono konia Jaśkowi 1404 |
| Ciebie szwego świata stworzenie i schowanie odzierżeć nie może, kakoż Cię odzierży żywot dziewiczy? |
| 'przechowanie dla zabezpieczenia, actus aliquid conservandi': |
| J<a>kom ja nie wypożyczał u Jana ostrog za cztyrzy grosze 1425 |
| Mogąli ty dzieci odzierżeć ojczyznę swoję... czyli nie, albo jako długo to się ma wlec (OrtOssol 30, 4: się zawlec) do końca (qualiter se prosequi debent pro fine) podług prawa? |
| O ktore kury Paweł na Bogusza żałował, tych mu on nie pokradł 1414 |
| 'napełniać czymś, tu przenośnie, infundere, immittere, hoc loco translate': |
| Zbawię żywota każdego, a każdego morzę, łupię, o to nigdy nie pokupię |
| Nos jego był ni mając żadnego niestatku, bo... nie był barzo długi ani krotki, a w czas mało, okrągły, to jest schylony (sed ad modum debitum parum aquilinus) |
| Włosy na jego powiekach nie były barzo miąsze ani barzo schylone (non densi nec convexi) |
| Wszytki moje słowa prawdziwe a nic w nich nie jest schylonego ani przewrotnego |
| Le[cz] tego pytał (sc. Herod Jesukrysta) nie jako miłośnik prawdy, ale jako pokusiciel, aby jego pokusił |
| A potem więcej się nie pokusil (ultra non addidit) krol ejipski, aby wyjeździł z swej ziemie |
| 'kura, która nie znosi jaj, rodzaj hermafrodyty, gallina, quae ova non ponit, quasi hermaphroditus': |
| 'kura, która nie znosi jaj, rodzaj hermafrodyty, gallina, quae ova non ponit, quasi hermaphroditus': |
| 'okadzanie dymem, dym, wyziew, actio fumum circa aliquam rem spargendi, fumus, vapor': |
| Ustawiła naszych rycerzow moc, aby Żydowie... nie więcej... wziąć mieli, niżli (czy niźli) tylko jenę kwartę (unam quartam, Dział 38: poł grosza), to jest połgroszek |
| Kiedy Jakusz dał pieniądze Katerzynie, tedy dał kwartniki, a nie grosze 1395 |
| przenośnie: |
| Jakom ja nie ukradł Hadasie cztyrech i dwudziestu kop 1425 |
| Ktory człowiek chce czynić wolą Otca Niebieskiego, tenci ma mieć wiarę krześcijańską, a nie telko skutkiem, ale teże i siercem |
| Jigrając kostki na pożyczki (ludens taxillos ad praestam), ... nie powinien wicięscy ku dosyćuczynieniu ani go moc będzie upominać |
| Nie będzieć ten to twym dziedzicem, ale jenże wynidzie z twych lędźwi, tego będziesz jimieć dziedzicem (ipsum habebis haeredem) |
| Eże cso Jaszek żałował na Jaranta o rany, tych mu Jarant ran nie dał, ale je sam ot siebie ima 1391 |
| Jakom ja tego utargu s Łaszczem nie imiał, abych jemu dał strawę na granice 1428 |
| <K>to sam tego nie trzyma, cso na swem przywileju ima, podług prawa dawnego sam to straca |
| Boże imię w sw[g]oja usta darmo nie bierzcie |
| Moja siostra... mej żenie w me jimię, gdy mnie nie było, ... klucze dała |
| Odpowiedzenie miłego Jesusa swojej miłej matce..., iże człowieka nie chciał odkupić inaczej <niż> swą śmiercią |
| Jako moją kaźnią nie wzięto Maciejewi pice i jinnych domowych rzeczy chąziebną rzeczą 1420 |
| Jakom ja nie biegał na Mikołajow dom z ostrą bronią 1405 |
| Włosy jego głowy były czarne, miękkie a nic nie ostre (molles et non rigidi), długie a od długości mało wstoczone |
| Jacieśm widział, iżeś to w prostości twego sierca uczynił, a przetom cię ostrzegł (ideo custodivi te), aby przeciw mnie nie zgrzeszył |
| Pospolny poseł może rzecznikiem być, gdzie sie ostrzeże, iż nie zamieszka tego w rzeczy, czego sie podjął |
| Wszytcy jedli zapowiedziane karmie pogańskie, jeno on sam ostrzegał dusze swej (iste custodivit animam suam) a nigdy siebie nie pokalał w pokarmiech jich |
| Wszytcy ludzie, jeż to są widzieli... znamiona moja, ... a pokuszali są mnie (tentaverunt me), ... nie uźrzą ziemie, jąż to otcom jich zaprzysiągłem |
| <K> swej sekci<e> albo zakonu nikogo nie przyjęli (sectae suae naminem adhibentes), jedno ależ rok służył |
| Ego crudeliter cruciata uel lacerata, vt nemo possit de me voluptari iże sobą wszyćka nie włodzę |
| corruptum pro poruszenie: |
| Jakom ja... nie pojąłem jego psa ś<l>ednika gwaltem 1462 |
| Paknięliby jeden dzień albo dwa byliby żywi (sc. sługa albo dziewka), nie będzie poddan (sc. pan) pokucie (non subiacebit poenae) |
| Iże od trzy lat Piotr jeździł tą drogą a nikt ji nie gabał o nią w Kieszkowie polance, gdzie było widzenie 1420 |
| Więcsław nie ukradł Michałowi żyta sepnego i miernego ze młyna za trzy kopy 1448 |
| Iże Jan nie wziął Magdalenie... trzy garncow masła, ośmidziesiąt syrow 1427 |
| Iże Mikołaj, Sniosek a Wawrzek... nie oszyndowali na dobrowolnej drodze człowieka 1408 |
| Nie będziesz łajać głuchemu ani przed ślepym (coram caeco) położysz urazu |
| Jako ja nie szedł... do stawu... anim wyłowił ryb ościami jako kopa 1480 |
| przenośnie 'pozbawiony zdolności rozróżniania między dobrem a złem, nierozumny, qui bonum a malo distinguere nescit, imprudens': |
| Nie bierz darow, bo oślepiają oczy mądrych (quae... excaecant prudentes Ex 23, 8) i przewracają słowa sprawiedliwych XV p. post. |
| Tenci ma mieć wiarę krześcijańską, a nie telko skutkiem, ale teże i siercem |
| Kaję sie teże, iżeśm... mego miłego gospodzina ot mego sierca (Spow 3: sierca) nie miłował |
| Aby też ty nie pożądał w swem siercu cudze żony |
| Nie będzie sie bać sierce (cor, Puł: sierce) moje |
| Bog posłał mię jest..., a nie s włosnego serca (ex proprio... corde) tegom wywiodł |
| Paknięli to nie będzie, tedy włosną ręką przysiągwszy (proprio iuramento, Sul 33: włostną przysięgą) sam odbędzie |
| Dziewka wielmi śliczna (decora nimis), panna przekrasna, męża nie znała |
| Marcin nie ukradł ośmiora skotu Wawrzyńcewi 1399 |
| 'publicznie składać oświadczenie, zgłaszać, publice testari, testimonium dicere': |
| 'światło, jasność (umożliwiająca widzenie), lux (quae facultatem videndi dat)': |
| Pirwych urod winnych nie będziecie zbirać prze oświęcenie miłościwego lata (ob sanctificationem iubilaei) |
| Gdyż lężesz przed miastem długiego czasu a otarasowaw się (quando obsederis civitatem... et munitionibus circumdederis) przed nim, aby dobył jego, nie po<d>cinaj szczepow |
| Pokolenie, jeż nie naprawiło sierca swego (cor suum, Puł: sierce swe) ani jest wierzon z Bogiem duch jego |
| przenośnie 'wnętrze, środek (ziemi, morza), interior, media pars (terrae, maris)': |
| Daj mi, iżbych w śmiertnej niemocy wszech sie grzechow spowiedała a sierdecznym skruszenim za nie dosyć uczyniła |
| 'obietnica, przyrzeczenie, zapewnienie, zobowiązanie, przysięga, promissum, votum, fides, iusiurandum': |
| Ustawiamy, aby ku miestcu słuchania rzeczy... nie podług dostojności person ani podług wielkości albo mniejszoci rzeczy, ale podług oczrzedzi się prawujących (sed secundum ordinem litigantium, Dział 12: ale podług urzędu pozywających) tylko powod a sampierz... wysłuchani a otprawieni mają być |
| 'kolejne wypasanie bydła, pecus ordine pascere (sensu subst.)' (?): |
| 'odzyskać siły, przytomność, oprzytomnieć, vires recuperare, ad se redire, se colligere, se recipere': |
| 'dostanie czegoś, zdobycie, uzyskanie, acceptio, adeptio': |
| Iżem s Janem... nie smawiał pola gonić, anim jemu sarny wziął na boru 1436 |
| w pseudoetymologii nazwy Polanie: |
| Drudzy rzekli: „Ty słowa nie są takiego człowieka, ktory złego ducha ma. Azali dyjabelstwo może ślepem oczy otwarzać?" (nunquid daemonium potest caecorum oculos aperire Jo 10, 21) |
| 'odmykanie czegoś zamkniętego, apertio, reclusio': |
| ze zdaniem: |
| Jakom ja inako nie ręczyła, jano tym obyczajem panu Wojtkowi, aczby skazał sędzia to poł kopy za bitą winę, a o to Wojtek jej duszę ślubił 1453 |
| (o ranie) 'otwarta, krwawiąca, vulnus apertum, ex quo sanguis it': |
| 'umocnić przyrzeczenie przez symboliczne podanie ręki lub uderzenie ręką o rękę, dexteris porrectis fidem confirmare': |
| 'rozluźniony, nie napięty, laxus, non tentus': |
| (o płaszczu, de pallio) 'rozcięty, nie zapinany, apertus, orbiculis non conexus': |
| Jako my byli sędziami u proboszcza... i dzień zdali Mikołajowi..., a on na dniu zdanym nic nie działał 1497 |
| 'sędzia orzekający w sprawach nienależących do kompetencji sądów duchownych, iudex, qui diiudicat res, quae in iudiciis ecclesiasticis agi non possunt': |
| Emanuel się narodził a żywota nie otworzył |
| przenośnie 'dać, przywrócić (ustom, oczom, uszom) sprawność, (ori loquendi, oculis videndi, auribus audiendi) facultatem restituere': |
| Widziało się jest nam..., aby gdy macierz umrze, synowie nie prosili... ktorej części ot oćca pirzwej, niźli wtorą swadźbę ślubi, to jest żonę pojmie (antequam ad secundas nuptias convolabit) |
| Jestli nie będziesz ślubować (si nolueris polliceri), przez grzechu będziesz |
| w odniesieniu do konkretów: |
| Jakośm nie ślubował Jakubowi za szkodę, kiedy[m]śm ji po mem posels<t>wie słał 1387 |
| Kapłanie, chcesz polepszyć dusze swej, nie mow często: Piwa nalej! 1414 |
| Jako Jan Piotrowski nie zabił Mirosław<a>... włodarzewej męża, ani ot niego śmierci ma 1405 |
| Gdy... włodyka pospolity zabit był, jiż nie jest ślachcic, ale ma telko prawo włodycze (habet ius militale), za głowę jego dwadzieścia kop groszy mają być zapłacony |
| 'członek stanu pośredniego między stanem szlacheckim i chłopskim, wywodzący się z niższego rycerstwa (małopolskiego), nobilis minorum gentium, qui ordinis est nobili inferioris cmethonico potioris, nobilium ordine Poloniae Minoris inferiore ortus': |
| 'otwarty, nie zamknięty, apertus': |
| Jako ja nie zbił Mikołaja gwałtem anim jemu zadał ośmi ran: cztyrzech sinych za krzebiet et czt<y>rzech otworzystych krwawych 1478 |
| Jako Śmisław nie ma użytka tych owiec, cso Januszewi pokradziony 1387 |
| Jako mnie ten kmieć, Wociech... nie dał owce dzielnie, ani wiem o jego rozdzieleniu 1427 |
| Cso mi owce poszczwał i psa zabił, temu trzy lata nie minęła, owczarczego Andrzej 1410 |
| O ganiebny łotrze... Wszakoś tego nie nalazł w szkole twego mistrza, Pana naszego Jesukrysta, ale cię nauczył nowy dyjabeł, jegożeś zwolenikiem i siebrem uczynił |
| Nie siadaj, gdzie cię nie trzeba XV ex. |
| Jako wiedzą i śwadczą, eże Skarbimir nie ukradł Chebdzie owsa 1399 |
| Iżem nie ujednan s nim aniśm mu miał dać snopu owieśniego 1436 |
| Bo ja i bracia moi... pożyczylismy wielu pieniędzy i zboża, nie policzając w pospolite telko działo (non repetamus in commune istud) |
| Jakom ja nie na tej drodze Michała łupił, ale na owo tej 1407 |
| Jakom ja Staszka nie bił ani policzkował 1403 |
| Tedy rzeczeli wam kto: Owoć (ecce Mat 24, 23) krystus tu, onoć krystus ondzie, nie wirzcie |
| 'całkiem, całkowicie, bez reszty, zupełnie, plane, integre, prorsus, penitus': |
| 'całkowity, niczym nie ograniczony, omnis, plenus, integer': |
| Z jutra wiesioł nikt nie będzie, aliż gdy za stołem siędzie, toż wszego myślenia zbędzie |
| Włoszczenie wieczne (war. kal.: włoście wieczne, BZ: włośnie wiecznia) legittima sempiterna (omnia, quae sanctificantur a filiis Israel, tradidi tibi... pro officio sacerdotali legitima sempiterna Num 18, 8) ca 1470 |
| Eże Maciej u Jana nie przyjmował niemiecskiego prawa, ale polskie 1402 |
| Wstań, mistrzu, otpowiedz, jestli umiesz! Za po polsku nie rozumiesz? |
| A gdyż Piłat... nie polibił ich słow, poczęli jego tegodla prosić |
| Częstokroć se złego obyczaja było wwiedziono, że niektorzy ślachcicy... pieniędzy... jinszym ludziem... pożyczający, [a] ty iste dłużniki, kiedy pieniędzy dłużnych... nie płacili, naszymi albo jich włoszczymi listy zapisawszy (ipsorum literis propriis ascribentes) |
| Iże Jędr<z>ej... nie ranił... Jędrzeja, ani mu włożył pasa na szyję 1421 |
| Iże jednoć jest on na nie swą rękę był włożył, ażci natychmiast zły duch jestci on był z tego to człowieka wystąpił |
| O ktore znamienia dęba przeciosani Mikołaj na Szczepana żałował, tego mu hon nie przeciosał ani włożył nowego znamienia siłą 1455 |
| 'rola, ziemia uprawna, do której przynależy pewien obszar łąk oraz uprawnienia do wspólnego użytkowania ziemi nieuprawnej (lasów, pastwisk itp.), ager cultus, ad quem prata quaedam pertinent communisque usus arvi inculti (silvarum, pascuorum, sim.)': |
| 'łowić ryby przez ciągnienie sieci po jeziorze, everriculo pisces capere': |
| 'dziecko płci męskiej (w pl. też w ogóle dzieci) w stosunku do własnych dziadków, czasem może też inny bliski krewny, np. bratanek lub siostrzeniec, nepos, filius filii vel filiae, interdum fortasse filius fratris vel sororis': |
| Pan mu kazał na wojnę, a on nie szedł 1445 |
| Gotowcieśm jić nie tele w ciemnicę, ale i we śmierć prze imię Jezu Krystusowo |
| Przeto chcemy, aby sąpierca abo porca przedni żałobę wszytkę położył na liście pozewnem, tako iże nie będzie potem nics przyłożono ku żałobie |
| Jedno iże zakon twoj myśl moja nie byłby, tedy snadź zginąłbych był w poniżeniu mojem (Psal 118, 92) |
| I kto ukazał tobie, żeś nag? Jedno iżeś jadł s owoca tego drzewa, jeż tocieśm zapowiedział jego nie jeść (quis enim indicavit tibi, quod nudus esses, nisi quod ex ligno, de quo praeceperam tibi, ne comederes, comedisti) |
| A pakli jest mniejsze czysło liczby, iżeby nie by<ło> jich dosyć ku jedzeniu baranka (sin autem minor est numerus, ut sufficere possit ad vescendum agnum), przymi sąsiada swego |
| Ta ista niewiasta... ku... jimieniu owszejki (penitus) nie ma mieć prawa niejenego |
| A przeztoć Święty Łukasz tuta wykłada i wypisuje rodzaj otca i macierze Świętego Jana, iżci oni przed miłym Krystem bylić są dostojni a Boga się bojący, iżci oni nie byli są lucemiernicy |
| Tu była jedna niewiasta, ktora miała ducha mdłości ośmnaście lat a była sie sklęczyła i nie mogła owszelki wysprz wrzucić (erat inclinata nec omnino poterat sursum respicere Luc 13, 11) |
| Jenże (sc. kapłan) pirwe ofieruje za grzech zakręciw głowę jego <...>, tako żeby się gardła dzierżała ani owszem (et non penitus, MPKJ V 21: nie owszem) jej urwać |
| Uczyni Pan dziwnie miedzy zbożym izrahelskim a zbożym ejipskim, aby nics owszem (omnino) nie zaginęło z tego, cso przysłucha k synom izrahelskim |
| 'prawo posiadania majątku tytułem własności, dziedziczenie, na zawsze, na stałe, ius aliquid in aeternum, iure hereditario, possidendi': |
| wprowadza zdanie warunkowe 'jeżeli, si': |
| Siebie zaprzał (se negavit, sc. św. Piotr), a nie Jesukrysta |
| Cso Jaszek żałował na Jaranta o rany, tych mu Jarant ran nie dał, ale je sam ot siebie ima 1391 |
| 'upiększenie, przystrojenie, decus, decor': |
| 'rajskie drzewo, którego owoce miały zapewniać nieśmiertelność, arbor paradisi, cuius fructus immortalitatem dare dicebantur': |
| Jakom ja Ondrzejewi, ... nie zastąpił dobrowolnie drogi samotrzeć z sobie rownymi 1469 |
| Kiedy młynarz moj wyszedł ot mienie s mego młyna nie wiedziałaśm, gdzieby indzie był, jedno u komendara 1404 |
| Aby mnię nie zapominała, barzociem twej miłości począł prosić ca 1428 |
| Ksiądz mie opat nie chciał przyjąć 1398 |
| Jako Piotrek nie pobrał na Boguchninej części żyta oziminy ani jarzyny 1400 |
| Zapowiedamy, ot święta świętego Wociecha aż do grumadzenia wszego żyta ozimiego z pol i jarego (usque ad congregationem omnium frugum hiemalium et aestivalium de campis)... gonić zającow aby nie śmiał |
| A ja jeśm barzo umęczona i uraniona, iże sobą wszyćka nie włodzę |
| Iż Margarzeta nie posłała Wyszacha rozkładać roku miedzy Wolframem a miedzy sobą 1395 |
| O sobie nijedne piecze nie imają |
| Com ręczył za Jana do Żyd, tego mi lista nie wykupił 1391 |
| mi mnie: |
| Ale tego (sc. wykładu) sam od siebie mieć nie mogą przez daru Ducha Świętego XV med. |
| O ktory list Piotr na mi żałował, tego ja nie mam 1423 |
| Clenodium..., quod in wlgari dicitur raj<ska> jabłoń, wąż lezie po niej et proclamacio vlgari do raja, do raja ca 1407 |
| Jakom ja tobie nie ręczył za Dobiesława..., iże miał złomić płot i usuć trzy kopce tu, gdzie jednacze oznamionali 1437 |
| (o ziemi, dobrach, de terra, bonis) 'związany z prawem dziedziczenia, nieograniczony terminem, na zawsze obowiązujący, in perpetuum, iure hereditario possidendus': |
| 'obwinić, oskarżyć, wnieść skargę do sądu, aliquem accusare, in ius vocare': |
| Eże Jaszek nie biegał na dom Adamow... ani tamo siekł wrot 1417 |
| Jako Jan nie zbił... Mathiam... ani jemu zadał dwu ranu sieczonu 1470 |
| 'ścinanie kosą trawy, gramen metendi actus': |
| Jako Wociech nie w<zi>ął sieci chąsiebną rzeczą Janowi 1397 |
| 'prawo posiadania majątku tytułem własności, dziedzicznie, na zawsze, na stałe, ius aliquid in aeternum, iure hereditario, possidendi': |
| Rozumiejcie temu, jiż zapominacie Boga, być niekiedy nie połapił (nequando rapiat) |
| (o kupnie itp. ziemi, dóbr, de terris, bonis, emendis, etc.) 'z prawem własności, dziedzicznie, na zawsze, na stałe, iure hereditario, in aeternum': |
| A ow, ktory by był bliższy ku dziedzinie..., milczy a rzeczy nie pocznie, tedy ustawiamy |
| 'wielki płat mięsa a. słoniny, będący pierwotnie połową całości mięsa bądź słoniny, succidia': |
| Jakom ja grobie przekopać nie kazał... ani moim wiedzenim było, ani wolą 1425 |
| 'nawiedzenie Matki Boskiej (tu o kościele pod takim wezwaniem), visitatio B. Mariae Virginis (hic de ecclesia eiusdem tituli)' (?): |
| Nie jestli ten wiedząc (scienter) przeciw swej przysiędze jawno uczynił? |
| Niewiasta nie wie nics |
| 'mieć o sobie dobre mniemanie, magnam opinionem de se habere': |
| przedmiot wiedzy wyrażony zdaniem: |
| Jakom tego człowieka nigdzie u żadnego pana nie wiedział, sześci niedziel wysiedziawszy [kiedy mi sbieżał], jako mi zbieżał 1424 |
| Paknięli przysięże, iż nie wiedział sampierza mieć przywilej (se nescivisse reum fore privilegiatum), będzie praw |
| dopełnienie – przedmiot wiedzy domyślnym podmiotem zdania zależnego: |
| O tej ciąży sołtysz [ni<c>s] nie wiedział, aby była w dziedzinie, ani jej w domu miał 1424 |
| O tym nikt nie wiedział, jedno żona jego, ta wiedziała od niego |
| Ucieczmy się k nie zawitając ją tą to modlitwą, jakąć jest ją zawitał był... Gabryjeł anjoł |
| Mikołaj nie ręczył Janowi takiego lista wyprawić ot op[t]ata, jaki Michał miał 1439 |
| Jakie słyszelismy uczynki w Kafarnaum, czyń i tu w ojczyźnie twojej (quanta audivimus facta in Capharnaum, fac et hic in patria tua Luc 4, 23) |
| Janusz nie pobrał Janowi s sadzow ryb, jako ośm grzywien 1409 |
| Nie jest jiny Bog jako Bog przesprawiedliwego, jeździec niebieski (ascensor caeli) pomocnik twoj |
| Niechać... mąż... siedzi na swem mieście...., ać nie jeździ s nami do boja (et non descendat nobiscum in proelium) |
| Jako Marcin Mrokowski nie wydał zbroje kopijniczej... czeladnikowi memu Piotrowi... ani czeladnik moj w niej jeździł 1498 |
| Eże Klimek nie miał w Tomczynie części połowice, jedno czwartą część 1394 |
| I jeszcze (et adhuc) malutko, eż nie będzie grzesznik |
| Sicut ego non rogavi terminum apud Paulum, jeż to temu roku nie 1402 |
| (niebezpośrednio po członie określanym): |
| Odważył jemu to śrebro, za nież to (quam) kupił |
| (niebezpośrednio po członie określanym): |
| (niebezpośrednio po członie określanym): |
| Azaliby nie mogł być zbawion rodzaj człowieczy, jedno eżby ty cirpiał (non potest genus hominum aliter salvari, nisi te oporteat ab impiis necari)? |
| Jako Jan nie ręczył za kmiecia nics dalej jedno do Buku 1408 |
| Aczliby... powod... nie uczynił żadnej wymowy, jedno proście zastawę przyjął w pieniądzoch, tedy ma imieć dosyć na tej zastawie |
| Jako to świaczymy, iż Mikołaj jinako nie ręczył Czasławowi za Staszka, jedno ji przed przy<ja>ciele przywieść 1397 |
| A nicseć jinszego tamo nie sąć oni byli naleźli, jedno pełen grob manny boże |
| Jako jinego dnia nie dajał, jeno umowiony 1398 |
| Jako Chojeński ni przecz [nie] zabił Waldowskego, jeno przeto, iż mu dał brata obiesić 1404 |
| Jako Piotrasz nie wziął s Mirosława łupu, ani go użytka ma 1388 |
| Dobko nie był... w trzymaniu dziedziny... nigdy tako, jako na przywileju stoji 1398 |
| By nie jednako (Fl: pospołu) mie dał z grzeszniki (ne simul trahas, me cum peccatoribus) |
| Nie jednaj non molliaris (ne moliaris amico tuo malum, cum ille in te habeat fiduciam Prov 3, 29) 1471 |
| Nie masz nad nię żadnej jinnej tako panny miłościwszej 1453 |
| Kaję sie teże, iżeśm... nagiego nie przyodział |
| Błogosławiony mąż, jen... na stolcu nagłego spadnienia (in cathedra pestilentiae) nie siedział jest |
| Jaśniej nitidius (favus enim distillans labia meretricis et nitidius oleo guttur eius Prov 5, 3, war. lub.: jaś[l]nie a. jaśniejsze nitidum) 1471 |
| z niepełną formułą roty: |
| Dział jakokoli nie ućwirdzony, trzemi laty uwiekujiszczon będzie |
| 'zwołanie sądu, actus iudicium convocandi': |
| Niektorzy opuszczając to, jako prawa przestępce, gdy przez ziemie swoje jidą na wojnę, jakoby nieprzyjaciele ruszając się (quasi hostes se moventes), szkody wielkie ubożstwu, też więcsze niżli nieprzyjacielom, zadawać nie opuszczają |
| Mogą k temu przyzwolić jini przysiężnicy..., gdy to nie jest naprzeciw [jistym] <jich> przysiędze (OrtMac 62: przeciw jich przysiędze) |
| Jako Mikołaj Chrostowski nie otbił we dwudziestu kmiecia Szczepana... naprzeciwko zwyczaju ziemie gwałtem opiekadlnikowi księdza proboszczowemu 1466 |
| Zmartwychwstanę Bog oświcony na wiek wiekom nie um<i>rający (glorificatus deus immortalis) |
| Paknięli... bracia... nie byliby w jimieniu oćczyznem miedzy sobą rozdzieleni..., będąli... dostatecznych lat alibo sprawnego wieku (si sint... legitimae aetatis) |
| Pakliby sługa rzekł: "Miłuję pana mego..., nie wynidę wolen"..., będzie mu sługa aż na wieki (erit ei servus in saeculum, Kałużn 282: na wieki) |
| Jako tę dziedzinę nie trzymamy w zastawie, alesmy ją kupili na wieki 1393 |
| Domine iudex, iste testis już się był wyrocił, ale palcow nie położył, niż ji on wsperł 1428 |
| O Judaszu..., kakoś sie nie lękł położyć usta swoje nieczyste na oblicze twego Krysta? |
| Spowiadamy się..., iżeśmy... podrożnika na noc nie położyli |
| Ale on nie czuł, gdyż to się z nim położyła (accubuit) |
| Położ (pone) strożą u studnic, ać z nich nie bierzą wody |
| Jako Dorota... pięcidziesiąt kop Piotrowych hu mnie nie położyła 1458 |
| Jako Dobrosława swoj posag s Czartkow wyniosła, cso ji była tamo położyła, a nic go tamo nie ostawiła 1410 |
| Co sobotę święcono, to dziś święcimy niedzielę, jakoby drzewo w wirzk korzenim obrocił, jako też kiedy<by> kto Jesukrysta zwał Adamem (unde et si quis Christum velit appellare Adam), nie zbłądziłby, iżby rzekł: Wtory Jadam |
| Chcemy, aby nasza ustawienia... w Wiślicy uczyniona, nie patrzyły przeminęłych... rzeczy |
| Jako jednacze na Mironiega położyli przeciwo mnie zapłacić połtrzeciej grzywny jednanego 1427 |
| Ćwirdząc się niesprawiedliwie skazanym być, nie nagani-li natemmieście (statim) sędziej, skazanie pojdzie w rzecz przeszłą skazanim |
| Loquentes vobismetipsis, gl. id est vosmetipsos instruentes, videlicet ad vestram instruccionem, non tantum aliis, mowiąc ku waszej nauce, nauczając sami siebie, nie telko jinsze (Eph 5, 19) XV med. |
| (w religii chrześcijańskiej, in religione Christiana) 'niemające końca cierpienia duszy w piekle po śmierci, utrata zbawienia, damnatio aeterna, inferni poena sempiterna': |
| 'mający związek z porą dnia zwaną południe, występujący w południe, meridianus': |
| 'prawo posiadania majątku tytułem własności, dziedzicznie, na zawsze, na stałe, ius aliquid in aeternum, iure hereditario, possidendi': |
| To świadczę, jako Staszek szedł precz nie uczyniw ksieniej uprawizny 1386 |
| Ale nawrociwszy sie jeszcze k tym słowom..., snadź by mogł niekto wą<t>pić o to słowo, jiże rzekli Żydowie: być ten nie był złodziej |
| Sietmdziesiąt (Dział 60: siedmnadzieścia) ta wina, rzeczona niemiłościwa, jaż jest cztyrnaćcie grzywien, przez miłości, a przeto tako długo ma być ciądzan, jen zabił ślachcica, kako długo ta wina nie będzie zapłacona |
| (jako cecha Boga oraz poszczególnych osób Trójcy Świętej i ich atrybutów, proprietas dei atque singularum personarum s. trinitatis rerumque ad eas pertinentium) 'nie mający początku ani końca, aeternus, infinitus': |
| Jako Jan wiedział, kiedy Maciej moj lud połupił, a łupu do dwora nie dał 1439 |
| Przystęp sam, synu, ać ciebie pomacam (ut tangam te) a opatrzę, jestliś ty syn moj Ezau, czyli nie... A pomacaw (palpato) jego (sc. Jakuba) Isaak i rzekł |
| Jako Jan gotow był swe pieniądze s Piotrkiem wyciędzać, a Piotrek mu nie chciał k temu pomagać 1405 |
| Nie pomagali non cooperati sunt (II Esdr 9, 14) 1471 |
| Jako Mikołaj nie odbił Bartkowi jego winowaćca gwałtem od prawa, gdy mu prawa pomagał 1412 |
| 'ugoda, układ, porozumienie, pactio, conventus, foedus': |
| Oleo caput meum non vnxisti nie pomaściłeś (Luc 7, 46) 1456 |
| Jako pan Wyszak nic wysze nie dzierży w Kociugach, jedno to, cso list pomawia, cso mu Michałow dziad wzdał 1424 |
| Jakom ja nie ręczył ręką ani usty za list Ciemie, co pomawia na czterdziseści grzywien groszy Więceńcewi 1424 |
| 'zagospodarować osiadłość kmiecą, stawiając na niej zabudowania mieszkalne i gospodarskie, in cmethonis praedio domum et aedificia rustica exstruere': |
| 'zawrzeć porozumienie, układ, umowę, uzgodnić, ugodzić, ułożyć, pactionem facere, constituere aliquid cum aliquo': |
| 'plac na budowę, parcela (zabudowana lub nie), locus, quo aedificium stat vel construi potest': |
| (o ogniu, de igne) 'podłożenie, actus inferendi, iniciendi': |
| Jakom ja samoośm nie zaganiał trzemi płużycami dwu częściu niwy, jednej siedliszczanej a drugiej długiej 1473 |
| (o majątku ruchomym, de bonis mobilibus) 'włączenie do wspólnej własności, actus bona ad rem communem afferendi': |
| Jakosm nie wzięła u kmiecia V marcas... ani umowiła na czynsz strącać 1399 |
| 'bezprawne wprowadzenie się do cudzego domu, occupatio domus alienae praeter ius facta'. |
| Pieniądze za winę a pieniądze za grzech nie wnieszano (pecuniam... non inferebant) do domu bożego |
| 'człowiek pomazany oliwą na znak podniesienia go do wyższej godności, qui oleo unctus est in honoribus promovendi gratia': |
| Spowiadam się... com grzeszył, iżem nie popełnia<ł> siedmiorgą miłosierdzia bożego |
| Jakom nie ręczył panu Andrzejewi siedmiorga bydła i siedmidziesiąt 1420 |
| ogień wnieść |
| Jakom nie kazał Sędziwojewym ludziem wziąć siedmiora koni 1404 |
| b. w określonym kierunku, do konkretnie oznaczonego adresata: aa. określone miejsce docelowe: do czegoś: |
| Jako... nie pobrano Piotrowi krawcewi... sukna chąziebn[i]ą rzeczą... ani do niego (sc. Michała) w dom wniesiono 1424 |
| (o majątku ruchomym lub nieruchomym, głównie o posagu i spadku, de bonis mobilibus seu immobilibus, praecipue de dote et hereditate) 'przyłączyć do czyjegoś majątku, włączyć do wspólnej własności, afferre, addere ad rem communem': |
| Jako Jakub od Dobiesła<w>owych ręku nie umarł 1404 |
| Ja nie mogę nijednej winy na tem człowiece najć, o ktorą by miał umrzeć (Jo 18, 38) |
| z określeniami nazywającymi sposób poniesienia śmierci: umrzeć swą śmiercią, sam 'umrzeć w sposób naturalny, naturali morte exstingui': |
| 'zająć dom, wprowadzić się bezprawnie, domum praeter ius occupare': |
| Z takimi czyny nigdy nie przydziesz ku dobremu końcu, ale nędzną a złą śmiercią umrzesz (miserabili morte morieris) |
| 'odmierzać należną komuś część ziemi, ustalać granice nieruchomości, certam quandam atque debitam partem agri alicui dimetiri, fines praedii constituere': |
| Nie umrą oćcowie za syny ani synowie za oćce (non morientur patres pro filiis), ale każdy w swem grzesze ma umrzeć (morietur) |
| Ziarno żytne wpadwszy w ziemię nie umrzeli (nisi granum frumenti... mortuum fuerit), samo ostanie, ale umrzeli (si... mortuum fuerit Jo 12, 24. 25), wiele owoca przyniesie |
| 'nie mówić przez chwilę, aliquantisper tacere': |
| Nie bojcie się... krola asyrskiego ani wszego sebrania, jeż s nim jest, bo s nami jest wielim więcej niżli s nim (multo enim plures, sc. bellatores, nobiscum sunt quam cum illo) |
| Jako Jan i Bar<tłom>iej nie dali dziedzicstwa... Biechnie, ... ale jej zastawili w jej wienie, tako wiele, cso drugiem siostram dawali 1417 |
| Przeztoć Kryst nie chciał jest był człowieka stworzyć... z wody, iżbyć on nie był nieczysty |
| 'bardzo, nadzwyczajnie, valde, egregie': |
| 'woda używana przez Żydów do rytualnego oczyszczenia, przygotowywana przez zmieszanie z popiołem z jałowic, aqua cinere iuvencarum admixto, qua Iudaei in expiationibus ritualibus utebantur': |
| Nabiorą popiołu zeżżonego ('spalonego') za grzechy i wleją żywej wody (aquas vivas) na *nie w ssąd |
| Wychod wod (exitus aquarum, Puł: wod) wywiedle jesta oczy moje, iże nie strzegle zakona twego |
| Nie pogrężaj mie potop wodny (non me demergat tempestas aquae) |
| wielebniejsze urodzenie |
| w odniesieniu do naczyń i rur wodnych: |
| Mogąli przysiężnicy albo wojt ortel odwłoczyć... a kako wielekroć (quamdiu et quotiens) może być albo nie może podług prawa prawego? |
| Jakom ja się nie wrzuciła w cła w ziemne i <w> wodne 1438 |
| 'większe, cenniejsze zwierzęta domowe, animalia domestica maiora': |
| Bog sam wodza (dux Deut 32, 12) jego (sc. luda) był a nie był s nim bog cudzy |
| 'poddawać próbie, wystawiać na działanie pokusy, in tentationem inducere': |
| 'składać fałszywe zeznanie, testimonium falsum praestare': |
| Eż Andreas i jego ociec od dwunaćcie lat nie był w dzierżeniu wirzb, o jeż się rzecz wodzi 1401 |
| Bo... każdy s nich (sc. ewanjelistow) nie pisał wszytki rzeczy <...>, ktora sie snadź tako wodziła, iże kiedy stał miły Jesus przed Piłatem, wyszedł ku Żydom na dwor |
| Nie będzie odniesiona laska od Judy a wojewoda (dux) z biodr jego |
| Jako rychło klęty wyjedzie, tako ma być śpiewano, aby nabożność sierc wiele ludzi dla jednego zapiekłego (unius obstinati, Sul 5: zapieklonego) od służby boskiej nie odpadali |
| Cum autem non haberet, vnde redderet, gdyż jest ten to sługa nie miał, skąd by zapłacił, iussit eum dominus venundari (Mat 18, 25) ca 1420 |
| Czso mi ręczył Andrzej za pieniądze, tych mi nie zapłacił, a o to mam szkody 1387 |
| Eże Jasiek ręczył Ludce kopę groszow, a tego jej nie zapłacono 1386 |
| Jako to, czsom kupił sołtystwo u Szczepana, tom mu wszytko zapłacił i nie winowatem mu go niczs 1414 |
| Jegom nie drapieżył, tegdym zapłacił (quae non rapui, tunc exsolvebam Psal 68, 5, Puł: jeśm zapłacił, Fl: to jeśm zapłacał) |
| Zjawił jeśm sprawiedlność twoię w kościele wielikiem, owa warg mojich (Puł: wargy moje) nie zapowiem (ecce labia mea non prohibeo) |
| Nie takiej żony na ziemi w weźrzeniu, w krasie i w umyśle swych słow (in sensu verborum) |
| Paknięli jana strona... trzykroć wezwana się na sądzie siedzącym (praesidentibus) nie postawi |
| 'zamiar, zamysł, cel, postanowienie, plan, consilium, propositum': |
| 'znaczenie, sens, significatio, sensus': |
| Iż Marcin... Jakuba... nie bił ani w ogień miotał, ale [mu sie w ten czas] sie sam ot wielgiego wrzoda w ogień wrzucił 1418 |
| 'droga publiczna, gościniec, via publica': |
| 'termin posiedzeń sądu wiecowego, też sąd wiecowy, odbywający się na zjeździe panów (dygnitarzy) danej ziemi, sądzący w sprawach ważniejszych, a także jako instancja wyższa od sądów ziemskich, dies, quibus iudicia wiecowe appellata habebantur, etiam summum nobilium iudicium in conventu provinciae generali agi solitum, quod maioris momenti causas iudicabat, atque iudiciis terrestribus maius erat': |
| Gdyż unędzonym nie ma być przydano unędzenie (cum afflictis non sit addenda afflictio), tym to służebnikom na potem zapowiedamy ktorychkole zabitych obłupiać |
| 'być zakutym w dyby, in vincula coniectum esse': |
| A też sie przeto utykał (sc. Jesukryst), iże był tako unędzon, aż na nogach stać nie mogł |
| Jako cso na mię ksiądz opat żałował, abych mu samodziewięt... gwałtownie trzy sieki w podwoju uczynił, tegośm ja nie uczynił 1423 |
| Tegdy o przerzeczonej dawności nie ma być śmiałość albo nadzieja, albo domnimanie (tunc de ipsa praescriptione minime praesumat) |
| Jako cso na mię Jędrzej żałował..., abych wziął przenajem ot jego ludzi w dwie siekirzyce, tego jeśm ja nie uczynił, alem je darmo wrocił 1424 |
| Śmiara (patientia, Puł: cirpliwość) ubogich nie zginie do końca |
| Człowiek aczby spał z żoną słączenim siemienia (coitu seminis), jeż to by była dziewka... wypłatą nie wypłacona, ... bita będzieta oba |
| Eż Maciej wyszedł ote mnie nie zasadziw mi przez mego wiedzenia 1419 |
| 'bez lęku, odważnie, sine metu, fortiter': |
| 'szarpać, targać, brutalnie obchodzić się z kimś, czymś, aliquem concutere, vexare, agitare, male tractare': |
| Jakom ja nie zaorał ani zasiekł w Borzyszewie wwiązaniu w Syrominie 1414 |
| Jako cso jest Konarski mieszczanom warcskim dał winę o głowę niewieścią, ta swą śmiercią umarła, ale nie zabita 1407 |
| Ta niemoc nie jest ku śmierci (non est ad mortem Jo 11, 4), ale prze chwałę bożą |
| Bo nie jest we śmierci, jenże by ciebie pomniał (quoniam non est in morte, qui memor sit tui) |
| Jestliby kto ocz <p>rożnie albo nie bacząc przysięgał z upadu języka swego (lapsu linguae) albo z prędkości..., tedy taki onegoż to dnia w wieczor ma rozmyślić, co udziełał 1484 |
| Kaźnią kaźnił mie Pan a śmierci nie dal mię (morti non tradidit me) |
| A też sie nie modlicie wiele jako pogaństwo, bo oni mnimają, aby w ich mowie wielikiej (in multiloquio suo Mat 6, 7) byli wysłuchani |
| wiel(i)ka niemoc |
| 'istotna, ważna, poważna, niebłaha, niebagatelna sprawa, res gravis, magni momenti': |
| Ale jestli ten syn przedtym obżałowan o takie rzeczy wielkie (pro criminalibus sit inculpatus)..., takiemu nie może pomagać przysiąc ociec |
| 'ulegać zagładzie, niszczeć, marnieć, pessum ire, perire, consumi, confici': |
| 'iść na stracenie, ire ad mortem': |
| Iże mię pozew w domu nie zastał ani o nim wiem 1441 |
| Jako jest Bogusław Staszka nie upominał in duas septimanas ani go doma zastał 1398 |
| Eże Szczepan pospolnych ściegien nie zajął, niż jako je zastał ot pięci lat, tako je grodzi 1411 |
| Gdyby mać jego kurwą mianował a nie otezwał ani doświadczył, cso mowił, w takąż winę skazujemy ji być upadłym (in similem poenam ipsum decrevimus incidisse, Dział 40: rowną winę jako o pirwe ma pokupić) |
| 'odrzucić, nie zgodzić się na własną śmierć, propriam mortem reicere, non concedere': |
| 'doradzać wydanie kogoś na śmierć, mortis alicui inferendae auctorem esse': |
| Żałowaliście nań, jakoście chcieli, a wszakoż jemu nic nie stało ku śmierci (nihil dignum morte actum est ei Luc 23, 15) |
| Są tu niektorzy s nami stojąc, ktorzy nie ukuszą śmierci (qui non gustabunt mortem Mat 16, 28) |
| Ale z drzewa wzwiedzenia dobrego i złego nie jedz, bo w ktorykoli dzień jego ukusisz, śmiercią umrzesz (morte morieris) |
| Będzieli kto słowa moje chować, śmierci nie uźry na wieki (mortem non videbit in aeternum Jo 8, 51) |
| Jakom ja nie pomłocił dwu brogu, jenego pszenice a drugiego żyta 1478 |
| ze zdaniem: |
| 'uczynić coś mniej licznym, zmniejszyć, minuere': |
| Przeto wy nie możecie świadczyć tym jednym człowiekiem ani z pomocą tego przysiężnego pisarza to zapowiedanie z prawa |
| Jakom ja do paniej... nie słała anim ślubowała Helżce dwie grzywnie posagu na pomoc 1419 |
| 'pożyczka zwrotna (w pieniądzach, inwentarzu, zbożu) udzielana przez pana kmieciowi na zagospodarowanie się, pecunia, pecus, frumentum a domino cmethoni rei familiaris constituendae causa commodata': |
| Stanisław... <z> swymi pomocmi (pro pomocniki?) nie wziął... szyndem samostrzała 1444 |
| Jakom ja pomocnicą nie była, kiedy Smysława bita 1406 |
| Zawierne kielich moj będziecie pić (calicem quidem meum bibetis Mat 20, 23), ale siedzieć na prawicy mojej albo na lewicy nie jest me dać wam |
| Gdyż przez tako wieliki czas (per tantum tempus, Dział 26: tako długo) nie było się jemu... stało zapłacenie |
| Gdy my nie wiemy waszego miasta obyczaja i wielkrzow (OrtMac 43: wielkrza) |
| Przestąpili kto mieski (OrtOssol 14, 1. 43, 2: miescki) wielkierz płacić na ten dzień, jako ślubiono, to rajce na nim mogą wziąć nie patrząc jinnego prawa |
| My przysięgamy... wielkierzow nie czynić bez rackie wole w swem rzemiśle XV p. post. |
| Wojt albo sędzia może sirotnych ludzi (orphanis hominibus), słowie co przyrodzonych tu nie mają, [mogą] nagle fołdrować rzeczy |
| Otoć każdy lekarz faści, nie pomogą jego maści |
| Za nim wszytek świat idzie a my temu nic nie pomożemy |
| Iżem by[u]ł posłem do Andrzeja..., iż by pomogł <s> swym szołtyszem prawa..., i prawa mu nie pomogł 1398 |
| Tamen nullum contraxit eculeum, nie dopuściła u sie tarnu, originalis peccati XV med. |
| Uciądzać się dać nie chciał (sc. Szymek) 1428 |
| Cesarz otsichmiast nie dałci się jest on był cesarzem zwać |
| Tom<u> uczynił za jego początkiem, iż mu sie na prawo nie dał wściągnąć na jego łące 1419 |
| Udziełał... dwa pierścienia..., aby sie mogły przewlec (ut mittantur) przez nie żyrdzi |
| Iże Dobrochna... nie wzięła połtrzecia tysiąca złotych czyrwonych paniej Margarzacinych [wojewidzie] wojewodzinie jej oćczyzny 1427 |
| O to sie nie jednali 1403 |
| Tegodla kiedy czynisz jamużnę, nie daj przed sobą trębić, jako czynią licemiernicy w synagogach a na ulicach, aby je ludzie chwalili. Zawierne wam powiedam: Wzięlić pomstę swoję (receperunt mercedem suam Mat 6, 2) |
| Nie na wieki... grozić sie będzie (comminabitur) |
| przy czasownikach dla wyrażenia zróżnicowania semantycznego w stosunku do odpowiedniego czasownika bez się: się: |
| Grzech jego nie jest żydowski, czusz <aby> tą mocą pomszczon, ktoraż nam jest pożyczona |
| A nad to i zboża w mem wojewodzstwie nie dbałem (annonas ducatus mei non quaesivi) |
| Jako Laurencius rzeczy tych nie pokradł..., ale jich ot nieprzyjacioł na wojnie nabył 1411 |
| Acz mi będzie chcieć sie jeść (si esuriero), nie powiem tobie |
| Częstom się nie gniewał mych grzechow |
| 'myśl, myślenie, cogitatum, cogitatio': |
| Krokwi dachu jego nie są w mur ani na mur postawiony, ani sięgają w mur, ani na mur (sed laquearia tecti sui murum non attigerunt) |
| To poselstwo przed tym nie słychano, a przeto nade wszytki myśli i nad rozum sięga |
| Eże Jan nie pobrał Mikołajowi sta drzewa samopiąt wojną siłą 1423 |
| 'rozważenie jakiejś sprawy, deliberatio alicuius rei': |
| 'Boże zrządzenie, postanowienie, na które człowiek nie ma wpływu, voluntas Dei': |
| Kto jako Gospodzin Bog nasz, jen... śmierne (humilia) widzi na niebie i na ziemie? |
| 'grzech, którego popełnienie grozi według pojęć religijnych utratą zbawienia, peccatum mortale': |
| A pakli jej nie będziesz chcieć wrocić (sc. żony), wiedz to, iże śmiertnie musisz umrzeć (morte morieris) |
| 'występujący w pełnej liczbie, nie wyłączając nikogo ani niczego, każdy z wielu istniejących, każdy bez wyjątku, każdy możliwy, omnis, cunctus, unusquisque': |
| 'występujący w pełnej liczbie, nie wyłączając nikogo ani niczego, każdy z wielu istniejących, każdy bez wyjątku, każdy możliwy, omnis, cunctus, unusquisque': |
| 'występujący w pełnej liczbie, nie wyłączając nikogo ani niczego, każdy z wielu istniejących, każdy bez wyjątku, każdy możliwy, omnis, cunctus, unusquisque': |
| Na woli (in arbitrio, MamLub 45: na wolą) mężowej będzie, aby uczyniła (sc. małżonka) albo nie uczyniła |
| 'bez przymusu, przez własną decyzję, dobrowolnie, sponte, libere, voluntate': |
| To nie jest w [s]twe woli, abyć tobie Kryst dał długie zdrowie |
| Jako Jarand nie kazał zabić Piesika ani ranić, ani złą wolą jąć 1417 |
| Co człowiek zabit pana Więceńcew, to nie s mą wolą ani radą 1397 |
| Od Pana Bogać ta rzecz poszła i nie możemyć nics bez jego wolej (extra placitum eius) uczynić jinego |
| Iż nikt kromie czyjej wolej (domino invito nec rogato, Sul 44: przez dzięki pana jich) niżadnej rzeczy nie ma wziąć |
| Jakom nie wegnał kobyły w Mikniewę dziedzinę przez jego wolej 1386 |
| 'zwolnienie na pewien czas od obowiązków wobec właściciela ziemi, także miejsce, gdzie obowiązuje to zwolnienie, immunitas, qua quis a muneribus domino solvendis ad tempus liberabatur, etiam: locus ab huiusmodi tributis levatus': |
| Jakom ja nie wziął dwoich taczek 1462 |
| Jako Jakusz z Drogosławem nie obiecali swe siestrze trzynaście łokiet sukna, kołdry tawciane i cztyry poduszek tawcianych, czepca postawcewego 1421 |
| Eże Petrus... obiązał się czynić prawu z swymi ludźmi na dzień zawity, a nie uczynił 1415 |
| 'ukrywać, nie ujawniać, occultare, celare, dissimulare': |
| taić się: 'ukrywać się, nie ujawniać, occultare, celare, dissimulare': |
| Tej nocy... spadł grad silny, miedzy tym spadł obrazek z obłoku..., a tak on obraz ni-od-jednej (i.e. od nijednej) gorącości nie roztajał, ale ji położyli w ziemię... i leżał tamo trzydzieści lat i dwie lecie, toż dopiro jął tajać (tunc liquefiebat) |
| 'nie wprost, zawile, implicite, obscure, non aperte': |
| Tamo wyrzucili się na nie smokowie s onej jaskini silnie okropne (horridis corporibus) |
| 'koniec pomyślności, zguba, zagłada, finis rerum secundarum, excidium, pernicies': |
| Tedy oni wszystcy za jedno krzykną a siebie ponękając (se mutuo cohortantes) wzruszyli się na nie |
| Gdy upadnie (cum ceciderit, Puł: sie potknie), nie zarazi sie, bo Gospodzin podkłada swoję rękę |
| 'dobrowolnie, z własnej woli, bez przymusu, sponte, voluntate': |
| 'samorzutnie, samo z siebie, sponte, per se': |
| Dawam sie... winna..., i[ch]żem Boga mego nie miłowa<ła> ze wszytkich sił moich |
| Jakom ja Żbiejcie siły nie uczynił, wywiodł z tańca, ani pomocnikiem był 1404 |
| Jakom ja u Strzechny nie brał bydła ani żyta siłą 1400 |
| 'odczekiwać, nie robić czegoś od razu, cunctari, cessare': |
| przepuścić kogoś wolnie |
| 'dzień tygodnia pierwszy po niedzieli, dies Lunae, hebdomadis dies secunda': |
| Wiedziałli o tych żałobach a nie byłali jemu zawada, słowie aczby jemu było wolno przyć i odyć k tym to sądom |
| 'być na wolności (nie w więzieniu), liberum (non vinctum in carcere) esse': |
| 'niebieskofioletowy, może też ciemnoniebieski, niebieski wpadający w czarny, lividus': |
| Benivole mansi apud Stiborium, nunquam me illiberavit vlg. nidy mię nie poniewalał, abych w niego bił 1424 |
| Odpowiedział miły Jesus: ... Aczlibych was pytał, nie odpowiecie mi ani mię już wolno puścicie (neque dimittetis Luc 22, 68) |
| 'z pełnym przekonaniem informować, zapewniać o czymś, aliquid pro certo affirmare, aliquem certiorem facere': |
| Ja prosił za cie, aby w twych pokusach nie ponikła wiara twoja (ut non deficiat fides tua Luc 22, 32) |
| 'rękojemstwo, zabezpieczenie zobowiązania rodzące odpowiedzialność rękojemcy zamiast lub obok dłużnika, sponsio, fideiussio, cautio': |
| Zgrzeszyłam... naprzeciw tobie wielkością grzechy mojimi, tako iż nie jest liczba jich we mnie |
| Gdzie ja mam ciebie przymować, gdyż niebo i ziemia twej wielikości nie może osięgnąć |
| Nie podług dostojności person ani podług wielkości alibo mniejszoci rzeczy (nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum), ale podług oczrzedzi się prawujących... powod a sampierz... wysłuchani a otprawieni *mają być |
| 'swobodny, niezależny, nieograniczony, liber, qui suae potestatis, sui arbitrii est': |
| 'nadużyć napojów alkoholowych, zamroczyć się, podniecić się napojem alkoholowym, nimium bibere, ebrium fieri': |
| (o ludziach, de hominibus) 'niezwiązany ślubem małżeńskim, niepoślubiony, non nuptus, non desponsatus': |
| Tego mu jest nie upłacał we trzech leciech, trzy grzywien i z tego-smy ji wyprawili 1421 |
| Jako Olbracht nie miał u Jakusza wolnego połuśledzia, ale mu nocą sbiegł s jego uprawizną 1400 |
| 'ponieść szkodę, damnum accipere': |
| Święta kry, ... racz mię ty sobą napoić, niedostatki upokoić, aby mi czart nie mogł szkodzić! ca 1440 |
| To mowi Pan Bog ludu temu to, jenże to jest miłował ruszanie nogami swymi a nie upokoił się (non quievit) |
| 'uciszenie, uspokojenie, quies, pax, animus tranquillus': |
| ze zdaniem: |
| Jako minęła trzy lata tym rokom płacenia, ani go nigdy nie upominał 1408 |
| Ale zaprawdę siostra mi jest (vere soror mea est), dziecię mego oćca, ale nie dziecię mej macierze |
| Jako Jan nie upominał mi się swego prawa 1391 |
| Nie wymierzyłaś mi trzeciej rolej, a jam się <o> to był upominał 1443 |
| Jakom ja dwojga dzieci nie stracił gwałtem, ktorem miał z siostrą Broniszowną stryjeczną 1472 |
| 'wezwanie do jakiegoś działania, pouczenie a. wezwanie do zaniechania działania, napominanie, ostrzeżenie, actus ad aliquid exhortandi, ad aliquid faciendum impellendi vel ab aliqua re deterrendi': |
| 'domagać się czegoś, przypomnieć o swoich pretensjach, wystąpić ze skargą do sądu, aliquid poscere, de postulatis suis commonere, litem ad iudices deferre': |
| Iako Przedsław był w ziemi mimo trzy lata a nigdy Mojka, Maćka i Jarosława prawem nie upomionął 1414 |
| 'w sekrecie, clam, occulte': tajno mieć 'nie ujawniać, ukrywać, non ostendere, occultare' |
| Milczał ani kiedy go upom<n>iał (admonuit, Dział 25: nie jest nigdy nagabał) janym słowem o płoty przerzeczone |
| 'upór, uparte nieposłuszeństwo, nieustępliwość, zuchwałość, pertinacia, contumacia, audacia': |
| 'taki, który powinien być zachowany w tajemnicy, zastrzeżony dla wybranych, qui occultari, certis quibusdam reservari debet': |
| Tegdy Mojżesz wyprawił wszytko synom izrahelskim, ktorzyż to nie uposłuchali jego (non acquieverunt ei) |
| Zatwirdziło sie jest serce faraonowo i nie uposłuchał jich (non audivit eos) |
| Jako Wociecha... nie upozwano (var.: upozywano) podług prawa 1401 |
| Jako jest Blizbor nie wiedział, kiedy upozywano s te dziedziny o młyn a o jezioro 1396 |
| Pakli i tak nie będziecie mnie posłuchać, (sin autem nec sic oboedieritis mihi), przydam karania waszego |
| Co kupił Grzegorz w Czechlu..., to jest za swe pieniądze kupił, ... ale nie za siestrzyny pieniądze 1413 |
| Kto jest ten, jen by nie chciał bojować przeciw ludu żydowskiemu, gdyż tak krasne żony (tam decoras mulieres) mają? |
| Jakom ja nie wziął... pasa, bursy..., wszego tak dobrego jako trzydzieści groszy 1462 |
| Jako to świadczą, jako pani Margorzata Szymana wręczyła in dimidiam decimam marcam a s tego go nie uprawiła 1401 |
| O ktore żyto i o owies Maciej na Szczepana żałował, o tom ji ja s nim uprawił, eże nie miał nań o to żałować 1424 |
| O ktore żyto i o owies na mię Maciej żałował, o tom się ja s nim uprawił, eże nie miał o to żałować 1424 |
| 'układ, umowa, porozumienie, pactio, conventum': uprawienie pańskie 'umowa między panem a chłopem przyjmującym rolę do uprawy, pactio facta inter dominum et cmethonem, qui agrum colendum recipit': |
| 'świadczenie, należność chłopska wynikająca ze stosunku poddańczego, munus cmethonis, quo domino feodali obligatus erat': |
| Jako Staszek szedł precz nie uczyniw ksieniej uprawizny 1386 |
| Iże Szczedrzyk osadził ławicę abo sąd i wołał sołtysza ku prawu, an ('a on') nie chciał przyć 1400 |
| 'uzyskać spełnienie prośby, precibus impetrare, obtinere aliquid': b. z dopełnieniem nazywającym tego, do kogo była skierowana prośba: aa. w gen. a. acc.: |
| O niewolnych zbiegoch. W prawie cesarskiem stoji, aby słudzy niewolni... nie mogli być z ręku panow swych wywoleni... Ale iże częstokroć tacy niewolni ręku panow swojich uciekając... u obcych ziemian... nocowani bywają |
| Kiedy mnich na koniu skacze, nie weźrzałby na nalepsze kołacze |
| 'podniesiony głos, krzyczenie, krzyk, wzywanie pomocy, clamor, vociferatio, clamatio petentium auxilium': |
| Uźrzawszy Noemi, iże zatwardziałym umysłem Rut była się uparła (decrevisset) s nią jić, więcej jej nie broniła |
| Już płaczu i wołania ojcow lutośnego nie chciał cirpieć |
| Jakom ja ottąd, jako pozwy wyszły, nie uprzedała nics skotu ani bydła nisi quantum recognoscet 1425 |
| Nie mamy się pospołu tak sjimować jako jini narodowie (non possumus ita coniungi sicut gentes) |
| Eże Jan zapłacił mi mej żony posagu siedm grzywien, jeszcze mi pięci nie popełnił 1400 |
| Nie będziesz winien, gdyż się kto popełznie (labente alio), nagle padnie |
| Acz sie uprzezpieczasz nie myślić nieprzyjaciela twego, to, cso sie uprzezpieczasz, na szkodę sie sam wydawasz (si te securas non cogitare inimicum tuum, quem tu cogitas, periculo te exponis) XV p. post. |
| 'zbrudzić, zanieczyścić, poluere, maculare, inquinare': |
| Tuku owczego ani wołowego (adipem... bovis), ani koziego nie będziecie jeść |
| Nie ostawić pszenice tobie... ani stad wołowych (armenta boum) ani owczych |
| miara i stopień wyrażone przez porównanie: |
| w związkach wewnątrz zdania określa ogólnie czas czynności, odsyłając do innej, minionej czynności 'wtedy, wówczas, tamtego czasu, illo tempore, tunc': |
| Też tak chcemy mieć, aby żadny ziemianin w onem mieście... nie śmiał w zbroi chodzić 1498 |
| czasowego bezpośrednio następczego tak długo 'aż, póki nie' tamdiu (donec)': |
| Oliwy będziesz mieć..., a nie będziesz się mazać olejem, bo skapie a zginie (quia defluent, sc. olivae, et peribunt) |
| Gdyż... Tobijasz był jęt,... a wszakoż tak (tamen) sąc w jęcstwie, przeto drogi prawdy nie opuścił |
| z dodanym ograniczeniem poprzednika w połączeniach ale tak aby, ale (wszako) tak acz, ale tak że wprowadza zastrzeżenie 'z tym jednak że, z zastrzeżeniem że, pod warunkiem że, ea condicione, ut': |
| Iże rycerze... personą naszę znamionują, ... skazania... przez nie osądzone... w osobnych księgach popisują (conscribuntur) |
| Naleźli bydliciele Jabes Galaad w tej wojszcze nie bywszy... Tak posławszy (miserunt itaque) dziesięć tysiącow mężow wybornych przykazali jim |
| Jestliby kto ocz <p>roznie albo nie bacząc przysięgał..., jakoż to sie często przygadza w wielomowieniu (in multiloquio), tedy taki... ma rozmyślić, co udziełał 1484 |
| Chcąc on to ot nie przewiedzieć, iże narodzilić się ktory człowiek na świecie taki, coż być on był nad n<i>m mocniejszy |
| Tedy takiemu panu (domino suo), ot ktorego wyszedł (sc. kmieć) proście nics nie da |
| 'urządzenie regulujące wypływ wody ze stawu albo potoku, emissarium aquae e lacu vel rivo effluentis': |
| Jakosmy jednali i ujednali a prawo-smy jich ziemskie nigdy nie upuszczali 1420 |
| Aby nie upuścił ne forte mittat (ne forte mittat, sc. Adam, manum suam et sumat etiam de ligno vitae Gen 3, 22) 1471 |
| Jakom ja Piotrowa jęćca nie upuścił <a>nim go od niego brał 1441 |
| Pakliby tymi winami kaźnion nie skaraw się (non correctus) ten isty gwałt... uczyniłby, tegdy... ma być potępion |
| 'ukaranie, wymierzanie kary, też sama kara, puniendi, poenam constituendi actus, etiam ipsa poena': |
| 'okazanie życzliwości, łaski, gratia, honore aliquem afficiendi actus': |
| Skarbi (sc. człowiek, thesaurizat) a nie wie, komu zgromadzi je |
| Weselcie sie... w powyszeniu czci waszej, ktora taka jest, iże jej rownia nie masz na niebie i na ziemi |
| 'odszkodowanie płacone wdowie za utracone dziewictwo, pretium viduae pro virginitate amissa solvendum': |
| w związkach wewnątrz zdania dołącza na stopniu równorzędności (często z towarzyszącym spójnikiem a, i) część zdania, informując, że jest ona w tym rzędzie członem nie pierwszym, często ostatnim, kompletującym, czasem nieoczekiwanym 'a też, i też, i tak samo, atque, etiam, et eodem modo': |
| Jako Jędrzej nie wziął Stachowi dwu wieprzu gwałtem 1400 |
| Nie pożąd<a>j żony bliźnego ani takie (Dek I 7: ani takież) rzeczy jego |
| Nie będziesz łajać głuchemu ani przed ślepym położysz urazu (offendiculum) |
| przenośnie 'kręcić się niespokojnie, trepidare': |
| W ręku nosić będą ciebie, aby nie uraził (ne forte offendas) o kamień nogi twojej |
| Tako Jesus każe szwem lwom, aby sie wrocili na puszczą a przykazał im, aby nijednego człowieka nie skazili ani urazić śmieli (quod hominem nullum molestarent) |
| 'szybko, niespokojnie czymś poruszać, agitare, vehementius movere': |
| Jakom ja nie ułowił w stępicy Janowy kobyły gwałtem anim jej psy skarmił 1458 |
| Jako Chociemir nie worał w Katarzyn<in> dział na ośmi zagoniech w jej rolą w szyrzą domu 1424 |
| Jako Piotr... nie zastąpił drogi dobrowolnej w Szyroćcu na ulicy Stanisławowi... ani nań wirciochem uderzył 1471 |
| Jakom ja nie pożyczał u ciotki mej... sześcinaście grzywien... ani po śmierci jej... wosku, ani sukna... na pogrzeb kupował 1427 |
| 'uszkodzenie ciała, zranienie, bolesne uderzenie, corpus laedendi, vulnerandi, plagam inferendi actus': |
| Sam-em od siebie nie przyszedł, ale jest wierny (sed est verus Jo 7, 28), ktory mię posłał |
| Nie jimiał (sc. człowiek) gorającej miłości tako wiernej jako święci (caritatem ardentem et discretam sicut sancti) XV med. |
| 'znieważać kogoś, ubliżać czyjejś czci, naigrawać się, ignominia, contumelia aliquem afficere, dignitatem alicuius violare, aliquem deridere': absolute i bez polskiego kontekstu: komuś, czemuś: |
| A wszakoż Bienia tem sobie nic nie poprawi, co pirwej miał dziełać XV ex. |
| 'dać coś na przechowanie osobie godnej zaufania, lub brać coś na przechowanie jako osoba godna zaufania, aliquid apud aliquem deponere, aliquid alicui asservandum dare (dicitur de homine, cui fides habetur), vel ab aliquo asservandum accipere': |
| 'nieuchylający się od czegoś, qui aliquid non vitat, non fugit': |
| Iże Marcisz dziesięciny konwencskiej nie woził do Głuchowa 1440 |
| Jakom drew... nie rąbili gwaltem ani w domy nasze wozili 1489 |
| Jakośm nie urębił zapusta Piotraszewi 1400 |
| Iże pani Febronija z swym synem z Maciejem... nie urębiła połtorasta przerębli 1435 |
| 'poręka, poręczenie, danie rękojmi, fideiussio, sponsio, vadimonium faciendi actus': |
| Jinako nie mają go (sc. człowieka zaćwierdzonego) osędzić, słowie skazać winowatego (aliter... iudicare non debent), wyjąwszy gdyby sie sam przed prawem wyznał |
| Co skazali sędzie miedzy Janem a Piechnem, tego Piechno nie postąpił 1398 |
| Przekonany w sądzie nie może odyć, aliż dosyć uczyni alibo obręczy za to, w czem skazan |
| Non advadendo al. nie dochodząc Jesionowiec ad viam, que vadit a Balińce usque ad fluvium, ab ista via incipiendo poprzeki recte ad fluvium, ubi fuit molendinum Colomiense (1444) XVI |
| Jako D[r]zirżek nie obiecał pasa... Stefano<wi> ani sztyrzech woźnikow 1391 |
| (w odniesieniu do ciał sypkich, de rebus granis minutis constantibus) 'czwarta część korca, cori pars quarta': |
| Oppidalis comes nie zakupny wojt ale pożyczony do czasu |
| 'wójt zaprzysiężony lub nie, advocatus iure iurando obstrictus vel non obstrictus': |
| Nie mogą krolewskiego wojtowstwa albo jinego sądu nająć (iudicia et advocatias, ubi sub banno regio iudicatur, convenire non possunt) |
| Kiedy Jan karczmarz stawiał trzy kmiotowice prze<d> wojta abo przed jego żonę, osądzając mu rolą, a wojt jich nie chciał przyjąć, albo wojt[k]owa 1434 |
| Eże ty pieniądze wojtowskie nie włożony w ty pieniądze 1400 |
| 'dostawać się w trudne położenie, in periculum incidere': |
| 'przechodzić na wieczne posiadanie, na własność, possidendum esse in perpetuum': |
| użycia przenośne: wpaść w czyjś gniew, w czyjąś nienawiść 'stać się przedmiotem czyjegoś gniewu, czyjejś nienawiści, narazić się komuś, subire, excipere (alicuius iram, odium)': |
| 'napaść na kogoś zbrojnie, zaatakować kogoś gwałtownie, też wtargnąć gdzieś, wkroczyć, in aliquem vi incurrere, irruere': |
| Jako mnie pieniądze puściną nie wpadły po [mo]moje macierzy 1426 |
| 'nieodwołalnie, modo inevocabili': |
| Ustawiamy, aby oćciec za złego syna a takież zasię syn prze oćca (et e converso) nie cirzpiał |
| Nie pożądaj żony bliższego ani takież (Dek I 6. 3: takie) rzeczy jego |
| Zawżdy ją (sc. kosę) gotową noszę, przez dzi<ę>ki noclegu proszę. Wstań ku mnie, możesz mi wierzać, nie chcę-ć się dzisia zniewierzać |
| Jako Witosława uręczyła Bogufałowi konia, ten je nie zapłacon 1401 |
| Jakom nie uręczył Tworzyjana i Piotra prz<e>ciw Jędrzejewi wzdać grzywny groszow na wederkow 1427 |
| ze zdaniem: |
| nawiązania 'również, także, nawet, etiam, quoque, quin': |
| Tegdy oni przyjawszy na uroczysko ku przysiędze, usuli dwa kopca nie przysięgawszy 1398 |
| Ale oni ludzie jako źwierzęta a cielestni czytali w Piśmiech urodzenia boskiego, ale rozumem osiąc nie chcieli |
| Strona trzykroć wezwana nie będzieli ku prawu, ... dla niestania ma być skazana (ob contumaciam condemnetur) |
| Jakom konia... nie wziął..., coż jemu frymarkiem skazan 1429 |
| Gdyż jest miły Jesus siedział nauczając, licemiernicy... myślili, jakoby ji uchwacili w słowie, bo są mnimali, by miły Krystus był nieprawdziwy w sądzie... a nie skazał-li-by podług zakona Mojżeszowa, aby ji samego osądzili (ut... contra legem Moysen agentem damnarent) |
| Unde canitis: Poradzaj się, junochu, byś na lato nie został bez grochu XV ex. |
| (być) (nie)dobrze, sprawiedliwie, z małżeństwa, z pokolenia oćczyznego i macierzyznego urodzon(ym): |
| 'obłożenie karą kościelną ekskomuniki, klątwy, sententia excommunicationis': |
| 'rozkaz, polecenie, iussum, mandatum': |
| 'uszkodzenie, actus violandi, laedendi, corrumpendi': |
| Zali sa boleści cie<bie nie udr>ęczyli jako niewia<stę por>adzającą? (parturientem)? |
| 'zwyczajny termin sądowy, na którym nie musiał zapaść wyrok, dies iudicii habendi ordinaria, qua sententiam iudicum pronuntiari non erat necesse': |
| Ty by ni miał nijednej mocy nade mną, być nie dana była od wirzchnej mocy (nisi tibi datum esset desuper Jo 19, 11) |
| 2. o pochodzeniu i pozycji społecznej, de statu, quo quis natus est: a. urodzony, dobrze, kraśnie urodzony: tytuł grzecznościowy szlachcica 'szlachetny, wielmożny, nobili loco natus, generosus': |
| (w odniesieniu do miar ciał sypkich, de mensuris granorum) 'nasypany z czubkiem, z nadwyżką, czubaty, kopiaty, confertus, agitando condensatus, abundans': |
| W kościeleć ji zabyli..., świętości nizacz nie mieli, kapłany poranili |
| O ranę siną i nadętą..., gdzie kości nie są stłuczony albo skażony ani skora rozerwana, XXX szelągow mają dać za pokup |
| z dopełnieniem wskazującym, czego dotyczy pojmowanie: coś: |
| Jestli nie będę dzierżał (sc. przysięgi), tedy mnie przysięga niechaj porazi 1500 |
| Dobeslaus..., nolens in penis succumbere al. nie chcąc się winami dać porazić, dabat in bona... intromissionem 1447 |
| A ci wszytcy, csoż to tamo stali, porażeni ślepotą (eos... percusserunt caecitate)... tako, aże nie mogli drzwi naleźć (eos... percusserunt caecitate) |
| 'zauważyć życzliwie, nie lekceważyć, benevolenter animadvertere, non negligere': |
| Przysięgam.. sprawi<e>dliwości użyczać... w tem to prawie, a tego nie opuścić... prze żadny dar, tako daleko, jako ja z mych piąci smysłow urozumieć mogę XV p. post. |
| W tych słowiech dobrze baczy stateczność świętej cerekwie, ktorąż przepowiedział miły Krystus świętemu Piotrowi w personie świętej cerekwie; bo o Pietrze nie możem urozumieć tych słow, kiedy wiara świętego Piotra przez troje zaprzenie tej nocy była ponikła |
| Tedy wojewoda rzekł: Ja nie skazuję, ale mnie sie tako widzi, by kto mogł gościa zbyć laty 1395 |
| Iż starosty ziem naszych... rzeczy..., jeż k nim też nie słuchają, ... sądzą, skazują a rozprawiają (iudicant, sententiant et discernunt) |
| Jeko ślachetny Paweł... nie jest zdraćca... ani skaźca pańskiej i żadnej parsony 1481 |
| Takoż swe odpowiedzenie urownał (sc. Krystus), iże jego święte słowa potwarzy[l] nie cirpiała; a wszakoż rzekł prawdę |
| Jakom ja Marcinowi... nie otpuścił tego dęba porębić jemu ku szkudłam 1426 |
| 'zniszczyć rąbaniem, caedendo frangere': |
| Jako Jędrzych nie jimował Święcha ani mu pieniędzy z mieszkiem urwał gwałtem 1415 |
| Przała Sara rzekąc: Nie śmiałaśm się urzaswszy się strachy (timore perterrita) |
| 'unieważniać, znosić, rescindere, irritum facere': |
| Nie pożędaj żony jego, tako napełnisz urząd (Dek III 4. 5. 8. 11. 18. 22. 24. 25: rząd, III 7. 17: zakon) stadła jego |
| Ecce ego volo tecum ad dominum Siestrzeniec perdendo et [et] lucrando, quia ipse dictam fidejussoriam caucionem non fideiubuit, in wlgari nie poręczał, sed fecit inter nos amicabilem terminum 1391 |
| Możeli gość albo jiny cz<ło>wiek, co nie może poręki (OrtMac 116: rękojemstwa, fideiussores) mieć..., możeli przysiąc w zawieszony czas |
| Jako Jan nie pobrał Więceńcewi użytkow tako wiele domowych rzeczy 1424 |
| Jako Mikołaj mi nie dorobił, tako jakom ji najął 1424 |
| Tamo nie był nijeden tako wierny albo tako dobry, aby je w swą gospodę przyjął |
| Nie jestesmy tako źli, bychmy to uczynili |
| Grad i ogień... nosiły sie są, a tako wielikie, że nigdy drzewiej nie zjawiały sie tako wielikie (tantaeque fuit magnitudnis, quanta) w ziemi ejipskie |
| Trzecie, eż nie imiał gorającej miłości tako wiernej, jako święci (caritatem... discretam sicut sancti) XV med. |
| Iściec ma wziąć za szkodę tako wiele, ilko jiścizny, a nie więcej |
| Nie czyń grzecha nieczystego procz urzędu (Dek V 4: stadła) małżeńskiego (Dek III 14: procz małżeństwa świętego) |
| 'ogół zasad określających stosunki między panem a chłopem (głównie na Mazowszu), też powinności z tymi stosunkami związane, iura, quibus domini cmethonesque (praecipue in Masovia) tenebantur, etiam officia, quibus obligati erant': |
| 'pomoc na zagospodarowanie udzielana kmieciowi przez pana na podstawie umowy między panem a kmieciem, auxilium, quod pactione facta dominus cmethoni ad rem familiarem constituendam ferebat': |
| Ale dziwna rzecz, skąd im to przyszło, iże mowili, by sie on krolem czynił, a on ich krolem być nie chciał |
| 2. wprowadza pytanie zależne: a. o miejsce 'z którego miejsca, z jakiego źródła, quo ex loco, unde': |
| wprowadza zdanie okolicznikowe miejsca 'z którego miejsca, quo ex loco, unde': |
| 'sprawowanie obrzędów religijnych, sacra faciendi actus': |
| Eże Jan Sędkowi nie dosłużył do roka, jako się u niego urządził 1424 |
| Jakom ja nie wprawił w rękojemstwo... Jana... do Jakuba... za koń r[z]ydzy podla pozw<u> 1479 |
| Też nie był (sc. Jozef) żądny ani skąpy przednie (nec tenax, neque cupidus fuit, nec avarus), ale szczodry, milościwy |
| Jako się Grzegorz [gwałtem] nie mą wolą na siedlisko wprowadził, ale gwałtem 1416 |
| 'opanowanie przez kogoś, opętanie, occupatio, vexatio (a daemone)': |
| Ecce isti tribus diebus et pluribus secuit sunt Christum, et nostri bubacy timent, aby jim nie sklęsł brzuch, circa sermonem transeunt ca 1450 |
| Bo ty, Boże, ... dałeś nam zbawienie..., abychom się nie wracali zasię (ut non converteremur) a pogardzili przykazanim twym |
| 'to, co żywe, urodzone, potomstwo, pokolenie, plemię, qui natus est, qui vivit, proles, aetas, gens': |
| wracać kogoś 'przyprowadzać a. odsyłać kogoś na poprzednie miejsce, remittere aliquem': |
| Cso pani miała Wątrobczyna odzienia, to jest wrociła a nie obwiązała się jinego wracać 1399 |
| Cokolwiek ta pani gotowych pieniędzy... przyniosła swemu mężowi, tych nie trzeba zasię wracać (sibi restituere non debent, OrtOssol 59, 1: wrocić) |
| Porodziciele (parentes) nie powinni za jich syna o pieniądze przejigrane dosyć czynić |
| 'postanowić, podjąć decyzję, wydać orzeczenie w jakiejś sprawie, constituere, consilium capere, decernere de aliqua re': |
| Mamy się strzec, bychom... przeciwo ludziem złego za złe nie wracali, ale zasię dobre za złe XV med. |
| Przeto swych dziewek nie składajcie (non coniungetis) z jich syny |
| Troję żałobę nań (sc. na Jesukrysta) składali, ale Piłat pirwej żałoby nie dbał |
| Jako Laurencius nie składał dwa roki, a na trzeci rok postawił swe rękojmie i chciał je wyprawić 1405 |
| Kiedy mu... składam moj koń, a on zapłacenia nie chciał wziąć 1396 |
| 'unieważniać, znosić, rescindere, irritum facere': |
| Dziewica Maryja porodziła (peperisse), nie poruszywszy żywota swego dziewiczego |
| 'gniewać się, łajać, karcić kogoś, irasci, vituperare, castigare': |
| (o cieczy, de liquore) 'burzyć się jak kipiąca woda, pienić się, falować gwałtownie, fervere, aestuare': [morze wrające] |
| 'bycie w ruchu, ruszanie się, motus': |
| (realnie i przenośnie) 'wprawić w ruch, zachwiać, uczynić niestałym, nietrwałym, commovere, instabilem reddere': |
| Eże Filip nie usiekł Piotrowu synu nogę 1406 |
| 2. 'mieć przekonanie o prawdziwości, autentyczności czegoś, o prawdziwości wypowiedzi, aliquid verum esse credere, fidem habere, alicui rei confidere': a. bez dopełnień w tekście polskim: |
| A też jej to nie wierzą jego dzieci (istud amici puerorum ei non credunt)..., aby ona ktore pieniądze k niemu przyniosła |
| Jesus nie wierzył sam siebie jim (Jesus non credebat semetipsum eis Jo 2, 24), dlatego iże on znał wszystki |
| Jakom dał wysze 30 grzywien groszy na kupią na dziedzinę..., cso mi jich nie wierzono 1424 |
| Pokolenie, jeż nie naprawiło sierca swego ani jest wierzon (Puł: ani wierzon) z Bogiem duch jego (generatio, quae non direxit cor suum et non est creditus cum deo spiritus eius) |
| Przedziem przez twą ziemie gościńcem, nie skłaniając się (non declinabimus) ani na prawicę, ani na lewicę |
| 'zaczepiać przedmiot tak, żeby nie miał podparcia, suspendere, pendere': [podgardłki na pirsiach wieszać] |
| 'przepowiadanie, wróżenie, dar jasnowidzenia, dar wieszczenia, divinatio, vaticinatio, praesagium': |
| 'gwałt dokonany na kobiecie, zgwałcenie, vis, stuprum feminae illatum': |
| Nie *będzie czarownik ani guślnik u ciebie, ani *ktorych *wieszcznikow *opytaj (nec qui pythones consulat) |
| Nie opuścił nas Bog... a skłonił nad nami miłosierdzie (inclinavit super nos misericordia) przed krolem perskim |
| przenośnie: 'poskromić, uczynić uległym, subiectum reddere, domare': |
| 'nie wziąć pod uwagę, uchylić, oddalić, neglegere, removere': |
| 'czynić trudności, niepokoić, impedire, inquietare': |
| Każdy, jenżeby się dotknął gory, śmiercią umrze. Ręce jego nie dotkną sie gory, ale kamienim obrzucon będzie albo sk<ł>ot będzie (confodietur) osękami |
| 'wypełnić czyjąś wolę, polecenie lub prośbę, okazać się posłusznym, przychylnym, voluntatem, issum vel preces exsequi, oboedientem, benevolum se praestare': [o wypełnieniu woli Bożej] |
| 'osada, w której ludność zajmuje się głównie rolnictwem, vicus, rus, pagus quo agricolae habitant': |
| Jestliby był dom we wsi (in villa), ktoraż muru nie ma |
| Jako Jakub parobka do mego sadu nie przywodził anim go mu odbił siłą, anim nań wsi zwołał 1452 |
| Falek... wziął jemu... miecz i tobołę, w jejże byli trzy skoćce groszow (tres scoti, Dział 35: skoćce pieniędzy). Aczkole jemu... tobołę wrocił, ale trzech skoćcow (tres scotos, Dział 35: skoćcow... pieniędzy) jemu nie wrocił |
| ze zdaniem: |
| Usłysząc (auditis) posłowie i tę i owę stronę skazali je krzywe, ale nie ku śmierci |
| Jako cso hinszt ukradzion Janowi..., ten nie wiedzion w Maciejew dom 1406 |
| Iże z domu Annaszowego natychmiast był wiedzion nie w krolewski dom, ale w Kaifaszow |
| Słup obłokowy od nich (sc. oćcow naszych) nie odszedł przez dzień, aby je wiodł drogą (ut duceret eos in viam) |
| Nie wiodł jest jich Bog <drogą> po ziemi filistyńskiej (non eos duxit... per viam terrae Philisthiim) |
| Gościa nie usmęcaj (non contristabis Ex 22, 21) ani gnębi XV p. post. |
| przenośnie 'zapaść w sen śmiertelny, umrzeć, skonać, soporem aeternum inire, mori': |
| Kiedy kto, mając las alibo dąbrowę ot siebie daleką, wieprze swoje... przez jimienie cudze... pędzić będzie chciał do tego to lasa..., aby tego nie mogł uczynić, jeno tylko drogą wiodącą do lasa (per viam ducentem ad silvam, Dział 59: drogą, ktora jidzie do lasa) |
| Palce miała (sc. Maryja) okrągłe a proste, dosyć długie, a nijedną krostką nie poruszony (scabro non infecti) |
| 'przekroczyć uprawnienia, przykazania, przepisy, prawa, leges, praecepta violare': |
| Krew jego przyrodzona nigdy sie w nim nie przeminiła ani sie kiedy ugnieła, ani [v]ktore boleści wrzodowe w nim poruszyła (sanguis non computruit nec se corrumpebat, morbique molestias inducebat) |
| Aczliby dobywszy broni nikogo nie uranił, tedy ma pokupić winę siedmnadzieścia, a temu, na kogo się poruszy, winę piętnadzieścia pokupi |
| Paknięli w tych leciech zamilczy (sc. pani) a nie poruszy rzeczy, tedy od swego prawa odpadnie |
| Jako Andreas poruszył trzy kopy lnu, nie maję prawa, pod trzemi grzywnami zakładu |
| Nie poruszyłeś exhorruisti (illos enim antiquos inhabitatores terrae... quos exhorruisti, quoniam odibilia opera tibi faciebant, ... perdere voluisti Sap 12, 3) 1471 |
| 'zabrać, unieść z sobą, secum ferre, asportare': |
| I wzniosł rękę swoję na nie..., by porzucił (ut deiceret, Fl: by srzucił) si<e>mię jich w pogany |
| A porzucił się (sc. Achab, proicens se) na łoże swe, obrociw twarz k ścienie i nie jadł chleba |
| Jako Katerzyna, uxor pana Byerwoldi, percussione nie porzuciła dziecięcia, neque ab eius manibus puer mortem habet 1424 |
| 'postawienie, przywiedzenie (tu świadków do sądu), actus adducendi (dicitur de testibus in iudicium adductis)' (?): |
| Siędzie, gdzie go nie posadzą, chce się sam posadzić wyszej, potem siędzie wielmi niżej |
| Niektorzy z naszych rycerzow..., gdy na grodziech naprzeciw nieprzyjacielom będą posadzeni (cum... positi fuerint, Sul 21: bywają położeni), abo na walkach, wzięli obyczaj nie stać pod żadną chorągwią |
| Nie może sie miasto skryć na wysokiej gorze posadzone (supra montem posita Mat 5, 14) |
| 'wyznaczyć kogoś (do pełnienia jakiejś funkcji), aliquem aliqui rei gerendae destinare': |
| bezpośrednio następczego 'tak długo, póty (aż, póki nie), tamdiu (donec)': |
| Toć jest tako rzeczono, abychom nigdy się doszłymi a sprawiedliwymi nie czynili XV med. |
| Tedy my... przysądzilismy Janowi włosną ręką przysiągwszy odyć, a to tako, aczby Jan nie był pirwej poruszon we czci. |
| Nie jest obyczaj, aby wiano przed prawem dawano, ale tako (sed moris... est), gdzie sie mają pojąć, tedy jej jawno... wiano daje |
| Sędzia alibo podsędek... mają moc dać służebnika ku pozwaniu, le tako, aby (ita tamen quod) ktorzy mają prawo, aby nie pozywani |
| Ci wszytcy... porażeni ślepotą..., tako aże (ita ut) nie mogli drzwi naleźć |
| Zgińcie grzeszni z ziemie i liszy..., tako iżby jich nie było (ita ut non sint) |
| Pakliby ktory krzywy... ku mocy przyjć by wzgardził, tako żeby prawu stać nie chciał (sic quod iuri nollet parere)..., to wszystko onemu (sc. bolącemu)..., dano ma być |
| Bychą nie mołwiła usta (os) moja skutkow ludzkich |
| Powoda nie mogą przy<ci>nąć ku przysiędze niżli tako, (nisi in tali condicione) gdyby żałował o dług po umarłej ręce |
| Gdy Mikołaj... jał, tako przede m[p]ną rzek, iż mię Wociech nie ranił, ale mię pies ujadł 1416 |
| Nie jest sie utajiła usta (os, Puł: kość) moja ot ciebie |
| Cso Siewierzyn mowił Wawrzyńcowi, iżby nie dał na się roku ustać, an ('a on') mimo tę mowę dał [dał] na się roku ustać 1403 |
| Niemirza... ustał sex marcas et transivit de sąd, nie oprawił, a o to ostał sądowi sex marcas 1397 |
| 'zatracenie, zagłada, exitium': |
| Nie wzwiedzą naszy nieprzyjaciele ani się domnimają, aż my przydąc miedzy je i zbijemy je a ustanowimy działo (cessare faciamus opus) |
| 'zatracenie, zagłada, exitium': |
| Rzekła jest Rebeca:... weźmieli Jakob żonę s rodu tej to ziemie, nie chcę żywa być. Tako lepak zawoła (vocavit itaque) Isaak Jakoba |
| Jęli niektorzy mowić: Aza to nie jest syn Jozefow... ? Tako iże sie imą pogarszać w nim (et scandalizabantur in eo (Mat 13, 57) |
| Myślili są rady, jichże nie mogli ustanowić (stabilire) |
| Po wszytki dni, dojąd będzie żyw syn Isaj na świecie, nie ustanowisz się ty (non stabilieris tu) ani krolewstwo twe |
| partykuła: wzmacnia część zdania 'również, także, etiam, quoque': |
| 'zarządzenie, przepis prawny, postanowienie, zasada prawna, statut, praeceptum, mandatum, lex, decretum, regula legis, statutum': |
| Jakośm ja miedzy jimi smowił, iżby jeden na drugiego nie miał ustawać rok, a ono wieżdy ustał 1401 |
| Jako pani Pozna<ń>ska cz<y>niąc dosyć prawu nasadzenia, posadziła <mię> przeciw Janowi..., a on mię przy<j>ąć nie chciał 1430 |
| Jako mu karczmarki jego nie wygnali ani jej wrębow pobrali 1427 |
| Jako [Dziedi] Dzietrzych Lutomski ręczył dwadzieścia grzywien Tomie wręcz za dziatki Brodziałowy <s>siostrą, dokąd lat by nie mieli 1406 |
| Jako na B. Piotraszowy macierze posagu niczs nie zostało ani Piotrasz ku B. prawa ima 1391 |
| Jakom ja... nie wziął s skrzynie... Święchninej, ktorą miała za posag z domu oćca jej, sukniej nowej barwy 1471 |
| Eż pan Mirosław nie wziął po ciotce Janowie posagu niczs 1400 |
| Jenże ustawił albo założył jeś ziemię na ustawicstwie (super stabilitatem, Puł: na ustawictwie) jej, nie nachyli albo nakłoni sie na wiek wiekom |
| 'bez przerwy, raz po raz, stale, niezmiennie, wytrwale, ciągle, nieustannie, nulla interposita mora, iterum atque iterum, constanter, continuo': |
| Jakom nie wręczył Jana Jarosławskiego we dwadzieścia grzywien pospolitych naprzeciw Janowi Biernartskiemu 1421 |
| Jakom nie wręczył Marcina w rękojemstwo przeciwo Abramowi 1423 |
| Jako ksiądz Dobiesław nie dał ośmi skot i grzywny na zastawę w Targoszycach, ale się w nię wręczył 1411 |
| Domine iudex, hic me cittavit pro isto debito, quod dedit et legavit prius Thome..., qui me cittaverat ad ius spirituale et iudicium iterum non iudicat al. nie posądza 1498 |
| Acz ustawią przeciwo mnie grody (si consistant adversum me castra), nie będzie sie bać sierce moje |
| Iże Gorazdow<sz>czy nie ustawili jinne<go> świadka, jedno tego, cso ji mienili 1420 |
| Pakli (sc. gwałtownik) przed sądem ustawiw się, ... sprawiedliw się nie uczyni (si... citatus... se non iustificaverit), tegdy... skazujem, że ma być potępion |
| 'posłowanie, wykonywanie czynności posła, też sami wykonawcy czynności, legatio, etiam qui legationem obeunt': |
| Jakom był w poselstwie... ot Mikołaja ... do Tomisława..., aby jego... sześci zagonow nie orał 1423 |
| 'wiadomość przesłana przez posła, sprawa powierzona posłowi do załatwienia, polecenie, quod a legato nuntiatur, quod legato mandatur': |
| jedyny przykład nie coll.: |
| Iże Gotard... nie wziął... pierścienia za dwadzieścia skot 1421 |
| Jako pani Przechna nie podniosła koła u młyna... wyszej, niźli jako młynarze krolewscy z sądu dani ustawili 1426 |
| Jako mi Pstrzech (?) nie zapłacił poł grzywny ani dwojich wrot stoczystych (var. ib.: staczystych), ani swisły<ch>, jako zań Jędrzych zaręczył 1427 |
| Jako Mikołaj do mego domu mego bydła nie s<ł>ał posły 1405 |
| 'rzucić ziarno w ziemię celem wyhodowania rośliny i uzyskania z niej plonów, semen demittere in terram plantae educendae causa': |
| Nie będziesz w niem (sc. w dniu siodmym) czynić swego działa ty... i przychodzień, ktory jest w wrociech twych (intra portas tuas) |
| 'objąć w używanie, a. na własność, incipere aliqua re uti, aliquid occupare, in possessionem alicuius rei venire': |
| 'ścięcie (trawy) kosą, skoszenie, actus falce demetendi (pabulum)': |
| 'odbywać posiedzenie sądowe, iudicia exercere': |
| Aleć Maryja... takoć jest ona uboga była, iżeć ona żadnego pieniądza nie jest ci ona była miała, |
| II. spójnik: A. w zdaniu współrzędnie złożonym, w połączeniu a takoć więc łączy zdanie współrzędne wynikowe 'dlatego, przeto, propterea, igitur': |
| Sybilla jestci ona temu to jistemu cesarzewi tako była rzekła, iżci to dziecię ... nad tobąć ono będzie mocniejsze... A takoć więc on cesarz otsichmiast nie dałci się jest on był cesarzem zwać |
| wrota niebieska: |
| Bo i ktorego nawiętszego męża od początka świata niewiasta ku kłopotu nie przyprawiła?... Mo[r]abit<k>a Salomona a dziewka wrotna Piotra |
| Jakom ja Janowi na się lista nie miał dać [na się], iżem mu miał zapłacić to za posiedlenie [to], co by p[y]rzyjaciele naleźli 1438 |
| Non fecit ius terrestre al. nie posiedlił 1430 |
| W bratnich rzeczach nie korzyści, daj Boże żywot na tem świecie tako wieści |
| Jako nam prawo rakowskie służy s przodkow naszych, jako i ojcu naszemu niegdy Andrzejowi, ktory się wiedzie <z> Stojartow, nie odpowiedać na rocech pospolitych tylko na książęcych 1493 |
| A jestli drzewia nie płodzącego, a jest płone..., posiekaw je udziałasz proki (succide et instrue machinas) |
| Nie po<d>cinaj szczepow... ani siekirami około krajiny posiekasz (nec securibus... debes vastare regionem) |
| Będzie krzyk wieliki we wszej ziemi ejipskiej..., a u wszech synow izrahelskich nie skowyknie pies (non mutiet canis) |
| 'oddawać rzecz wcześniej otrzymaną, restituere aliquid prius receptum': |
| 'oddanie tego, co się wzięło lub wypożyczyło, zwrot, restitutio rei ablatae vel mutuatae': |
| 'mieszkaniec wsi, wieśniak, kmieć, rusticus, agricola, cmetho': |
| Nie posiewaj (non seres) winnice swej jinym siemieniem |
| 'obuwie z cholewami osłaniającymi golenie, buty z cholewami, calcei scapis instructi, perones': |
| Aby kostki nie miały posilenia (ut... ludus taxillorum abiciatur, Sul 45: aby... jigra kostek odrzucona była)..., ustawiamy |
| Jakoż to towarzysze rzemiesła krawieckiego nie posieleni ani też przypędzeni, ale dobrowolnie przyszedszy... jedną wolą prosili mistrzow swoich 1491 |
| Jako Paweł poskoczył ot prawa i nie ch<ci>ał się ręczyć 1405 |
| Jakom ja u paniej Poznańskiej dwu płaszczu nie wziął... aniśm jich skrajał na swą czeladź, ani tego użytku mam 1432 |
| Iże Jarkembold zabiw Dobrogosta, nie wrocił sie zasię do niego ani mu dał ran czternaście 1423 |
| 'potajemnie przywłaszczyć sobie cudzą własność, ukraść, alicui aliquid furto subducere, furari, furtum facere': |
| Heże Mikołaj... Janowego domu nie skradł ani sześcinaćcie kop w moj dom wniosł 1459 |
| Wszakoż nienałompni ot złego nie bywają otwabieni, aliż przydan będzie skręt (torques) na szyje jich (Dział 39: aliż jim powroz włożą na szyję) a czasnym karanim... będą umęczeni |
| Iże Tomek... z Mikołajem... nie wyjeli z domu Mikołajowa... ani się zasię wrocili w dom Mikolajow 1444 |
| Jakom nie ślubił Margorzecie jej dziewki zasię wrocić 1397 |
| 'dostawić kogoś ponownie do sądu, aliquem ad iudicem reducere': |
| Cso ta pani gotowych <pieniędzy>... przyniosła k swemu mężowi, nie trzeba jej zasie wrocić (sibi restituere non debent, OrtMac 75: wracać) |
| Jakom po Elżczynie śmierci nie zachował nics[ej] jej wyprawy..., jedno to, cso mi prawo przykazało, alem s pełna wrocił 1420 |
| z dopełnieniem bliższym: coś: |
| Jako Mikołaj nie posłał swych ludzi do Urzazowa 1412 |
| Jako u Tomisława nie postał ni jeden list po tem, jako mu ji Przybysław posłał 1390 |
| Posłał w nie (misit in eos) psią muchę, i jadła je |
| Jako komendor nie posłał swego luda po Janowo drzewo 1399 |
| Jako Lisek (a. Łysek) nie posłał swej chąsy Wyszakowi koni pobrać 1410 |
| Iże Wojciech nie wykradł tych koł..., ale je wiozł z doma do Wrześna 1427 |
| Nie zbiorę (Puł: zbiorę) sebrania jich ze krwi (non congregabo conventicula eorum de sanguinibus) |
| Nie ma talerza karmieniu swemu, eżby ji ukrojił drugiemu |
| Jako Szczedrzyk zapłacził Jakuszewi trzydzieści grzywien za dziedzinę, a nics mu więc nie winowat 1420 |
| Wspomionę na swoj ślub... a potem więc nie będą potopy (non erunt ultra aquae diluvii), jeż by to zatraciły wszelkie stworzenie |
| Uczyń<m>y blisko jeziora małe przekopy..., nalejmy nieckami w nie wody, więc i wynidą (tunc egredientur) ryby z wody, więc je natychmiast złapamy |
| 'uprzejmie, pokornie, ulegle, comiter, animo demisso, obsequenter': |
| Krzywdy nie czynić, ale czynioną skromnie cirpieć (patienter sufferre) XV ex. |
| Aczkoli nie woli cirpi... człowiek, a wszakoż niechać cirpi dla... osądzenia bożego o grzech, jenże nas na to potoczył w nędzej chwały wiecznej, acz skromno będziem cirpieć (Rom 8, 20) XV med. |
| Cichy jest, jegoż myśli zamieszanie nie otmieni..., ale wiary jego prostota wiedzie ji ku wszego cirpieniu skromnemu XV med. |
| Zatwirdzi Pan serce faraonowo i nie posłuchał jest jich (non audivit eos) |
| Jako Andrzej s Janem nie ukradli s Wychnina domu krowy chąsiebną rzeczą ani jej chyż wybrali i skrow<u> pobrali 1406 |
| Lud, jegoż jeśm nie znał, służył mi, w słusze ucha posłuszał mie (oboedivit mihi, Puł: posłuchnął mie) |
| 'niejawnie, potajemnie, occulte, abdite': |
| A kdyż{ci więc} Josef s Maryją jesta {ona} była do tego to miasta Betlehem przyszła, a tedy więc oni nie mogli{ć} są mieć nijedne gospody tamo byli |
| Weźmicie (sc. kielich) i rozdzielcie miedzy sobą. Boć wam powiedam, iżeć nie będę pić... tego wina..., ależ przydzie krolewstwo boże... Bo więc tedy jadł i pił |
| Nie dałci jest on (sc. Oktawijanus) był sobie więce chwały tako jako bogu czynić był, tedyć więc posłałci jest on był po jednę krolewnę |
| Kapłanie, chcesz polepszyć dusze swej, nie mow często: Piwa nalej!... Więc z nich (sc. kapłanow) kłamają chłopi, a rzekąc: Szaleni są popi 1414 |
| Poddali są się dwie niedzieli za żyto zapłacić... A wi<ę>c ten jisty Doliwa... poddał się tym jistym rękojmiam XV in. |
| Nie skrył jeśm miłosierdzia twego... od rad wiela (non abscondi misericordiam tuam... a concilio multo) |
| Gospodnie, ... stękanie moje przed tobą nie jest skryto (gemitus meus a te non est absconditus) |
| A żesmy nie byli ciebie posłuszni w twych świętych przykazaniach (non oboedivimus praeceptis tuis), przeto poddanismy w rozchwatani |
| zapewne 'dać w używanie, aliquid ad usum dare': |
| Iż na będące dobro nie glądają, iż w wrzemiennem dobrze lubują |
| Paknięli jinych (sc. świadkow) imieć nie może, ma dosta<te>cznie rękojemstwo o dosyćuczynienie ustawić zaklinaczowi (excommunicanti sufficientem fideiussoriam imponere debet) |
| Jakom ja nie ustawił włodarza mego orać we Wronowie 1427 |
| 'miejsce ukryte, niewidoczne, locus abditus, qui conspici non potest': |
| A wszakoż ustawienie bydlenia tegodla nie ma być opuszczono (non tamen... vivendi est regula omittenda), przeto... bacz w twem domu, jestli nakład... z przychodem jimienia twego rowny XV p. post. |
| Ustawienie (constitutio) nowe nie patrzy przeminęłych rzeczy, ale niniejszych tylko a przydących |
| Ustawiamy, aby gdy takiemu dadzą winę..., ten nijednym prawem nie ma być sądzon, jedno polskim prawem przed sędzią ustawionym (coram iudice competenti, Sul 43: przed sędzią podobnym) |
| O k<t>orą skrzynię żałowała Klara na Piotra, tej on nie ukradł chąsiebną rzeczą 1409 |
| Gdyżem k tobie przyjechał z tym człowiekiem ku rozprawie, tedyż ty n[y]a mię wybiegł z ostrą bronią siłą, bychci był tobie nie ustapił, eże mi moj żywot mił, zabiłby mię 1443 |
| Eże Maciej nie ukradł Pniewskiego skrzynki chąsiebną rzeczą 1410 |
| Jako Piotr... nie ukradł Wyszakowi... sześć grzywien z skrzynką 1420 |
| (o organizmach żywych, de animalibus) 'sprawić, że coś uschnie, że w czymś zaniknie życie, sprawność, efficere, ut aliquid siccum fiat, vivum, habile esse desinat': |
| Ja<ko>m ja drogi pospolitej nie zakopał wyłożonej, alem kopał w swem 1450 |
| Jako Jan... nie był Janow sługa ani pospolity chlebojedźca 1419 |
| (o cenie, wartości, jakości): |
| Jakośm ja chodził do Dobkowej..., aby sypała granice, a ona jich nie chciała usypać 1406 |
| Jakom ja Strzechnie nie uszczwał świni 1406 |
| 'zanieczyścić, uczynić odrażającym, impurum, turpem reddere': |
| Abyć oni teże z swymi żonami pospołu nie leżeli |
| Iże Andrzej nie uszkodził Marcina w bydle i w pieniądzech jako ośm grzywien 1406 |
| Et cum omnibus sanctis tuis, intra quorum nos consorcium... quesumus... admitte ktorymi n[y]as w pospolność (Msza I. III. IV. VI–VIII: towarzystwo) nie mnimając zas<łu>żenia, ale smiłowania prosimi szczedrze <rozdawca>, przypuści |
| Eże Stanisław nie ukradł Fałkowi miecza, o ktory Adama uszkodził 1428 |
| Eż <j>est pan Paszek... nie ślubował Piotraszewi piącidziesiąt grzywien... o skupienie Krajkowa, csoż kupił pan Paszek 1399 |
| Jakom ja nie winowat Machni<e> skupować gotowymi pieniędzmi, ale wszytko bydłem 1426 |
| Potem począł jemu (sc. Jesusowi) święty Piotr mowić, nie mogąc ścirpieć, aby sie uśmirzył ku jego nogam |
| Boże, kto rowiennik tobie? Nie milczy ani uśmierzon bądź (ne taceas neque compescaris, Puł: ani ukaźnion bądź), Boże! |
| Jakoś prawie nie wzięła pospolnych pieniędzy pięcidziesiąt grzywien 1393 |
| Jezus... począł prosto stać a chodzić na swych nogach przeze wszej pomocy a przez podpirania, nie podług obyczaja pospolnych dzieci (puerorum), jiż pirwej poczną łazić |
| Jako cso Pakosz nakładał, to nakładał s pospolstwa, a nie będę s nami dzielen naszymi pieniędzmi i swymi 1398 |
| 'tam właśnie, eo ipso loco': |
| 'tam właśnie, eo ipso loco': |
| Nie uźrzy żadny... ziemie dobrej..., ani ty wnidziesz tam (illuc) |
| Nie mogąc dalej ani sam ani tam (huc illucque) uciec... przesilnie się brali |
| Jako csom wziął, tom wziął na swem na prawem, tam kdzie pan Jędrzej... prawa rębienia nie miał 1432 |
| Nie zepchnął go s mieśćca tam, gdzież on siedział 1429 |
| Jako Maciej... z Krośni, przyjechawszy na jimienie urodzonego Mikołaja tameż stąd..., nie zbił jemu kmiecia 1480 |
| wskazuje miejsce: a. ku któremu zmierza ruch 'tam, tam właśnie, tamże, do tamtego miejsca, huc, in eum ipsum locum': |
| pośrednio przez wskazanie akcji, ludzi, instytucji, urzędu itp.: |
| O jąż granicę Michał na mię żałował, tej tamo nie było 1411 |
| Jakom tego kmiotowica w las pana m<o>jego tamo nie wkupił, gdzie on rąbił 1427 |
| Nie jestci podobno tamo ich (sc. pieniędzy) wrocić, skądesmy je wzięli |
| wskazuje miejsce mniej lub więcej oddalone od mówiącego 'tam, tam właśnie, tamże, w tamtym miejscu, ibi, eo ipso loco': a. miejsce uprzednio wymienione, nazwane bezpośrednio: |
| z powtórzeniem lokalizacji: |
| wskazuje miejsce, ku któremu zmierza ruch 'tam, tam właśnie, tamże, do tamtego miejsca, huc, in eum ipsum locum': |
| 'rytmiczne ruchy ciała wykonywane w takt muzyki, mające charakter towarzyski lub obrzędowy, taniec, pląsy, saltatio, chorus': |
| 'miejsce wyznaczone do targowania, dla ogólnie dostępnego handlu, osada handlowa, locus, ubi res veneunt emunturque, pagus, ubi mercatus habetur': |
| Jakom ja Paszczkowi nie przedał siwego konia na dobrowolnem targu 1456 |
| W ssędzie nie będzie ubywać mąki... aż do tego dnia, w ktory Pan seśle deszcz (in qua Dominus daturus est pluviam) na ziemię |
| Tu [jedno] Krystus jest studnia wszwej ('wszej') prawdy z jedne krajiny, z drugiej krajiny jest matka Jesukrystusowa studnia wszwej ('wszej') miłości [...] O przeklęty Judaszu, jen jeś <pośrod ich>, czemu się nie zgadzasz [...] thych to [s]krajin (quare non percepisti de condicionibus illorum, in quorum eras medium)? |
| Jakom mu nie zganiał jego bydła na zastawie ani drzewa brał 1407 |
| Jako czso mi Świętosław wrocił owce a drugi<ch> mi nie wrocił, tych mi zginęło tako wiele jako trzydzieści 1398 |
| Ten nijednym prawem nie ma być sądzon, jedno polskim prawem przed sędzią ustawionym, ktory przekonany ma być skaran śmiercią jemu zgodną (puniri poena digna, Sul 43: męką podobną) |
| A jako słońce na nie uderzyło, natychmiast zgorzało ono nasienie (sole autem orto aestuaverunt Mat 13, 6) |
| Skarbi (sc. człowiek), a nie wie, komu zgromadzi je (congregabit ea) |
| Pożarta jest wszytka zielina ziemska..., a owszejki niczs zielonego (nihilque omnino virens) na drzewinie nie ostało i na zielinie ziemskiej |
| Iże Dzierżek... nie biegał na ziemię krole[s]wstwa polskiego... ani jej szkodził 1428 |
| Jesli ziemskie (R XXIV 75: ziemskie rzeczy, Rozm 237: świeckie rzeczy) mowiłem wam (si terrena dixi vobis Jo 3, 12), a nie wierzycie, jakoż, jesli powiem wam niebieskie, uwierzycie? |
| Jako Zagarza ziemskiego zbiega nie chował ani s nim żył 1391 |
| Jakom ja przyjachaw do Dzirżkowa mostu nie odbiłem kłodki anim słamał wrot siłą 1409 |
| Ktoraż to wiara nie będzie nigdy złamana (nullis unquam concutiendum turbinibus) ani stłuczona żadnymi przeciwnymi nawałnościami 1484 |
| Iże z domu Annaszowego natychmiast był wiedzion (sc. Jesukryst) nie w krolewski dom, ale w Kaifaszow, w ktoremże, kiedy ji ('go') był w nocy skusił (sc. Kajfasz), szedł sam w dom krolewski |
| 'badanie, doświadczenie, próba, experimentum, probatio': |
| Czeluści nie były miąsze ani cienkie, ani tłuste..., ale wielmi nadobne [...] białe, a miedzy tym jakoby rożanego kwiata ba<r>wa słączona (albae cum commixtione rosei coloris) |
| Nie będzieli złomca mieru (pacis violator, OrtOssol 60, 2: złomca miru, OrtRp 37, 3: złomca miru) w zawieszone dni za gorąca uchwacon i obżałowan, na[d] to ji mają albo mogą żałować w trzech sądziech obyczajnie wyłożonych podług prawa |
| skutek małżeński, nieczysty |
| Aleć ja naprzeciw temu nics nie mowię, iże ktoryć człowiek ma on wiele dzieci a na służbęć je on wyrządzi, więcci oni bywają ślachetni a dobrych obyczajow napełnieni |
| nawiązuje zdanie do poprzedniego kontekstu, wskazując stosunek wynikowy 'przeto, zatem, quare, ideo': |
| Quarto fuit (sc. sanctus Paulus) vas solidum et ita solidum, quod nullo lapide [...] potuit frangi on nijedn<y>m kamieniem nie możon jest słomić był |
| Jako pan Sędziwoj miał posłać ławniki... i nie słał 1411 |
| Przeto iże nie posłuchali słow mych, mowi Pan, ktoram to słał k nim przez sługi (quae misi ad eos per servos) me proroki |
| Jakom nie słała swego dziewierza... do Wschowy, aby wziął... jej dziesiąci grzywien 1432 |
| Co pokradziono Margarzecie, na to Piechno nie słał 1395 |
| więcej albo mniej: |
| Ja nie jestem tak dostojna przyrownać sie k niej..., bociem zgrzeszyła stokroć więcej |
| z wymienioną liczbą, ilością, wartością stanowiącą odniesienie zwiększenia: |
| Jako cso pan Wociech... ręczył... za posag panu Więceńcewi, to mu wszytko zapłacono a więcej mu tego wyszej nie winowat 1413 |
| Jako co Ciesław ręczył [Żbiete] Żbiecie, to jej wszystko zapłac<ił> i nic je więcej nie winowat 1415 |
| O ktorego człowieka proboszcz na mie słał, tego u mnie poseł nie zastał 1436 |
| Jako csom słał po Bieniaka w tej drodze, nie stałeśm mu za szkodę 1400 |
| Jakom nie słał Waty gwałtem ciędzać Liskowych ludzi w tych połtora ślada 1411 |
| Jakom ja dziewki swojej nie słał do Stanisława prze ty rzeczy, o ktoreś na mię żałował 1432 |
| Jakosm nie ślubował Jakubowi za szkodę, kiedy[m]śm ji po mem posels<t>wie słał 1387 |
| 'zwracać, kierować, tu przenośnie, convertere, dirigere, hoc loco translate': |
| Jako nie mam więcej listow mimo trzy, csośm <j>e wyznał 1423 |
| Iż Jan... nie trzyma więcej in Pijanowice niżli ten dział 1418 |
| Jako Jan... swej siestrze nics więcej (Pozn nr 878: więce) nie winowat, jedno to, cso jej obręczył 1404 |
| Iże Bronisz skarbu Maciejewa nie wziął nic więce, niżli s czego liczbę uczynił 1416 |
| Gdyżci oni mogli sie zwać syny bożemi, daleko więcej syn Boga wszechmogącego przyrodzony nie uwłoczył czci boskiej, acz sie Bogiem mienił |
| z przeczeniem 'już nigdy, nihil plus, numquam plus': |
| O rokoch małych... takosmy umyślili obeźrzeć, aby przerzeczeni rokowie mali nie więcejkroć niżli jeną (non plures nisi semel) w miesiąc w każdem powiecie imiani |
| Nie jest pokoj złościwym (impiis) |
| Potrzebuje... śmiałość przewrotnych, abychom nie byli samym złości (delictorum) zapowiedzenim dosyć mający |
| Iże Dobrochna... nie wzięła połtrzecia tysiąca złotych czyrwonych paniej Margarzacinych... jej oćczyzny 1427 |
| Tegodla kiedy najdzie (sc. wąż mały) człowieka śpiąc na puszczy, natychmiast skoczy na jego oblicze, aby ji ('go') zbudził ze snu, by jego iny zły wąż jadowity nie ukąsił |
| Jestli będziecie... s nimi (sc. narodami, iż to są miedzy wami) się smieszać w swadźbach (cum eis miscere conubia)..., to... Bog wasz nie zagładzi jich |
| Jako ja z tobą targował za drobny pieniąd<z>e a nie za poługroszki 1439 |
| 'opłata od sprzedawanych na targu towarów uiszczana przez przekupniów, opłata za przyjazd na targ i udział w nim, za korzystanie z targu, pecunia, quam qui in mercatu res vendebant emebantque, solvere debebant': |
| Jakom ja gwałtem siekirą nie wyrąbił... zapusty... anim tamo rolej orał, ani tatarki siał 1472 |
| Kdyżci więc Josef s Maryją jesta ona była do tego to miasta Betlehem przyszła, a tedy więc oni nie moglić są mieć nijedne gospody tamo byli |
| Kiedy Roścień jął pana Przybysława Piętę, tedy wtenczas nie wyjał od pana Jana z jego groda 1419 |
| Jako Dzierżek jechał jiną drogą samoośm nie tedy, jedy konie pobrał 1402 |
| Jedno mu drzewo zakazał (sc. bog), by go owszejki nie ruszał... rzeknąc jemu: Jedno ruszysz, tedy pewno umrzeć musisz |
| Acz mnie nie będą panować, tegdy (tunc. Puł: tedy) przez zakała będę |
| Aczby tego nie uczyniła, tedy miał dać pięć grzywien 1418 |
| Aczliby była żałoba o dług... a pozwan... by zamieszkał abo stać nie chciał ku wyprawieniu zastawy, tedy sędzia ma przysędzić wszystko, cso jest zastawiono |
| Eż Więch ręczył za żonę... *Nikolaowi, eż nie miała o ten czynsz gabać... a gdyby je gabała, tegdy X grzywien by jemu ostała 1398 |
| Kiegdyby nie postawił tu dwu wołu, tegdy mi się poddał pode dwie grzywnie 1398 |
| Nie dobędziesz-li jich (sc. koni) na Jarkembołcie, tedy ty będziesz proździen 1424 |
| Ale sąli bliszy przyjaciele, tedy nie może (sc. opiekaldnik) stojące jimienie przedać przez wolej <przyrodzonych> tych to dzieci, a tedy ma ta rzecz przedłużona być do lat tych to dzieci |
| Dla ktorej chytrości chcem, aby odtychmiast nasze ubostwo nie zdradzono, ale ktory jedno to służebnik uczyni, tedy jemu lice ma być przeżżono |
| zaczyna nowe zdanie, pełniąc funkcję ogólnie nawiązującą (do sytuacji, do wcześniejszego tekstu, do tego, co piszącemu i czytającemu jest wiadome, łatwo domyślne) 'więc, przeto, wobec tego, quoniam, itaque, quae cum ita sint': |
| Jakom nie ręczył przywieść dominum Księski... ad Środam na prawotę Broniszewi..., a gdziebych go ni<e> przywiodł na praw<otę>, tedybych mu miał zapłacić viginti marcis grossorum 1423 |
| Eże kiegdyby mu nie dała pięćdziesiąt grzywien, tegdyby miała swe pieniądze wziąć 1400 |
| Nie wziął-liby na niem kanclerz szkody, tedyby on na Michale nic wząć ni<e> miał 1414 |
| Nie pamiętaj złości naszych dawnych, rychło uśpieszycie (Fl: przejdą nas) k nam miłosierdzia twoja (cito anticipent nos misericordiae tuae) |
| Kiedy wiele świadkow wstało, nie był nijeden s nich, ktory by mogł co uświadczyć przeciw Jesusowi |
| Padniemy na Filistyny w nocy a wybijemy je, dojąd nie uświtnie (usque dum illucescat mane) |
| Maryja Jesusowi uczyniła suknią tkanem działem, ktorąż była utkała chytrze (quam texuit arte tam subtili), bo we wszytkiej sukni nie był nijeden szew |
| 'przewyższający coś liczbą, ilością, wartością, liczniejszy, bogatszy, zasobniejszy, cenniejszy, maior, maioris quantitatis pretii': |
| Więtszej miłości mimo tej (maiorem hac dilectionem Jo 15, 13) nikt nie może mieć |
| Domina subiudicissa dixit: Nie chcę się otprzeć, eże panu memu dano więcsze rzeczy do księdza do roka 1443 |
| Iże nie wstał... więcszy... Jana Krzściciela (maior Ioanne Baptista Mat 11, 11) |
| 'wywołany wrzodem, tj. chorobą, niemocą, morbo, infirmitate effectus': |
| Nie *uczynili jemu lud sławnego pogrzeba podle obyczaja <...> jako był uczynił więczszym jego (sicut fecerat maioribus eius) |
| Karać mię będzie prawy... i swarzyć mię, ale olej grzesznego nie utłuści (non impinguet) głowy mojej |
| Żadnym inakim obyczajem nie ma być taki przyjąt (sc. w bractwo), wyjąwszy niźliby się inako tym to ministrom albo wikaryjom niegdy zwidziało 1484 |
| w postwolstwie 'razem, solidarnie, communiter, una' (?): |
| W cię, Gospodnie, pwał jeśm, nie będę posroman (non confundar) na wieki |
| 'mający słodki smak, nie gorzki ani kwaśny, dulcis': |
| Jako mu nie dał roku do postu 1419 |
| Boć tedy będzie udręczenie wielikie, jakie nie postało (non fuit Mat 24, 21) od początka świata |
| O tem, iże miły Jesus nigdy nie postał niemocen od nagabania ktorego wrzoda (quod Jesus nunquam egrotavit) |
| Jako tamo Bartłomiej ode dwudziestu lat nigdy nie postał w dzirżeni 1393 |
| przenośnie 'zmienić przynależność, przejść (w inne ręce), wyjść (z czyichś rąk), possessorem mutare, alterius cuiusdam esse incipere': |
| Aż do postarzenia i starości (usque in senectam et senium), Boże, nie ostawiaj mie! |
| Nie patrzy na jego oblicze ani na postawy jego wysokości (altitudinem staturae eius) |
| Jako Jakusz z Drogosławem nie obiecali swe sietrze... czepca postawcewego, gdy ją za mąż dajali 421 |
| Jakom ja nie ślubował za Jana Andrzejewi bitą winę zapłacić 1424 |
| zaczyna nowe zdanie, pełniąc funkcję ogólnie nawiązującą 'więc, przeto, wobec tego, itaque, cum ita res se habeat': |
| Ale gdyżby się on (sc. Święty Jan) jest był ze złych ludzi narodził, tedyćby mu więc oni nie byli wierzyli |
| nawiązuje z odcieniem przeciwstawienia 'jednak, jednakże, sed, tamen': |
| 'ponieść śmierć przez zanurzenie się w wodzie, aqua hauriri, in aqua perire': |
| Woźne wojewody ustawiają a za nie też winę ot ran alibo głowną sobie bierzą (et pro capite eorundem poenas exigere... habeant facultatem) |
| 'kara pieniężna za bezpodstawne oskarżenie, poena pro falsa accusatione solvenda': |
| 'odszkodowanie za odniesione rany, remuneratio pro vulneribus acceptis': |
| Począł (sc. Jesus)... chodzić... przeze wszej pomocy..., nie podług obyczaja pospolnych dzieci, jiż... częstokroć padną na ziemię, ależ sie im kości utwirdzą (donec crura confortentur) |
| Aczkole wszyćkich rzeczy świecskich początek i dokonanie we szczęściu jest, a wszakoż ustawienie bydlenia tegodla nie ma być opuszczono (non tamen hoc timore vivendi est regula omittenda) XV p. post. |
| Ja przysięgam Bogu..., iż ja... ten przysiężniczy stolec... bronić, jako nasprawiedliwie wiem..., a tegodla żadnej rzeczy opuścić nie chcę XV ex |
| 'sprawić, że ktoś staje się nieustępliwy, nieugięty, niewzruszony, efficere, ut aliquis cedere nesciat, invictus, constans sit': |
| 'pilnie na kogoś patrzeć, nie spuszczać kogoś z oka, oculos in aliquem coniectos habere': |
| Też sie przeto utykał, iże był tako unędzon, aż na nogach stać nie mogł |
| Ktoregoż to gabania ciądzania nie uwarują się po minieniu sześci niedziel (non evitabunt elapsis dictis sex septimanis) |
| Bogum nie dał z si<e>bie winy |
| Cso pan starosta Szczepanowi winę dał, iżby jego mir wzdruszył, ... tego nie uczynił 1404 |
| Zalibych uszedł twej mocy, gdybych strzegł we dnie i w nocy... i postawił dobrą strożą |
| Mikołaj ręczył u Maćka konie, a na ten dzień jich nie postawił 1403 |
| Jako mnie s tobą ujednano..., iżeś miał jednacze s strony swej stawić..., a nie postawiłeś 1486 |
| Gdyby Stanislaw... pokory nie przyjął aniby sie ku pokorze postawił, tedyby miał [...] 1471 |
| Eże co pan Wilk brał Jakuba, to ji brał, eże mu stodoły [y] nie postawił 1410 |
| Jako Mikołaj... miasta Borku nie postawił na jego, ale na swem 1424 |
| Gdyby człowiek zaćwierdzon, słowie gdyby ku prawu nie stał, a przeto by winion (OrtMac 130: by ożałowano) o głowę (si... firmati fuerint pro homicido) i o ciężkie rany |
| Prze więcszą i trudniejszą mękę nie przepuścili jego (sc. Jesukrysta) ziemie dopaść ci, ktorzy powroz dzierżeli, ktory jemu na szyję uwiązali |
| Daj na śmiertnej pościel<i> pomnieć twoję mękę, nasze dusze polecić Oćcu Bogu w rękę, tego świata jimienie, śrebro, złoto, drogie kamienie, by się nam nie słodziło tego czasu, amen ca 1420 |
| Ne vos herbis diversis decoretis, lyconibus, krupicami, słodzinami, mączycami, miodowniki nie mazali depictetis 1462 |
| Gdyż ślubisz ślub Panu Bogu twemu, nie mieszkaj spełnić..., a jestli będziesz mieszkać, za grzech tobie postawiono będzie (reputabitur tibi in peccatum) |
| Dziś s nieprzyjacielmi swymi boj weźmiesz, nie lękaj się serce wasze, nie straszcie się ani zasię postępajcie (nolite cedere), ani się jich bojcie |
| 'dotyczący słońca jako ciała niebieskiego, jego ciepła, światła itp., qui solis est, solaris': |
| Inpingaris nie otrącić uel za się postępić kazał (ne improbus sis, ne impingaris et ne longe sis ab eo, sc. potentiore Ecclus 13, 13) |
| Jakom ja nie ułapił wołu płowego nieuka Jakubowego u bydła, ktoregom jemu po siestrze postąpił 1498 |
| Co skazali sędzie miedzy Janem a Piechnem, tego Piechno nie postąpił 1398 |
| postępić jednacskie skazanie |
| Diabolus nature sue dona non amisit darow urodzonych nie postrad[z]ał XV ex. |
| Jakom ja człowiekowi Jakubowi dwu połciu mięsa, słonin, trzech korcy rży... nie wziął 1470 |
| ~ Grafika nie wyłącza lekcji słon. |
| Spadł jest ogień i nie widzieli są słuńca (solem, Puł: słońca) |
| Przydzierżał się (sc. Ezechijasz) Boga a nie otstąpił od jego słopieniow (a vestigiis eius) |
| 'taki, który przekracza prawo świeckie, który nie stosuje się do nakazów i zakazów religijnych, noxius, sons, culpabilis, reus': a. o naruszających prawo świeckie, de violantibus leges saeculares': |
| Ten, ktory by bił, nie będzie winien krwie (non erit reus sanguinis) |
| Nie będziewa winna tą to przysięgą (innoxii erimus a iuramento hoc), jeż toś nas zaprzysięgła |
| Niechajcie tych odić, ... iże nie są winni w tym, iże wy mnie łapacie |
| 'oskarżać się, przyznawać się do popełnienia występku, grzechu, culpam sibi contraxisse confiteri': |
| Iż Marcin... Jakuba... nie bił ani w ogień miotał, ale [mu sie w ten czas] sie sam ot wielgiego wrzoda w ogień wrzucił 1418 |
| Tegdy w jich dziedziny albo jimienia to iste książę wwięzować albo wrzucać się nie ma (ad suam hereditatem... se intromittere non habebit facultatem) |
| Gdy... jimienie dłużnika swego poczuł, jeż by nikomu z prawa nie było winno (quae nulli de iure debeantur), na tem jimieniu długu swego pozyskać będzie moc |
| 'zajmować się nie swoimi sprawami, se rebus alienis immiscere, interponere': |
| Jako Oland kazał Prędocie i Klimontowi za sie ręczyć w to słowo, eż miał Oland puścić ku przyjacielom na ujednanie, a nie puścił 1399 |
| 'obelga, zniewaga, przekleństwo, contumelia, maledictum': |
| 'ziarna zboża (zwłaszcza pszenicy i jęczmienia) doprowadzone do skiełkowania, a następnie wysuszone, używane do produkcji piwa, fermentum frumentarium ad cervisiam coquendam confectum': |
| Iż Marcin... Jakuba woźnego nie bił ani w ogień miotał, ale [mu sie w ten czas] sie sam ot wielgiego wrzoda w ogień wrzucił 1418 |
| 'słyszenie, posłyszenie, auditus, actus audiendi': |
| Mająli gościom... albo jinym ludziem, co nie są winni ku położonemu prawu (hominibus in iudicio non possessionatis), gorący sąd osadzici |
| Dojąd... nie przeniosę was... do ziemie płodnej i urodnej wina, ziemie chlebnej a winnej (in... terram panis et vinearum) |
| 'unieważnić, irritum facere': |
| Będzieszli postrzegał wszego przykazania jego (si... custodieris omnia praecepta illius), wszytkę niemoc, ktorą jeśm położył w Ejipcie, nie wzwiodę na cię |
| Jakom ja nie postrzelał w puszczy księdza biskupowej... sarn za trzy kopy gwałtem 1483 |
| Iże cso Parzysz i Mikołaj uczynili rok o pomożenie prawa kmiotowicu z Komornik, tegoż ja dopomogł a tam kmiotowic stał, a prawa nie chciał słuchać 1423 |
| Jakom ja się nie wrzuciła w jec[s]ła w ziemne i <w> wodne 1438 |
| 'ten, kto przekracza prawo świeckie lub nie stosuje się do nakazów i zakazów religijnych, noxius, sons, culpabilis': |
| 'pozbawienie wolności, swobody ruchów (przez umieszczenie w pętach, więzieniu itp.), uwięzienie, actus compedibus ligneis vinciendi': |
| Iże Maciej nie [po]pobrał jimienia Marcinowa, csoż na Marcina słuchało po rodzonem synowcu 1423 |
| Iż starosty ziem naszych... rzeczy ktorekole, jeż k nim też nie słuchają ani uznany są przysłuchać (quae minime ad eosdem dinoscuntur pertinere), sądzą |
| Jakom ja nie rzekł w Siradzu wyprzyć listow panu Maćkowi przez rękojemstwa, cso by słuchały na Pleszewo 1427 |
| Cokolwie by ten człowiek przeciw Bogu albo przeciw ludu zaczynił, słucha jego nie ruszać |
| Jakom prze to wsadziła tego człowieka w twierdzę, iż ręko<j>m nie miał 1415 |
| Przeto iże nie posłuchali słow mych, mowi Pan, ktora-m to słał k nim przez sługi me proroki, w nocy powstawając a posyłając (mittens) |
| 'zachęcenie psa do rzucenia się na zwierzę lub osobę, actus canem excitandi, ut in aliquem irruat': |
| Jako Michał nie poszkodził w cisiech ani w dębiech Jakuszowi 1399 |
| Jakosmy byli przy tem, kiedy pan kaliski posłał Piotrka do Mikołaja..., aby przyszedł ku prawu i wyprawił się, a on nie chciał i poszkodził ot prawa 1400 |
| Już więcej z ciebie poszłych synow ani dziewek nie uźrzymy na ziemi (ex te non videamus filium aut filiam super terram), ganiebna mężobojca swych mężow! |
| My takie skazanie sędziej, jeż nie było ktorym odwołanim... zawieszono, ... wykładamy poszłe być w rzecz osądzoną (transivisse in rem iudicatam, Dział 29: ustawilismy moc mieć) |
| 'uczynić coś zawsze obowiązującym, nieustająco ważnym, nadać czemuś trwałość, aliquid in omne tempus ratum, grave, firmum reddere': |
| Lękać się będziesz we dnie i w nocy a nie uwierzysz żywotu twemu (non credes vitae tuae) |
| Błogosławiony mąż, jegoż nie winował Bog w grzesze (cui non imputavit dominus peccatum) |
| zdanie dopełnieniowe: |
| Jakom mu nie winowat jedennacie grzywien groszy o niedopłacenie dziedziny 1426 |
| Iże Andrzej nie jest przyczyna ku śmierci Piotrowej... ani jest winowat tego obwinienia księżego 1464 |
| (w polskich stosunkach prawnych, in Polonorum iure) 'niewolnik, servus': |
| Jakom ja Wawrzyńca nie sądził jinędy, jeno kiedy był mym sługą urządzonym 1428 |
| Dziewka dana (sc. za mąż) dzierżawy nie otrzyma, ale w pokoleniu bliższy wyposaży ją, jimienie odzierży, wyjąwszy dzieci niższych ślachcicow abo sług, abo manow |
| 'naruszenie dobrej opinii, obmowa, okazanie lekceważenia, obelga, de fama alicuius detrahendi, aliquem contemnendi, nullum honorem alicui habendi, contumeliose dicendi, offendendi actus': |
| Ten, co ji (sc. złodzieja) zabił, nie będzie w tem winowat (non erit reus sanguinis Ex 22, 2) XV p. post. |
| Jakom ja nie wziął dwu ciesiu, dwu słupu Andrzejowi samowtor gwałtem 1452 |
| Tegoż zjednania naśladujmy, drugiemu nie uwłocząc (sine alterius ordinis praeiudicio) |
| 'przychodzić powtórnie, wracać się, iterum venire, reverti': |
| 'starość, osłabienie przez starość, przez długie używanie, vetustas, vires sensctute attenuatae': |
| Quomodo fiat istud, angele dei, quam virum non cognosco, id est nec propono cognoscere ani chcę uznać (Luc 1, 34, Rozm 50: nie poznam) XV p. post. |
| Jakom ja nie winowat za połdziesiętynacie kopy wyprawy jeno to, com uznał 1469 |
| Jako przed nami Staszek uznał Kielcowi (a. Kiełczowi) sześć grzywien, cso za nie ręczył 1398 |
| Krystus urownał swe odpowiedzenie, iże sie nie zaprzał krolem być ani sie takim krolem uznał, ktorego by krolewstwo mniemano z tego świata |
| Pan Jesus Krystus... raczył na początku swojego kazania ją (sc. błogość) uznamić, kie by była, a potem rozkazować, kako by k nie miano prz<y>ć XV med. |
| W bratnich rzeczach nie korzyści, kaźń (Dek III 6: miłość) Krystowa na tem wisi |
| Petrus Pszonka non [...]auit al. nie otprosił Sobieslaum de Matczyn a suspendio al. od wisielice 1443 |
| Żadny towarzysz aby nie sromocił swego mistrza, u ktorego robi, tako w strawie jako w pościelnych chustach 1491 |
| Iże ten gaj, o jiż pan Ondrzej pozywał, nie słusza do Czarnocina, ale ku Mąkarzowicom 1423 |
| Przyłączyw sobie starostę miodowego, acz ji ma, pakli nie ma, tegdy woźnego naszego, ktorego z prawa słusze (nostro praecone, cuius intererit) |
| Sąsiedzskie ludzi, co nie słuszają (ib. 47, 1: słuchają) ku naszemu sądu, ty może woj[o]t zaręczyć |
| 'trzeba, jest potrzebne, konieczne, oportet, necesse est': |
| Drogi są nie otłożyli, w czem radzi Syna Bożego słuszali (sc. krole) |
| Iżem by[u]ł posłem do Andrzeja o tego człowieka, co przez lica obieszon, iżby pomogł z swym szołtyszem prawa, i to jego żona słuszała i prawa mu nie pomogł 1398 |
| Jakom ja nie porwał Maciejowych wiśni siłą 1435 |
| 'gonienie, dopędzanie, actus consequendi, in cursu nanciscendi': pościganie szkody 'dochodzenie odszkodowania, actus damnum reparandum repetendi': |
| Panie Boże nasz, ... nie odwracaj swego oblicza we wszej pracy, jeż nas pościgła (qui invenit nos) |
| 'nikogo nie pomijając, bez reszty, neminem praeteriens, funditus, penitus': |
| Nie wynidziesz s niej, czusz z ciemnice, ależ zapłacisz od pośledniejszego pieniądza (donec reddas novissimum quadrantem Mat 5, 26) |
| 'dojść czegoś sądownie, wygrać coś w sądzie, aliquid iudicio assequi, in iudicio vincere': |
| Jakom ja wyjachaw z domu mego samowtor nie użył drogi prze zapowiedną łąkę Pawłową anim płota porąbił gwałtem 1460 |
| Cso wzięto Maciejewi koń i odzienie, to nie s jego użytkiem ani jego kaźnią 1391 |
| Jako ja na zastawisku, na łasze, na robocie jego nie pobrał ryb roboty jego anim go umiejszył we dw<u> kopu użytkow 1497 |
| Jako Piotr[t] był Mikołajewym Cieciradowym sołtyszem i poszedł, i prowadził się s jego dziedziny, nie postąpiwszy jego użytkow ani uprawizny 1412 |
| 'plon, produkty, pożytki, które daje uprawiona rola, las, łąka, staw, pasieka itp., też obiekty, z których płyną korzyści, jak też samo uprawnienie do ich pobierania, fructus, commoda, quae ager, silva, pratum, stagnum, apiarium, sim., afferunt, etiam res, quae lucro sunt, etiam ius capiendi fructus': |
| Nie zbiraj gronnych jagod, jeż to ostawają, ać się dostaną ku użytku przychodzącemu (sed cedent in usus advenae) |
| 'działanie, czynienie czegoś, praca, actus faciendi aliquid': |
| Jakom ja nie używał Szymanowy łąki swym bydłem przez grańcę prze zapowiedź 1406 |
| Słuszno (Sul 61: służa) ustawić (convenit statuere), aby dalej żadny Żyd krześcijaninowi... pieniędzy na zapisy... nie dawał |
| Przetoż nie jest słuszno żadnemu człowiekowi tego naszego napisania ustawienia tej reguły... złamać 1484 |
| przenośnie: |
| Jenże kdy nie stanie, ku skazaniu rzeczy słuszne poście ma być (ad diffinitionem causae licite procedatur) |
| 'wykonywanie prac i posług najemnych lub niewolniczych, stosunek zależności pociągający za sobą wykonywanie pewnych prac i posług, famulatus, ministerium, servitium': |
| 'spełnianie obowiązków urzędowych, sprawowanie jakiegoś urzędu, świadczenie powinności wobec zwierzchnika, actus munere aliquo fungendi, domino suo officia praestandi': |
| Aczby ten, ktoregoż w ziemi nie, po uczciwych służbach i po swych rzeczach z ziemie by wyjechał |
| Gdzie... kapłan byłby zabit..., tam... cyrekwi... ot prawa są zapowiedziany, ... a tegodla w nich urząd służby bożej (divinum officium, Dział 4: służba boża) nie ma być przez kapłany czynion |
| A żadny nie ma odchodzić od onego trupa albo od służby, aliże sie msze dokonają, a ciało będzie pogrzebiono 1484 |
| 'zapłata, wynagrodzenie za służbę, merces, pretium, quod alicui pro servitio solvebatur': |
| 'pożytek, użytkowanie, utilitas, usus': |
| W prawie cesarskiem stoji, aby słudzy niewolni i służebnice (servi illiberi et ancillae) nie mogli być s ręku panow swych wywoleni |
| Jako mie nie obsyłał Michał listem, abych w załogę wjał 1429 |
| Ustawiamy, aby... służebnicy pod winą pozbawienia swego służebnikowstwa (sui ministerialatus)... przez... sędziej przykazania... pozwu czynić nie śmieli |
| Com kiedy Bogu poślubił, tegom nigdy nie uczynił |
| Nie będziem dalej w pośmiech (non simus... opprobrium) narodom |
| Pokoj wieliki miłującym zakon twoj a nie jest jim pośmiewanie (scandalum) |
| [Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" Słownika staropolskiego (s. 551, t. 2) to hasło należy usunąć. W SPJS wyraz ten nie będzie podlegał dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej.] |
| Zgodnie z "Wykazem ważniejszych błędów drukarskich i rzeczowych" Słownika staropolskiego (s. 482, t. 3) to hasło należy usunąć. W SPJS wyraz ten nie będzie podlegał dalszej analizie semantycznej, słowotwórczej i gramatycznej. |
| Tedy pirwej był Dawid niżli Krystus, wszakoż tegodla Dawid nie był Bogiem (nec ergo erat Dominus David)) |
| Ale co ociec miłosierdzia... nigdy nie przestanie ucieszać nędznych..., tegodla posłał k niemu (sc. Joachimowi) anioła |
| A gdyż Piłat [Piłat] nie polibił ich słow, poczęli jego tegodla prosić (dicunt et Iudaei Pilato) |
| Potem iże Annasz nie był biskupem tego lata..., tegodla posłał (et misit Jo 18, 24) miłego Jesukrysta związanego do Kaifasza |
| w połączeniu z eż, iż(e) wprowadza zdanie przyczynowe 'dlatego że, ponieważ, propterea, quod, quia, cum': |
| Mogą jemu miłość ukazać i uczynić, a co z niego przypadnie, tego krolowi... nic nie przydzie, a tegodla iże (ex eo quod) się dał miastu na miłość, ani krolowi, ani panu nic przepadł |
| w związku ze zdaniem warunkowym 'to, z tego powodu, hoc, ob eam causam': |
| w połączeniu temu iże wprowadza zdanie przyczynowe 'ponieważ, dlatego że, quia, proterea quod': |
| Temu to czynił, aby kacerze nie mogli mowić, by on przyjął na sie ciało obłudne |
| Nam też grzesznym sługam twojim... towar<z>ystwo dać raczy... ze wszytkimi twojimi świętymi, w jichże nas towarzystwo nie domnimający służenia (non aestimator meriti, I. IV. VII: otpłaty, III: zasługi, VI. XII. XIV: zasłużenia), ale odpuszczenia, prosimy, rozdawca przypuści XV p. post. |
| Tako to czworo przyrodzenie albo elementa nigdy nie panowały w miłem Panie, ale są jemu służyły (sed sibi famulantes) |
| Przywilejow na jimienie Jarczow służących nie zabrała 1466 |
| Expressio wykładanie aut wydawienie (war. kal.: wydawienie; Jud 6, 38) ca 1470 |
| Nigdysmy tako nie słychali człowieka rzekąc albo mowiąc (numquam sic locutus est homo Jo 7, 46), jako ten mowi |
| Jakom ja Goszkę nie pchnął ze ws<ch>oda, stoję s nią w rocech 1405 |
| Nie wstąpisz po wschodziech (per gradus) ku ołtarzu memu |
| Wynidź z mojej szkoły, boć nie trzeba ode mnie wyknąć (necesse a me doceri tu non habes) |
| Żydowie poczęli sie dziwować rzekąc: „Jako ten umie pismo, a nie wykł jego (non didicerit Jo 7, 15)?” |
| Miłe dzieciątko Jesus nie tako drżał wyknąc (discens) chodzić |
| 'zniszczyć przez wyjęcie, wyrwanie z ziemi, exstirpare, eradicare, eruere': |
| Eże Jakub nie wykopał ani wyrąbił pczoł Sasinowi 1447 |
| Kiedy by mi kmieć morg karczu wykopał, tedy bych mu miał dwie kozie wrocić, a tego nie uczynił 1402 |
| Gospodnie, słyszał jeśm słyszanie (auditionem Hab 3, 1, Puł: słyszenie) twoje |
| Jako Jakub nie trzymał ani używał łąki za Tworzyjanowa trzymania 1394 |
| A jako pożądasz ode mnie pić, a tyś Żyd a jam Samaranka albo poganka. A Żydowie nie używają z pogaństwem (non enim coutuntur Iudaei Samaritanis Jo 4, 9) |
| Jakom był posłem ot Maćka i ot Mikołaja do Marcina, iżby wrocił stary list, a on o niem nics nie słyszał 1406 |
| Puść lud moj, ać mi ofieruje na puszczy. Aż dotąd słyszeć jes nie chciał (audire noluitsti) |
| Nie chciał dbać krol synow Amonowych słow Jepte, jen przez posły jemu wskazał (quae per nuntios mandaverat) |
| Eże... nie wymierzyłaś mi trzeciej rolej a jam się <o> to był upominał, a o tom wstał i tom gotow[o] wskazać 1443 |
| Aczby kto polecił bliznemu swemu... dobytczę k stroży a umarłoby..., prawo przysiężne będzie w pośrzodku (in medio), iże nie ściągnął ręki na rzecz bliznego swego |
| Przydź śmierć na nie i zstępcie we pkieł żywi, bo lichoty w przebytcech jich pośrzod jich (in medio eorum) |
| 'potajemne przywłaszczenie sobie cudzej rzeczy, kradzież, furtum, ablatio rei alienae': |
| Nie wskładaj krwie niewinnej (ne reputes sanguinem innocentem) pośrod luda twego israhelskiego |
| (dopełnieniem rzecz ruchoma) 'potajemnie przywłaszczyć sobie, ukraść, furari, furto clam auferre': |
| Jako Święchna nie wykradła re furtiua de grenario Hance valoris pro marca 1406 |
| (dopełnieniem rzecz nieruchoma) 'ograbić, złupić (dom), spoliare, expilare': |
| (dopełnieniem osoba) 'pozbawić kogoś własności przez kradzież, okraść, aliquem aliqua re furto privare, exspoliare': |
| Jako Piotr wykradł się nocną rzeczą nie uczyniwszy nijednej prawizny jemu (sc. domino Vincentio) 1414 |
| Poszyczy<s>chly vbogyemv, czo s tobą zywye, pyenyadzy, nye wykrthaczysz (wydawca czyta błędnie wykithaczysz) gych na nym (non urgebis eum quasi exactor Ex 22, 25) any lyphy od nyego wyeszmy XV p. post. |
| Martinus... diffamavit... honori Jasdconi... dicens: ... Non truffabis, in vulgari dicendo nie wykuglujesz tako u mnie, jakoś u inych kuglował 1386 |
| Katerzyna... Piotrowi... podług tej zastawy nie ma dać pieniędzy żadnych popłatkow do tego czasu, aż wykupi 1478 |
| W pamięci wiekuje prawy będzie, ot słyszenia złego (ab auditione mala) nie będzie sie bać |
| 'być smacznym, sprawiać w zmyśle smaku przyjemne wrażenie, iucundi saporis esse': |
| 'wypływ cieczy, rozlanie się cieczy, liquoris effusio, fluxus': |
| Nie smęć (ne contristes) brata swego |
| A nie nijenego z was, kto by sie za mie smęcił (non est, qui vicem meam doleat ex vobis) |
| Spowiadamy sie..., iżesmy... smętnego nie ucieszyli |
| Matuchna... całą noc nie spała, gdy nowinę smętną usłyszała ca 1500 |
| Nie mogę się dowiedzieci, gdzie mam pirwy nocleg mieci, gdy dusza z ciała wyleci |
| 'nieślubny syn, nothus, spurius': |
| przenośnie: |
| Nemo poterat illi respondere verbum, quippe quia responsio sua irrefragibilis, wspak nie poszła, erat ca 1430 |
| 'być odwołanym, stać się nieważnym, revocari, irritum fieri': |
| Wlt epulas dare sera manus, sed corporis egri perdita <vis> non reparans, nyesth ('nie jest') wszparlą, machina, gl. id est homo, tota perit 1466 |
| Wspłakałasta oba (coeperunt ambo simul flere), przeto iże syn jich w wyrzeczony dzień k nima nie wrocił |
| Uźrzę... niemocy, jimiż to je jest snędził Pan Bog, siarą i gorącością słuneczną żgąc, tak aby więcej nie była posiewana (sc. ziemia) ani cso zielonego się wsp<ł>odziło (ut... nec virens quippiam germinet) |
| Kmiecia księżego od pieca smolnego zbudowanego... nie odebrał 1479 |
| Twoji stanowie będą święci a niżądny smrod nie pokaże sie w nich (nihil in eis appareat foeditatis) |
| Anno święta i nabożna... dwadzieścia się lat smuciła, abowiem płodu nie miała XV ex. |
| wyraża możliwość zaistnienia jakiejś sytuacji 'przypadkiem, może, forte, fortasse': |
| wyraża możliwość zastnienia jakiejś sutuacji 'przypadkiem, może, zapewne, forte, fortasse, sine dubio': |
| wyraża możliwość zastnienia jakiejś sytuacji 'przypadkiem, może, zapewne, forte, fortasse, sine dubio': |
| Abychom nie dawali dziewek swych ludu ziemskiemu ani jich dziewek snębić za nasze syny (ut... filias eorum non acciperemus filiis nostris) |
| 'wiązka zżętego zboża (wyjątkowo innych roślin), często jako świadczenie w naturze na rzecz pana feudalnego, manipulus frumenti demessi (rarissime alterius plantae), saepe ut tributum domino feodali solutum': |
| Jako u mnie nie robił Tomek snopa ratajskiego 1411 |
| Eleazar kapłan... sklepaw je (sc. kadzidlnice) w blachy przybił je ku ołtarzu, aby mieli synowie israelszczy potem to wspominające (quibus commonerentur), aby niżadny nie przystępawał cudz... ku ofierowaniu kadzidła Bogu |
| 'zapewnienie, ogłoszenie, potwierdzenie czegoś przy świadkach, aliquid coram testibus polliceri, nuntiare, confirmare': |
| Gdym na cię wspomięnął, tegom uczynić nie chciał ca 1428 |
| 'przypomnieć winę, surowo wytknąć, culpam alicui obicere, exprobrare': |
| 'dobrowolnie, voluntate, sponte': |
| przenośnie 'ktoś pomagający, auxiliator': |
| Pokalał takież tę modłę..., aby nijeden nie poświęcał (ut nemo consecraret) syna swego... przez ogień Moloch |
| 'nieposłuszeństwo, zuchwalstwo, opór, contumacia, insolentia, arrogantia': |
| Jakom przy tem byli, kiedy Hejnich... z Dzietrzychem umowił rok na piątek, a nie na sobotę 1404 |
| Jakom ja nie miał... śladu we młynie... w sobotni dzień po mięszporzech 1436 |
| Ze mną nie miej rozłączenia dla mnogich ludzi soczenia XV ex. |
| Jako Piech na Janowie niwie nie wziął soczewice chąziebną rzeczą 1401 |
| Jako Jędrzej nie ułapił sokoła 1424 |
| Wsprzeciwili się (sc. kapłani) przeciw krolowi (restiterunt regi) rzekąc: Nie twoj to rząd, Ozyjaszu, aby ty obiatował zapalną obiatę Panu |
| wstać (z niemocy) |
| Jako Wociech nie wstał od Staszka, wstanę i s jinymi sąsiady 1391 |
| (z niemocy) wstajać |
| Rataj gdy wstaje ot pana swego (qui surgit a suo domino) nie w czas, ten trzy grzywny panu swemu dać ma |
| Prz<e>to nie wstają niemiłościwi w sądzie (non resurgent impii in iudicio) ani grzesznicy w radzie prawych |
| Jakom ja Pawła nie przyzwał na włokę ani kopy wstanej wstąpił nań 1450 |
| Niektorzy to śmierne jagniątko jako wołu ku ofierze... przed sie ciągnąc; niektorzy poślad powrozem wstargając, aby nie mogł ani tam ani sam |
| Tedy poświęcili ji (sc. Jozefa, sanctificaverunt eum) kapłani... i wszytek lud rzekęcy: „Błogosławiony jesteś ty, iże nie jest grzech w tobie |
| Aby snadź nie było jemu (sc. ludowi) żal, byłliby widział wstawające boje przeciw sobie (si vidisset adversum se bella consurgere) |
| Jako Jarosław wydzierżał ten la<y>s dobrowolnie trzy lata, o jenże ji ('go') Bronisz obżałował a nigdy go przed łaty w prawo nie wstawiał 1415 |
| Jako Margo<r>zata nie wstawiła w prawo Michała [niż trzy lata], niż trzy lata wyszła, o trzydzieści grzywien 1411 |
| Ojcowie naszy... nie byli pamiętliwi mnostwa miłosierdzia twego i pobudzili (sc. boga) wstąpając (Fl: zstąpając) w morze (irritaverunt ascendentes in mare), Morze Czyrwione |
| 'ukradkiem, niejawnie, w tajemnicy przed innymi, clam': |
| On was karmił na puszczy czterdzieści lat, odzienie wasze nie było sie potargało, a wyście ninie obłupili syna mego |
| Potem iże Annasz nie był biskupem tego lata..., tegodla posłał miłego Jesukrysta związanego do Kaifasza |
| Bliższy jich (sc. dziewek) nie dawszy też jim posagu w t[e]y dziedziny[e] *wstąpią (eisdem hereditatibus succedant) |
| Iżbychom się w naszych grzeszech ocucili, abychom teże w rozpacz nie wstąpili |
| Jako Marcin, moj syn, nie kasał na sołtysow dom 1397 |
| 'znieważenie, zniewaga, pogarda, ignominia, contumelia, contemptio': |
| W zły obyczaj... wwiedziono jest, że oni (sc. pożyczający)... tym, cso jim pożyczają, dług... zadzirżawając, ... na potępę zbawienia i czci jich (in detrimentum salutis et honoris eorundem) tego istego długu płacić nie dbają |
| Jakom ja nie zadała rany Stanisławowi na plecy kołem sosnowym 1488 |
| 'kołek widlasty służący do podniesienia i podpierania sieci do chwytania zwierząt, pertica furcillata, qua retia ad animalia capienda apta elevantur sustinenturque': |
| Jakom ja nie uszuszył sośniej barci, o ktorą na mię starosta żałował 1463 |
| Człowieka nijednego nie potępił ani potępiał (sc. Jozef, nullum hominem condemnare consuevit) |
| Wtore ji pomawiamy, iże soboty i świętych dniow nie dba, potępiając zakon, ktory każe str<z>ec i święcić soboty |
| Jako moj synowiec rodzony, Wawrzyniec, nie wyszedszy s mego domu, s mego chleba i s mojej soli... ani zabił gwałtem Andrzejowego człowieka 1471 |
| Eże Piotr nie uczynił w sole szkody za pięć grzywien 1403 |
| 'uczynienie, zrobienie, actus faciendi, perpetrandi': |
| Alboć w nie (sc. dziatki) dyjabeł wstąpił |
| (o śnie śmiertelnym, de somno mortis): |
| 'zostanie zakonnikiem, actus monasterium intrandi': |
| 'zniszczenie ogniem, incensio, combustio': |
| potępiony 'godny potępienia, zasługujący na ukaranie, condemnandus, poena dignus': |
| Nie będzie widzieć potępienia (interitum, Puł: zagubienia) |
| Bo są nie chcieli was potkać (noluerunt vobis ocurrere) s chlebem a s wodą na drodze |
| Żeć nici namniejszej ani wstęgi nogawicznej (ad corrigiam caligae) nie wezmę |
| Nie potłaczajcie concuciatis (neminem concutiatis Luc 3, 14) 1471 |
| 'idąc, wchodzić gdzieś, przeważnie na miejsce położone wyżej, iść, pójść w pewnym kierunku, ascendere, ad locum editiorem scandere': |
| Ale kapłani a lud ać nie chodzą przez granice ani wstępują ku Panu (nec ascendant ad dominum) |
| na coś: [wstępować na niebiosa] |
| Jakom ja Mikołajewi nie pot[k]łukł zamkow ani skrzynie złupał..., przyszedw na jego dom gwałtem 1457 |
| Ktory jest człowiek straszywy a sierca straszywego, jidzi a wroci się do domu swego, aby nie wstraszył sierc bracie swe (ne pavere faciat corda fratrum suorum) |
| Gdyby nasz sędzia... o ktorą rzecz osądził, ... przyjąwszy potem rzecz, chciał osądzoną wstręcić, tego nikt nie może uczynić, to wyjąwszy, aczby kto o wstecz do sędziej się puścił |
| Wszytki rzeczy takie... mogłby (sc. Jesus) wam uczynić, by sie chciał bronić, aleć sie bronić nie chce, jedno na mały czas was wstręcić, abyście poznali, iże dobrowolnie idzie na mękę |
| 'powstrzymać się od czegoś, nie czynić czegoś, ab aliqua re abstinere, continentem esse': |
| Aczkoli nie po woli cirpi... człowiek, a wszakoż niechać cirpi dla sprawiedli[g]wego osądzenia bożego o grzech, jenże nas na to potoczył w nadziei chwały wiecznej (Rom 8, 20) XV med. |
| 'przypalenie, przypieczenie ciała ogniem, płomieniem a. czymś gorącym, adustio, actus ignem corpori admovendi': |
| przenośnie 'tok, bieg (spraw itp.), ordo, cursus (aliquarum rerum etc.)': [potok rzeczy sądowych] |
| Baczcie, by na nas nie przyszła pomsta okropna, jaż zaraziła <...> lud eipski i faraona przemogła a jego wojska w Morzu <Czyrwonem> potonęła (pharaonem stravit ac in mari Rubro suum exercitum necavit) |
| 'wypasienie zboża, łąki itp., szkoda powstała przez wypasienie, actus vel effectus depascendi, damnum agro culto, prato, a pecoribus depasto illatum': |
| Jakom był posłem do Przybka ot Ubysława, by przyszedł ku spasi, a on k temu nie chciał 1401 |
| 'odszkodowanie za wypasienie, remuneratio pro agro depasto soluta': |
| Nie ostawiaj mie ni wzgardzaj mie (neque despicias me, Puł: ni odrzucaj mie), Boże! |
| Jako po Annie, żenie mej, nie ostało wyprawy za dwanaście kop po śmierci jej, iż to będąc zdrowa potrawiła, anim tego wziął 1486 |
| Sierca skruszonego..., Boże, nie wzgardzisz (cor contritum... non despicies) |
| Bo wysłuszał ubogiego Gospodzin i jęćcy swymi nie wzgardził (non despexit) |
| Ktokole przygodnie, jako utonąc alibo z drzewa spadnąc, umrze, za tego żałoba głowna nie ma być czyniona |
| Popowie jich w mieczu spadli są (in gladio ceciderunt, Puł: spadli), a wdowy jich nie płakany będą |
| Paknięliby synow nie miał (sc. zmarły), ale dziewki, tedy dziewkam [s] wszystki dziedziny i jimienie spadnie oćczyzne (hereditates et possessiones cedent paternae) |
| Jako ta połowica Chobnic... nigdy nie była krola Kazimirowa, ale na Blosa spadła po jego oćcu 1403 |
| 'okazać brak szacunku, zlekceważyć, okazać swoje obrzydzenie, contemnere, detestari': |
| 'bliżej nieznana jednostka miary ciał sypkich, ignota nobis mensura rerum e granis constantim': |
| 'przez gwałtowne poruszanie gałęzi spowodować opadnięcie owoców, poma excutere': |
| Nie dziwuj się, iże rzekłem tobie: «Potrzeb (oportet Jo 3,7) was narodzić się znowu» |
| Jako Klimek nie spełnił, co Bietce [co] ręczył poł sołtystwa 1402 |
| Niektorym dzieją jim bezprawni, iż jich prawo nie jest jim tako spełne (ius non tam perfectum est, OrtMac 29: z pełna) jako jinym ludziom |
| 'gardzić, nie cenić, lekceważyć, też odtrącać, odrzucać, contemnere, aspernari, despicere, neglegere': |
| Vnde Katho: labitur, spełznie, ex igno, quod perditum est tempore longo XV in. |
| corruptum pro sprawnie 'zgodnie z prawem, tak jak prawo wymaga, w sposób ustalony prawem lub zwyczajem, iure, secundum legem vel consuetudinem': |
| Jako mnie nie dał Adam w czas potrzeb ku oprawieniu istby... Jako mnie Stanisław słał do Jedama prze potrzeby ku oprawieniu istby 1425 |
| 'konieczność jakiegoś działania, przyczyna działania, necessitas alicuius rei faciendae, causa, qua ad aliquid faciendum impellimur': |
| 'to, co do czegoś przynależy, jest niezbędnym dodatkiem, uzupełnieniem, quod ad aliquid pertinet, quod addendum est': |
| 'użytek, używanie, zastosowanie, usus': |
| Mowi święty Augustyn, aby myto krwie zbawiciela naszego nie grzesznym dało potrzebiznę, ale pielgrzymom odpoczynienie gotowało |
| 'coś jest niezbędne, aliquid necessarium est': |
| 'konieczność jakiegoś działania, necessitas alicuius rei faciendae': |
| Domina non wlt ipsam literam ponere, bo jej nie jest potrzebizna 1424 |
| Nie będziesz sie bać od strachu nocnego, od strzały latającej we dnie, od potrzebizny (a negotio, Puł: od orędzia) chodzącej we ćmach |
| 'zabrać skądś, unieść, zabrać z sobą (w drogę, w podróż), tollere, auferre, sibi sumere': |
| Snadź nie było jest grobow w Ejipcie, przeto wziął jeś nas (tulisti nos), abichom zmarli na puszczy |
| Nie jest podobno wziąć chleb dzieciom (non est bonum sumere panem filiorum Mat 15, 26) i dać psom zjeść |
| 'przewiezienie, przetransportowanie czegoś z prądem wody, spust, aliquid flumine demittendi actus': |
| Nie wezmę z domu twego cieląt (non accipiam de domo tua vitulos) |
| Jako Janusz nie wziął kamienia krzyżowa tego granicznego, szwymy <s> swymi pomocniki 1401 |
| Jako u mnie Jedwiga wzięła dwa pirścienia a nie wrociła mi jich 1427 |
| Dzisia Bog człowiek uczynion jest, jen przed tym był ostał, a cso nie było (sc. ciało), wziął (id, quod fuit, permansit, et quod non erat, assumpsit) XV in. |
| Niechajcie tych odić, boć jeszcze nie przyszedł czas, aby wzięty z świata |
| Jako to rzekł (sc. Rafael), natychmiast od jich oczu był wzięt (ad aspectu eorum ablatus est), tak iże jego więcej nie uźrzeli |
| Cso Mikołaj wziął [pieniądze] dziewięć grzywien ot rękojm Woliszewskiego, to mu było nie zapłacono 1406 |
| Jakośm nie wzięła u kmiecia V marcas... ani kazała wziąć 1399 |
| Jako Jan na dobrowolnej drodze nie rwał... ani z jego rękojmiej wierdunka wziął 1414 |
| Jakom ja s czeledzią moją... nie wzięłam żyta s pola gwałtem Abramowi 1471 |
| Jako ja nie wziął jemu violenter miecza na Lutostaniu XV |
| Jakom ja nie wziął w księżem boru cztyrzech rojow przez zapowiedź siłą 1449 |
| Jako Przybek nie był... kmiotowien, ani kadzi mocą wziął 1396 |
| Iżem ja nie wziął dwu koniu Marcinowi... na dziedzine Grabowie, mocą siłą 1432 |
| wziąć chąziebną, niewidomą rzeczą, rzeczą kradziebną: |
| Jakom ja u Anninych łowcow nie wziął źwierzęcia samotrzeć siłą 1436 |
| Jakom ja przyszedwszy do domu Mikołajowego... nie wziąłem siłą gwałtem pirścieńca śrzebr[e]nego 1470 |
| Cso pan Piotrasz na mie żałował, bych jego kmieciu VIII scotos szyndem wziął, tych jesm ja nie wziął 1402 |
| 'pobrać, ściągnąć opłatę, karę, należność, odszkodowanie itp., wyegzekwować, colligere, exigere pecuniam, multam, recompensam': coś: |
| Jako Paweł kupił koń u Mikołaja... a on mu ji miał przechować do świętego Marcina; a on od niego wziął zapłatę, a konia mu nie dał 1415 |
| Jakom nie wzięła 24 grzywien groszy u Chorągwica, csoż były pieniądze oćca pana Donina właścine na zastawie 1423 |
| Jako Szczepan nie wziął z Wojciecha zapłaty, ale s jego rękojmiej 1403 |
| Iż Wschowianie nigdy cła nie dawali wielatowskiego ot jich zboża..., jedno cso by jim gwałtem wzięto 1407 |
| Jakośm nie ślubił Sędziwojewi, by na mnie przez przysięgi swą sz<k>odę wziął 1396 |
| Jakom ja ot tych pieniędzy płatu nie wziął ot Dzierżka 1437 |
| Jakom ja nie wziął kmiecych pieniędzy za wr[z]ożdę 1427 |
| Więcej za kożdy tydzień jano kwartę... wziąć nie mają za lifę |
| (o ludziach, de hominibus) 'pojmać, wziąć w niewolę, do więzienia, zatrzymać, uprowadzić, capere, comprehendere, in captivitatem ducere, in vinculum conicere, abducere': |
| Jakom ja nie wziął Żbiety siłą anim je dziewstwa otjął 1405 |
| Iż pan Przedsław... szedł piechotą samoczwiart (!)... na Zun... i pobrał siano w kopach i tam się nie dał na prawo wziąć 1438 |
| Jakośḿ przy tem był, gdzie jest Bogumił nie swych pieniędzy u Piotra wziął, ale Piotr swych mu [pieniędzy] pożyczył 1396 |
| Jako Więcoszka wniosła sześć a dwadzieścia grzywien posagu w dziedzictwo do Mroczek, a tamo jich nie wzięła zasię 1420 |
| Jakom ja nie wzięła po mojem mężu trzech i dwudziestu ko<p dług>ow 1448 |
| 7. 'otrzymać, dostać, uzyskać, osiągnąć, objąć w posiadanie, w użytkowanie, przyjąć, accipere, assumere, recipere, percipere': a. z rzeczownikami konkretnymi: |
| Jakośḿ tej umowy... nie miał, bych mu miał list wrocić, a jiny wziąć 1404 |
| Jako Gertruda nie wzięła posagu u swego o<ć>ca 1393 |
| Jako Zofka nie wzięła nic dziecięce części, ale co się je po pirwem mężu dostało 1397 |
| Jako Mikołaj płacił Maciejewi, an ('a on') ot niego nie chciał wziąć zapłacono 1387 |
| 'konieczność jakiegoś działania, necessitas alicuius rei faciendae': |
| 'konieczność jakiegoś działania, necessitas alicuius rei faciendae': |
| Aby ty teże nie był potwarcą |
| Aczliby żeńszczyzna potwarzała kogo i powoławała, a na niej znaku gwałtu nie naleziono, tedy ten, komu winę dadzą, ma odyć..., a ta potwarca (calumniatrix, Sul 58: potwarznica) winą podobną ma być skarana |
| 'bezpodstawne zarzuty, oszczerstwo, oczernienie, obmowa, falsa accusatio, insimulatio, calumnia': |
| Nie przymiesz miasto zakłada spodniego i zwirzchniego żarnowa (inferiorem et superiorem molam) |
| Si aliquid in presenti inscripcione contentum sibi Dziedoszycski non complacuerit al. nie spodobiłoby sie, extunc potens erit ad secundos aut tercios terminos ipsam inscripcionem reformare et renovare 1498 |
| 'nie doznając przerwy lub innych przeszkód w posiadaniu nieruchomości, in aliqua re possidenda nullo modo impediri (sensu adverb.)': |
| Jakom ja... nie zbiłem parobka Dadzbogowego... anim onego gwałtem spoliczkował 1472 |
| 'razem z innymi, wspólnie, una cum aliis, communiter': |
| 'razem z innymi, wspólnie, una cum aliis, communiter': |
| Jakosmy Jana z Wojciechem ujednali o jego baby puścinę na wieki wieczne, iż to nie miano spominać 1401 |
| 'wspomnieć, przypomnieć, commemorare in memoriam revocare, reminisci, recordari': |
| Eż ty sponki były macierze Mikołajewy, a nie przyszły jej od swego męża 1418 |
| Paknięli dziewica alibo niewiasta o niekakiem usilstwie obwini kogo potwarzliwie (si... aliquem accusaverit calumniose) a na niej znamiona osilstwa nie będą widziana..., tedy... ta potwarznica męką dostojną... ma być pomszczona |
| Paknięli dziewica alibo niewiasta o niekakiem usilstwie obwini kogo potwarzliwie, a na niej znamiona osilstwa nie będą widziana..., tedy... ta potwarznica (calumniatrix, Dział 56: ta potwarca) męką dostojną... ma być pomszczona |
| 'ponieść stratę, iacturam, detrimentum accipere': |
| 'uznać, zgodzić się, nie odrzucić, non reicere, concedere, pati, sinere, agnoscere': |
| Niektorzy z naszych rycerzow... wzięli obyczaj (consueverunt, Sul 21: obykli) nie stać pod żadną chorągwią |
| 'przyjąć czyjeś zabezpieczenie zobowiązania, porękę, fideiussionem recipere': |
| Nie będzie moc jej pirwy mąż zasię za małżonkę wziąć (recipere eam in uxorem) |
| Jozefie, ... nie chciej się bać wziąć Maryją żonę twoję (accipere Mariam coniugem tuam Mat 1, 20) |
| Iże Janusz s Wojciechem rok [wo] wziął {na oprawę} i winy na się wziął; tu Janusz wtej i roku nie stał o trzy grzywny 1398 |
| Ten pan, ot ktorego wyszedł taki kmieć, ma szołtysa se dwiema przysiężnikoma za onym kmieciem do onego pana... posłać, ktory szołtys z przysiężniki tymi ku czci jich wziąć mają (super honorem ipsorum recipere debent), iże ten kmieć panu swemu... prawa nie uczynił |
| 'wyciągnąć z czegoś wniosek, pouczenie, praeceptum conclusionem ex aliqua re capere': |
| Jako Mikołaj nie da[y]ł Filipowi trzy ran, ale cso uczynił, to uczynił za jego początkiem [i ręce] i ręce są nań wzięli, quia ipsum a matre et a patre ipsum maledixit et puerum ipsius percussit circa hoc factum 1420 |
| Zajem weźmie (Fl: zajmie) grzesznik (mutuabitur peccator), a nie zapłaci |
| wziąć na skazanie |
| Kto wstąpi na gorę bożą?... Niewinowaty rękama i czystego sierca, jenże nie wziął w prozność dusze swojej (qui non accepit in vano animam suam) |
| Jakom ja więcej nie wziął wziątku s Kabatow i s Powsińskiej Wolej niż to, co wini<e>nem 1422 |
| Jako co na mię żałował Sędziwoj Niewierski o pot[f]wirdzenie kopcew o<ć>cu jego, tego mu nie znam, ani<m> mu rzekł oćcu jego miedzy Wirzbnem a miedzy Miechociny 1435 |
| Przygodzi-li sie ktore niesprawne, co wy o to prawa nie możecie najć |
| Bychom się nauczyli swych grzechow spowiedać a pokutę za nie strojić |
| Cso Katerzyna krowę zastała, ta nie była jej, ale *Miroslaowa 1387 |
| Krystus... ukazał, iże krolewstwo jego nie jest z tego świata (de hoc mundo Jo 18, 36) |
| Iże Vichna (a. Wychna)... nie spożgła, jakoż była obwiniona o pożogę 1441 |
| Iż był jeszcze swoich zwolenikow... sobie nie wybrał (sc. Jesus), abyszę jego cuda popisali a potem wszemu światu wzjawiali (sua miracula mundo propalarent) |
| Nie wzjawiając (mamotrekt mikułowski: nezjevujíce sĕ) non parentes (filii stultorum et ignobilium, et in terra penitus non parentes Job 30, 8) ca 1470 |
| Gdyż złodziejstwa... częstokroć skryta bywają, tako iż znajmość grzecha wkrotce nie może być wzjawiona (non potest propalari) |
| Prześnice będziecie jeść siedm dni a nie wzjawi sie (non apparebit) nics kwaśnego u ciebie |
| Widział jest we śnie drab... a Gospodzina wzlegwszy (innixum) na niej |
| 'unieważniać, irritum facere': |
| Nie wzmaga non edificat XV med. |
| Acz się nie wroci (sc. kmieć) tako powabiony (vocatus), tedy pan onej wsi oświadczenim będzie moc jego dziedzinę przez jinszego osadzić |
| 'posługiwać się słowami dla komunikowania myśli i przeżyć, mówić coś, wypowiadać, verbis cogitata referre, narrare, aliquid loqui': a. bez dopełnienia bliższego: |
| 'posługiwać się słowami dla komunikowania myśli i przeżyć, mówić coś, wypowiadać, verbis cogitata referre, narrare, aliquid loqui': a. bez dopełnienia bliższego: o kimś, czymś: |
| Nigdym swych grzechow sprawiedliwie nie spowiedał |
| 'słuszny, bezstronny sąd, wyrok, obiektywne osądzanie, iudicium sine ira et studio latum, integre atque incorrupte iudicandi actus': |
| przenośnie: wznaszać rog 'stawać się butnym, superbum se gerere': |
| 'oczyszczony z zarzutów, usprawiedliwiony, uwolniony od posądzenia, niewinny, excusatus, expurgatus, crimine liberatus, innocens': |
| Nie zabijaj bliźniego twego procz sądu sprawiedliwego! |
| Błogosławion bądź, Panie Boże..., jenże nie odjął swej sprawiedliwej miłości (misericordiam et veritatem) ot mego pana |
| Sprawiedlności twojej (iustitiam tuam) nie skrył jeśm w siercu mojem |
| na coś wznieść rękę |
| Panie, nie jest powyszono sierce moje ani wznieśle jesta (Puł: wznyeslesta) sie oczy moje (neque elati sunt oculi mei) |
| 'zacząć istnieć, pojawić się, oriri, prodire': |
| Rzekł jest k niemu anjoł: „Nie wznosi swej ręki (non extendas manum tuam) na swego syna” |
| Jako Mikołaj poraził pogrodek podług pańskiego skazania i podług miary, a potem wyszej nie wznosił 1413 |
| Komornicy albo urzędnicy tako posadzeni nie mają niżliby włostne swe rzeczy mowić ani ku mowieniu rzeczy z sądu się wznosić (ad procurandum se de iudicio levare) |
| 'ponownie wszcząć odroczone z różnych powodów postępowanie sądowe, litem dilatam iterum ad iudicem ferre': |
| 'uprawić rolę przez oranie, zaorać ziemię, terram arare, exarare': |
| spójnik: przeciwstawia zdanie poprzedniemu zdaniu z odcieniem koncesywnym 'jednak, mimo to, attamen, atqui, at, tamen': a wszak: |
| rozpoczyna pytanie sugerujące odpowiedź twierdzącą 'czyż nie, nonne, an non': |
| I. spójnik: 1. przeciwstawia zdanie poprzedniemu zdaniu z odcieniem koncesywnym 'jednak, mimo to, attamen, atqui, at, tamen': a. w zdaniu współrzędnym: a wszako: |
| Pogrzebli ji (sc. Jorama) w mieście Dawidowie, ale wszako (verumtamen) nie w grobiech krolewskich |
| A kakokoli... wszech namłodszy był (sc. Tobijasz) wszako się, *przeto, nics dziecińskich rzeczy nie dzierżał (nihil tamen puerile gessit in opere) |
| Bo gdyż od swego dzieciństwa zawżgi się Boga bał a przykazania jego ostrzegał, wszako się przeto nie zamącił (non est contristatus) przeciw Bogu, iże rana ślepoty była się jemu przygodziła, ale ustawiczen w bojaźni bożej ostał |
| rozpoczyna pytanie sugerujące odpowiedź twierdzącą 'czyż nie, nonne, an non': |
| Zbił jest grad we wszej ziemi ejipskiej wszytko..., a wszakoż (tantum) w ziemi Gessen... grad nie padał |
| A tak zagładził Jen modłę Baal s Israhela. Ale wszakoż (verumtamen) od grzechow Jeroboamowych... nie odstąpił |
| Wiedz, moja namilejsza panno, iże aczkoliciem ja od ciebie daleko, a wszakoż wżgim nie była ani będzie nad cię jina miła ca 1428 |
| rozpoczyna pytanie sugerujące odpowiedź twierdzącą 'czyż nie, nonne, an non': |
| Bo są nie z swej wolej zgrzeszyli, a wszakże (nihilonimus) *ofierować *będą kadzidło... za grzech |
| Dajże mi wybawienie, abych kożdemu powiedał twe łaskawe karanie a s mego karania inszym upamiętanie..., a wszakże by nie twe spomożenie, dawno by było me zgin[e]ienie XV ex. |
| 'występujący w pełnej liczbie, nie wyłączając nikogo ani niczego, każdy z wielu istniejących, każdy bez wyjątku, każdy możliwy, omnis, cunctus, unusquisque': |
| Miły Jesus... rzekł: Widzieliście to wszytko sprawienie? Zawierne to wam powiedam, nie ostanie tu kamień na kamieniu (Mat 24, 2) |
| Jedni bezprawni tako są, iż jich prawo nie jest tako sprawne albo doszłe (OrtOssol 82, 4: dołożnie albo doszło) jako jinnych ludzi |
| Szukający Gospodna nie umniejszeni będą wszego dobrego (omni bono) |
| Nie uczynił jest tako wszej postaci (omni nationi) |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, zupełny, totus, integer, omnis': |
| Potrzebno jest... zapowiedzieć, aby jidący z wojny... sprawując swe rzeczy (in propriis negotiis ordinandis), ... sobie strawy... nie mają brać ani ktorego gwałtu czynić |
| 'występujący w pełnej liczbie, nie wyłączając niczego, każdy z wielu istniejących, każdy bez wyjątku, każdy możliwy, omnis, cunctus, unusquisque': |
| Iże pan starosta w tem Poznańskiem powiacie nie był ot świętego Tomy aż do niedziele Letare 1419 |
| Maryja syna powiła, pannieństwa nie straciła XV med. |
| 'rozkaz, polecenie, iussum, mandatum': |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, totus, integer, omnis': |
| 'wzbudzający wstręt, odrazę, również wzgardę, qui taedium, contemptionem excitat': |
| (o płótnie, de linteo) 'surowy, gruby, rudis, crassus': |
| Niżadny wam się nie sprzeciwi (nullus vobis resistere poterit) |
| I nie panuj[e] mnie wszelka (Puł: wszelika) krzywda (omnis iniustitia) |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, zupełny, totus, integer, omnis': |
| Prze<d> Twą świętą miłością nie masz nic tajemnego ani skrytego w siercu człowieka wszelknego |
| każdy w granicach wytyczonych zdaniem przydawkowym: |
| Ślubuję twej miłości nie zapominać, ale wszędzie cześć a lubość czynić ca 1428 |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, zupełny, totus, integer, omnis': |
| Odpowiedziawszy miły Jesus i rzekł im: „Patrzcie, by was nikt nie powiodł (ne quis vos seducat Mat 24, 4). Boć ich wiele przydzie w imię moje... i swiodą ich wiele |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, zupełny, totus, integer, omnis': |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, totus, integer, omnis': |
| Jako Marcin nie mogł przejachać przed złym powietrzym jeziora oglądać tedy, kiedy mu woźny rok zdał z Gierlaszym ku widzeniu 1420 |
| 3. zaimek przymiotny wskazujący służy jako odpowiednik zdania pobocznego przydawkowego: a. przed zdaniem: |
| Com ręczył za Jana do Żyd, tego mi lista nie wykupił 1391 |
| w utartych zwrotach: co do tego mnie, co nam do tego 'to mnie (nas) nie dotyczy, quod ad me (ad nos) non pertinet': |
| Jako cso sie dostało Pawłowi, to sie dostało za jego początkiem, iże jemu skot odbijał, a za to Ziemięta spasi nie wziął 1417 |
| Jako ja to wiem, Paweł z księżej ziemi nie kradnie 1464 |
| To wie bog, jako to nie jest kościelne 1393 |
| Toć ubogi krolewic był, iże nie imiał, gdzie by swoję głowę podkłonił |
| Nie tylko ten przy Krysta, jen przy, aby on był krystus, ale i ten sie krześcijanin być przy |
| Iże Nieurząd nie powinił tego płatu na Krz<czo>nowie 1444 |
| O ktory sprzężaj Piotr na moją żonę żałował, tego ona nie wyprzęgła 1417 |
| Taka płaca nie czyniła dosyć ku powinnemu skaraniu (ad debitam coertionem) |
| przenośnie: |
| Tegdy Bog nie spuszczczał dżdża (non... pluerat) na ziemię |
| Jako Mikołaj nie spu<sz>cza Jana, ale jako przed nim biega, tako biega 1409 |
| Dziewki... bratu stryjecz[e]nemu abo też (seu) rodzonemu... skargi ruszyć nie mogą |
| 'opuszczenie, złożenie urzędu, magistratu se abdicandi actus': |
| Ktory człowiek chce czynić wolą otca niebieskiego, tenci ma mieć wiarę krześcijańską, a nie telko skutkiem, ale teże i siercem |
| Towarzysze rzemiesła krawieckiego, nie posieleni ani też przypędzeni, ... prosili mistrzow swoich..., aby jem mistrzowie raczyliby podług ich żądze i też ich wole od nich żądanie napełnić 1491 |
| Czci oćca i macierz, a nie zabijaj nikogo też |
| Nie jest święty,jakoż jest Gospodzin ani też (neque enim I Reg 2, 2) jest jiny kromie ciebie |
| Tyś nie tylko gniew krola niebieskiego ubłogała, ale też z nieba ji zwabiła |
| Kiedy mać umrze, dzieci części od oćca żadnej nie pozyszczą, wyjąwszy to, iż ociec jinszą żonę chciał pojąć abo też (nisi tunc) gdyby marnie jimienie chciał roztrnożyć |
| Opiekadlnik dzieci dziedziny jich przedać alibo graniczyć, alibo też (seu etiam) stracić nie może |
| I kalżdać teże niewieścia twarz nie możeć być ona tako uboga |
| nawiązuje zdanie do poprzedniego kontekstu, wskazując, że to informacja dodana, nie pierwsza 'również, także, etiam, quoque': |
| nawiązuje zdanie do poprzedniego kontekstu, wskazując, że to informacja dodana, nie pierwsza 'również, także, etiam, quoque': |
| Iże ksiądz Miroszek nie przekopał ani wody spuścił s jeziora 1424 |
| Ksiądz Bolesław... z starostą się tam nie bronił, w pokoju grod Tatarom spuścił XV ex. |
| Jakom ja nie ręczył za Katarzynę, aby się miała wyrzec spuściny 1427 |
| z dopełnieniem (dalszym) albo pytaniem zależnym nazywającym przedmiot pytania: czegoś: |
| Przeto nie pytał jego o dwie żałobie, ale jego o trzecią żałobę spytał (Mat 27, 11) |
| Powieki jego były powleczony (flexibiles) a silno wielebne, a wszakoż nie były nieustawiczne, ale śmierne |
| Jest jich wi<e>le, jiż... byerzą sobie prz<y>czynę procz włostnych stron mięszkania a tako się powłaczając (divagantes), cudzego drapić się nie boją |
| 'iść wadliwie, nie podnosząc nóg od ziemi, powłóczyć, male ire, pedes trahere': [o koniu] |
| Jakom ja nie zasiał rolej zaoranej i powłoczonej Bartłomiejowej na Rybi<u> gwałtem 1466 |
| Jako Dobiesław nie jimował samoszost Staszka ani go do kłody powodził 1396 |
| 'wyrażenie zgody na coś, przyzwolenie, actus aliquid concedendi, permittendi': |
| 'spojrzenie, patrzenie na coś, wyraz oczu, conspectus, aspectus, oculi': |
| Nie wzdruszaj mi tego potim non obicias mihi hoc postea ca 1428 |
| Jeż wychodzą z warg mojich, nie uczynię wzdruszono (non faciam irrita, Puł: wzruszono) |
| Tedy oni wszystcy za jedno krzykną a siebie ponękając wzruszyli się na nie (se mutuo cohortantes persecuti sunt eos) |
| 'unieważnić, irritum reddere, abdere': |
| w zdaniu złożonym w korelacji z przysłówkami względnymi zapowiada zdanie miejscowe 'tą drogą, wzdłuż tej linii, przez to miejsce, hac via, secundum hanc lineam, per hunc locum': tędy... kędy: |
| 'nie mający ostrego zakończenia, nieostry, stępiony, hebes': lub 'ociężały w myśleniu i działaniu, opieszały, pozbawiony zdolności, gnuśny, in cogitando et agendo ignavus, iners, tardus': |
| przenośnie 'nałożyć na kogoś odpowiedzialność za coś, aliquem obligare, illigare': |
| Jinako po mnie nie wzwiesz, dojąd ty żyw, ja też |
| 'przesyt, uczucie znudzenia, niechęci, satietas, fastidium, taedium': |
| 'uczynić wielkim, wynieść nad innych, magnificare, laudibus efferre': |
| Tak mi bądź Pan miłościw, iże nie wzwiodę ręki mej na mazanego bożego (ne extendam manum in christum domini) |
| Nie obleczesz się w rucho, jeż to z wełny a ze lnu tkano jest (quod ex lana linoque contextum est) |
| Jakom ja nie winowat Święchnie tkańc na płaszcz ani z tkańcami kaptur 1402 |
| W rucho, ktoreż jest ze dwojga tkania (quae ex duobus texta est), nie obleczesz się |
| Jako mnie Elena nie pożyczyła śrzebra i tkanki 1446 |
| A tuć nas tkniono, bychom panią łupili i suknią brali..., a my, dalibog, gotowismy sie oczyścić..., iżesmy tego wszego nie uczynili 1423 |
| Que (sc. Katherina) sequitur in cittacione, dixit: Domine iudex, hic nullum spolium est tactum al. nie jest się tkło żadnego szyndu et ergo non est articulus castrensis sed terrestris 1471 |
| 'pieniądze ze srebra niesfałszowanego, bez domieszki metali nieszlachetnych, nummi e puro argento cusi': |
| Jakom ja nie zbił Mikołajowa kmiecia Macieja srepye na dobrowolnej drodze gwałtem 1463 |
| Kopać nie mogę a żebrać mie srom (mendicare erubesco Luc 16, 3) |
| Wylej gniew twoj... w krolewstwa, jaż imienia twego nie wzywały (nomen tuum non invocaverunt) |
| 'zniesławienie, zniewaga, contumelia, ignominia': |
| Żadny towarzysz aby nie sromocił swego mistrza, u ktorego robi, tako w strawie jako w pościelnych chustach 1491 |
| 'dokuczliwe naleganie, molesta affligatio'; |
| W prozności niestatku twojego nie wzywaj (Dek I 1–9. II 1–4. III 2–6. 8. 13, etc., IV. V 1–4. VI. VII 1. 4. 5: bierz<y>, VII 6: będziesz brać, VII 2. 3: weźmiesz, III 1: miej, III 26: wspominaj) jimienia bożego |
| 'zachęcanie, namawianie, hortatio, adhortatio': |
| Czwarte napominanie dziewice Maryjej syna, aby tako sromotnej męki nie cirpiał |
| Bog jich bojował za nie a wżdy zwiciężył |
| Iżby jeden na drugiego nie miał ustawać rok, a ono wieżdy ustał 1401 |
| Wściągnąłem cię ku praw<u> na jego dziedzinie, a ty wżdy nie stoję praw... puścił jeś drzewo nadal 1425 |
| Kako mają wżdy <dobywać> oćcowego długu na sirocie, co nie może mieć opiekaldnika |
| Padną od boka twego tysiąc, a dziesięć tysięcy *na prawicy twojej, ale k tobie nie przybliży sie. A wżdyż (verumtamen, Fl: zaprawdę wszako) oczyma twyma uznamionasz i odpłatę grzesznych uźrzysz |
| Wiedz, moja namilejsza panno, iże aczkoliciem ja od ciebie daleko, a wszakoż wżgim nie była ani będzie nad cię jina miła ca 1428 |
| 'wyciąganie ustami przez dziecko mleka z piersi matki, actus lactendi': |
| Jakom się ja nie podjął po Borucinem wyjechaniu księdzu stacyjej dać 1437 |
| Grzesznego sierce jest jako morze wrające, jeż stać nie może (quod quiescere non potest Is 57, 20) XV med. |
| 'być nieruchomym, nie mieć zdolności ruchu, immobilem esse, moveri non posse': stojące (imienie) 'nieruchomość, res immobilis, quam aliquis possidet': |
| Onci był mężobojca... a w prawdzie nie stał (in veritate non stetit Jo 8, 44) |
| Iż ujednano Marcina z Jera<n>tem, a Marcin w tem nie stał 1400 |
| 'istnieć, esse, extare': |
| Eż Dobko nie byl... w trzymaniu dziedziny... nigdy tako, jako na przywileju stoji 1398 |
| Ale ty nie stoją prawu ani zapowiedzi dbają, puścił jeś misisti robora ultra 1425 |
| Jako Bodziej stał radą i nakładem z Jarosławą o tę część, jeż zyskała w Nadarzycach, a nigdy jej nie puścił prozno 1423 |
| A tak Jojada... nie dopuścił zastępom, aby odeszli, ktorzy na kożdy tydzień stać mieli (quae sibi per singulas hebdomadas succedere sonsueverant) |
| Gdyż napominasz bliźniego swego, ... nie wnidziesz w jego dom..., ale staniesz przed nim (stabis fortis) |
| Iże Maciej... nie dał... dziewiąci ran otworzonych a sześcinaście tłuczonych Piotrowi i jego synowi 1419 |
| Powodowie (actores) też by swojich żałob alibo rzeczy nie wyproźnieni, ustawiamy |
| Ale zaprawdę w powodź wod wiela (in diluvio aquarum multarum) ku Bogu sie snadź nie przybliżą |
| Jako ja nie przybiegł do wsi Janowej... ani drzwi złupał, ani domu tłukł gwałtem siłą 1465 |
| (o owocach, de fructibus) 'przez uderzanie strącać, decutere': |
| Abi kv sandoom pozwane (sc. panie) szą nye czyznąli myedzi tlvmi mąsczisnee (in turmis masculorum, war. turbis virorum) |
| 'taki, któremu nic nie brakuje, cały, zupełny, totus, integer, omnis': |
| Jakośm <j>a nie wściągał Szczepanowa kmiecia mimo rękojemstwo przez prawa 1393 |
| Nie jest wiem jim przemienienie ani są sie bali Boga; wściągnął jest (Puł: rozciągnął) rękę swoję (extendit manum suam) w odpłacaniu |
| (o kmieciu, de cmethone) 'zatrzymać, nie pozwolić opuścić wsi, de vico discedentem detinere': |
| 'postępowanie szalone, nierozumne, insania, furor': |
| Wtargnie sie na nie (irruat super eos) strach a bojaźń |
| informuje, że dana czynność odbyła się równocześnie z poprzednio wymienioną czynnością 'w tym czasie, tymczasem, wtedy, tum, interea, interim': |
| Raczcie wiedzieć, iże ten człowiek, pan Mikołaj Stary, nic nie krzyw, ktorego Bienia powciąga XV ex. |
| Jakom ja kupcow z Wilna nie powściągnął... na gościńcu 1489 |
| 'zająć na zabezpieczenie, pignori aliquid occupare': |
| 'nie uznać, non agnoscere': |
| 'zatrzymanie, uwięzienie, actus retinendi, in carcerem coniciendi': |
| Iże przed tym, ni<ż>smy pozwani, trzy lata jakosmy nie powyszali pogrodek, upustow i stawidł 1434 |
| 'podbicie, podniesienie ceny, actus pretium alicuius rei efferendi': |
| Nie nawroci ludu do Ejipta, jeźcow liczbą sąc owszem powyszszon (equitatus numero sublevatus) |
| Jako wtenczas, kiedy panic do mnie jeździł ot paniej Turewskie w poselstwie, tedy Wojtko mym kmiotowicem nie był 1428 |
| 'uchylać się przed wypełnieniem zobowiązań na zasadzie przedawnienia, ratione usucapionis debita praestare nolle': |
| 'ponownie, po raz drugi, powtórnie, znowu, iterum, denuo, rursus': |
| Cso młynarz wyszedł pirzwe i wtore [i trzecie], to o mą winę nie wyszedł 1399 |
| 'powstrzymać się od czegoś, nie czynić czegoś, ab aliqua re (facienda) abstinere, se continere': |
| Gdzie Przedwoj ręczył s Grzegorzem za Piotrasza Wojciechowi sześcioro skota zapłacić podług sędzina skazania, nie w jego dziedzinie <w>więzać, ale pieniędzmi zapłacić 1403 |
| Secunda żałoba: Eże mi bronisz mych ludzi, czso mię w nie prauo w<w>iązało in viginti sexagenis, siłą 1453 |
| wwięzać się 'wejść w posiadanie nieruchomości, possessionem rerum immobilium accipere': |
| Jestli nie chcesz słyszeć głosu Pana Boga twego, aby chował i pełnił wszytka przykazania jego i duchowne obyczaje..., spadną na cię wszytki klątwy ty to i wwiążą się w cię (apprehendent te) |
| 'nieruchomość objęta w posiadanie, bona immobilia ab aliquo possessa': |
| 'spowodować zadłużenie, aliquem aere alieno obstringere': |
| Jakom ja ciebie nie wwiodł w rękojemstwo do ślechetnego Marcina 1491 |
| Jakom ja sian[n]a s łąki podla pozwu... nie pobrał gwałtem... anim [...] do domu wwioz 1483 |
| Jako cso Szczedrzyk żałował na Jaszka Rębińskiego, aby mu... siano pobrał i w jego dom wwiozł, tego on nie uczynił 1425 |
| 'wprowadzać urzędowo w posiadanie nieruchomości, aliquem in possessione rerum immobilium publica auctoritate collocare': |
| Jakosmy przy tem byli, gdy pan Łącski (a. Łęcski) słał swego sołtysa (a. szołtysza)do Filipa, aby był miłościw jego kmieciem a nie wwodził się s nimi w prawo 1411 |
| Gościa nie usmęcaj..., goście wy też byli (adveane enim et ipsi fuistis Ex 22, 21) w ejipskiej ziemi XV p. post. |
| Przed wami (sc. pannami) nics lepszego nie |
| Czemu się lekarze stają, gdy z twej mocy nie wybawiają? |
| Spowiadam się..., iżem... jętego s jęcstwa nie wybawił (Spow 3: otkupił) |
| Jakom ja nie zadał ... rany krwawej gwałtem Tobijaszowi..., stoję s niem w pozwiech 1462 |
| Ale o dług... pozwany, rzecz straci nie staw na trzeciem roku |
| Jako csom słał po Bieniaka w tej drodze, nie stałeśm <m>u za szkodę 1400 |
| Jako mie Janusz słał do Kielca (a. Kiełcza) , by przyjął ku zapłacie, dojąd sie szkoda nie stała 1391 |
| z określeniami nazywającymi osobę, której dotyczy zdarzenie: (ku) komuś: |
| Nie czyń grzecha nieczystego ciała a i sierca twego kromia stadła (Dek III 1–6, etc. VI: urzędu) małżeńskiego |
| Nemini dantes vllam offensionem, vt non vituperetur ministerium, gl. apostolatus, nostrum aby nie było pogańbiono urząd, stadło kaznodziejskie, apostolskie (II Cor 6, 3) XV med. |
| Iż prze niewdzięczność przez dzieci oćcu uczynioną a prze poniżenie stadła (propter depressionem status sui), iż oćciec bacząc wyszsze, cso jemu synowie przez wzięcie jimienia uczynili, jim nie tbał ani chciał dopomoc, kiedy je na jimieniu schodzić widział, a takoż miedzy oboją stroną mirziączka a gniew pochodzi |
| Nie wezmą... z stad twych (de gregibus tuis) kozłow |
| Bonum autem facientes non deficiamus, dobrze czyniąc nie stajmy, tempore enim suo matemus non deficientes (Gal 6, 9) XV med. |
| Czemu się lekarze stają, gdy z twej mocy nie wybawiają? |
| 'zapewne opłata związana z przenoszeniem się poddanego chłopa do innej wsi, fortasse pecunia cmethoni alium in vicum migranti solvenda': |
| Nie było warg u jej gęby, poziewając skrżyta zęby |
| Tuć żem porąbał drzewie do jednie doliny, aby nikt nie poznał |
| Darmo podnosi swe oko na widzenie Boga, jen jeszcze sam siebie poznać a widzieć nie umieje XV med. |
| Czcienie o tem, jako Żydowie nie chcieli Boga sędzić etc. Odpowiedzieli jemu (sc. Piłatowi) Żydowie..., jakoby rzekli: K tobieć przysłusza poznać takie rzeczy, boć jest winien śmierci |
| Fałko poznał, iże miecz i tobołę wziął był..., ale o pieniądze zaprzał. Ale my poznawszy (attendentes, Sul 44: bacząc), iż nikt kromie czyjej wolej niżadnej rzeczy nie ma wziąć, aliżby jego uprosił, przetosmy w tej sztuce Jidzikowi skazali przysiąc na swą szkodę |
| Jakom ja nie dał zbroje stalne, cso przysłucha na wszystkiego człowieka, Mściszkowi 1426 |
| 'trwały, mocny, niepodlegający zmianom, firmus, fortis, stabilis, qui non mutatur': |
| 'naturalne lub sztuczne pomieszczenie służące za mieszkanie, tymczasowe miejsce schronienia, najczęściej będące namiotem, habitatio, domicilium, statio, ubi quis tempus quoddam commoratur, saepissime tabernaculum': |
| Jako Rawa... w księżej puszczej podle swojich stanow w swem znamieniu sieci ani stępic na źwierz nie stawia[m] 1471 |
| Quod plura in sola sui oppolencia non veritate fundantur, gl. sed non vera existencia firmatur nie w bytności prawdziwej stan[y]owią sie XV med. |
| 'po raz drugi, ponownie, iterum, denuo': |
| O rękojmi nie wybawionem przez dłużnika |
| (o częściach ciała, de partibus corporis) 'uderzeniem pozbawić czegoś, excutere, evellere, elidere': |
| Eż Jan... troich drzwi nie wybił 1400 |
| Cudzej biady żałowanie... zależy w siedmi uczyncech miłosierdzia: ... jętego wybić, wybawić XV med. |
| wybić bydło, konie itp. |
| Iże ksiądz Miroszek nie przekopał ani wody spuścił s jeziora pana Gardzininego, jedno jako z stara dawno była 1424 |
| Nie wybiraj, junochu, oczyma, ale słuchaj cichyma uszyma XV p. post. |
| 'ściągnąć, szarpiąc, gwałtownie zrzucić, powalić, trahendo, vexando deicere, sternere': |
| Dictus regulus et non rex, bo nie miał wszystkiego krolewstwa, ale... miał w temże krolewstwie niektore państwo, jako hodie staro[w]stwo albo wojewodztwo XV ex. |
| Maryja... lęła się tego pozdrowienia, iże nie chciała mieć poznania plemienia męskiego 1453 |
| O rzeczach grzesznych... my... sędzić nie mamy ani poznawać (cognoscere non debemus), ani ktorego człowieka potępić, aliż sądem przekonanego |
| Jako cso na mię pani żałowała, abych sieci miał, cso by ku nie przysłuchały, to mi trzy sieci pani starościna Wrzącska (?) pożyczyła a pan Kunrad dwu 1423 |
| Proścież Boga, wy mił[y]e i żądne maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory, jele ja nieboga ninie (a. nynie) dziś zeźrzała nad swym... synem XV p. post. |
| 'wezwanie kogoś do sądu na wniosek powoda, actus deducendi aliquem in iudicium accusatore rogante': |
| Nie porzucaj mie w czas starości (in tempore senectutis) |
| Ta suknia nigdy sie nie pogorszyła ani od starości gniła (non viluit consumpta vetustate) |
| Jegoż mężobojstwa doświ<a>dczenie... prze starość uczynku (propter vetustatem facti, Dział 47: dla ktorej dawności lat i starości rzeczy) łacno nie może być imiano |
| I posłał posły ku krolowi edomskiemu rzekąc: «Przepuść mię, ać przedę przez twą ziemię», jen nie chciał pozwolić ku jego prośbam (qui noluit acquiescere precibus eius) |
| Jako Tomisława nie odbiła ciążej ani z kijem na woźnego wybieżała 1403 |
| Eż Nikiel na Hanczyn dom nie biegał gwałtem ani jej z domu wybijał 1438 |
| 'istniejący od odległej przeszłości, od dawna, od dłuższego czasu, qui iam diu exstat': |
| Układamy, aby kiedy mać umrze, dzieci części od oćca żadnej nie pozyszczą |
| Ustawiamy, aby nijeden... ziemienin... kostek nie jigrał na pożyczki alibo na brog... Paknięliby kto przeciwko temu ustawieniu niedbale uczynił, tym prawem nieważno bądź pozyskanie (non valeat evictio) |
| 'odzyskanie, actus recuperandi aliquid': |
| Jako prawie pani nie pozywała o ty granice dwojej 1418 |
| Iż Bawor nie puszczał na Janusza przysięgę na tem ujeździe, co ji sobie wolnie wybrała 1394 |
| Eże Jan Goszk nie wybrał Jakubowi dwoich pczoł samowtor siłą 1451 |
| Jako Andrzej z Janem nie ukradli z Wichnina domu krowy chąsiebną rzeczą ani jej chyż wybrali 1406 |
| Jako Jakub i Wilczek nie był przy tem, kiedy Opole... wzdało swą rzecz cztyrzem wybrańcem przed woźnym 1404 |
| Tedy pan Hynczka otpowiedział ot siebie hi od dzieci, iże to jest stara rzecz, nie rad bych o to otpowiedział 1395 |
| (o jednym z rodzeństwa urodzonym wcześniej od pozostalych, de filio vel filia, quae ceteris liberis maior natu est): |
| Ja nędzny... nie jestem dostojen poruszyć tako świętego dziewictwa, bowim ja już przyszedł w stare lata (egoque provectus sum aetate iam senili) |
| Nie bojuj przeciw Moabskim ani wychadzaj przeciw jim w boju (nec ineas adversus eos proelium) |
| 'przewyższać, przekraczać jakąś miarę, nie mieścić się, excedere, superare': |
| Jako prawie trzyma w mirze, pokoju pięćnacie lat, nigdy z ręku nie wychadzała 1417 |
| Jako Maciej otbiegł statka, a Pietrasz mu go nie pokradł 1396 |
| 'uporządkowane działanie, porządek, ratio quaedam agendi, disciplina, ordo': |
| Miałby (sc. kmieć) przedtym wolą kilo lat, tyleż lat panu swemu służyć ma, ot niego nie wychodząc (ab eodem minime recedendo), jile lat wolą się weselił |
| 'idąc, udawać się na spotkanie kogoś, na powitanie kogoś, alicui obviam ire, occurrere': |
| Nie wychod<ź>cie ku mistrzowi |
| O krolu, nie wychodź z tobą wojska israhelska (ne egrediatur tecum exercitus Israel)! |
| Jako Wociech... nie łowił ryb w Jakuszewem stawie na Piotrowicech 1408 |
| Przeda li kto dziewkę swą, nie wynidzie tako, jako wychodzą dziewki niewolne (non egredietur sicut ancillae consueverunt Ex 21, 7) XV p. post. |
| Eż Paszek nie przedał dziedziny Handzylborkowi ani s niej wychodził 1399 |
| Jeż wychodzą (Puł: co pochodzą) z warg mojich (quae procedunt de labiis meis), nie uczynię wzdruszono |
| Jako Staszek dzierży dziedzinę... XVI lat a nigdy mu z ręki nie wychodziła 1398 |
| Jako my to ujednali Jakuba... o pozwy, ktoremiś go była pozwała... i na nieś rok stała, a nie miałaś stawać 1494 |
| A gdy nie stawało wino (deficiente vino Jo 2, 3), rzekła matka Jesusewa |
| Jakom ja nie łowił ryb w stawku Michałowym 1468 |
| Iż Piotrasz stawiał się na ten rok, jako miał, ano go nie chciano przyjąć 1400 |
| Lubo cie kłamce słuchać, staw się jinsze myślić, jakoby tego nie słuchał (finge te non audire sed alia cogitare) XV p. post. |
| 'urządzenie służące do regulacji poziomu wody doprowadzanej do młyna, zastawa, śluza, cataracta aquae in rotam molarem fluenti moderandae apta': |
| Gdykole nie stanie (sc. obwiniony), tedy ma być zdan, w czem będzie pożałowan |
| Jako Jutka nie pożęła na Janowem ukupieniu żyta 1423 |
| Jako Marcin bieżał...dziewkę uranił, drzwi rozbieł, prawa u szałtysa nie pożądał 1403 |
| 'pragnąć mieć nielegalny stosunek płciowy, coitum appetere': |
| 'sławienie, chwalenie, actus laudandi, celebrandi': |
| Jakom nie rzekł panu Lutkowi uczynić, co by mu było lubo, i o poł stawiszcza 1418 |
| Jako Janusz nie stąpił na targ jinych kupcow Janowych na połdziewiąty grzywny za rolą i za żyto 1414 |
| Miły Jesus nigdy niemocen nie postał ani stękał (numquam languit neque infirmabatur), ani ktore boleści... miał |
| Gospodnie, ... stękanie (gemitus) moje przed tobą nie jest skryto |
| 'spowodować, wzniecić pożar i przez to zniszczyć jakieś dobra materialne, spalić, incendium concitare, aliquid igni delere': |
| 'podpalenie budynków, lasów itp., wielki ogień, pożar, incensio, incendium': |
| 'podpalenie, umyślne wywołanie pożaru, incensio consulto facta': |
| Pożyczacz albo iściec ma wziąć za szkodę tako wiele, ilko jiścizny, a nie więcej |
| On będzie tobie pożyczać (faenarabit tibi), ale nie ty jemu |
| Jako mi tę suknią dano..., ale je mej żenie nie pożyczano 1422 |
| Iakom ya nyni (pro nie?) posziczala suknyei v Margorzathi 1436 |
| Jakokole o lata jim było obeźrzano, jako to (videlicet) parobkom do pięcinaćcie a dziewkam do dwunaćcie lat wlicznie, aby w ten to czas nie powinny były otpowiedać |
| Gdyż sam nie może być k temu, to polecił przed sądem swemu opiekaldnikowi, aby to dał jako on sam tedy wywołać |
| Jako Sędek nie ukradł Nowkowi grzywny z toboły 1391 |
| Eż pani Baranowa nie dała kamienia toczyć we młyn 1420 |
| Ku zatworzeniu jigraczom kostek złościwej chytrości, jiż obykli pijane... na brog alibo na pożyczki (super praestantiam seu credentiam, Dział 36: na zakład) jigrając z pieniędzy... obłupić..., ustawiamy, aby nijeden... ziemienin nasz... kostek nie jigrał na pożyczki (ad praestantiam, Dział 37: na zakład)..., jano tylko za pieniądze gotowe |
| Nie pożyczysz (non faenerabis) bratu twemu na lifę pieniędzy twych... jedno cudzemu |
| Byłci jest jeden ślachcic barzo bogaty, a tenci to <z> swą panią żadnego dzieciątka nie miał jest był, a tedy więc jestci on świętego Jana był prosił iżbyć Kryst przez jego prośbę jima płodu był pożyczył |
| Jako Stanisław Koleński nie pożył Janowa Gołaszyńskiego dziedzicstwa... po jego śmierci 1405 |
| Od ludu ziemskiego, jiż noszą przedajne rzeczy i wszego ku pożytku (ad usum) w dzień sobotny, aby przedawali, nie przyjimajmy od nich w sobotę |
| Jako Maciek nie kradł s Plewkami... ani s nimi pożywal kradzionych rzeczy 1427 |
| Nie pożywać partis incumbere rebus XV p. pr. |
| 'spalenie, actus comburendi': |
| Nie raczcie się strachować (noli timere) ani czego bać |
| Jako Niemir nie miał nigdy dziecięcia w opiekaniu ani mu stracił czterdzieści grzywien 1420 |
| Jakom nie pobi<ł> Michałowi gęsi... ani jich ote mnie stradze |
| 'ten, kto znajduje się w ciężkim położeniu, zwłaszcza materialnym, ubogi, też nieszczęśnik, miser, egens': |
| Święty Błażej jemu odpowiedział: Stradniku nędzny, nie boję<ć> |
| znaczenie niejasne: |
| Ustawilismy, aby... sędzia dla rzeczonej płacej przysąd dalej cztyrzech groszy nie śmiał wycięgać (exigere et recipere, Dział 27: aby... wziął) |
| Gdy ktory kmieć na lesie... wolą przymie, nie będzie moc z onej swej rolej, aliż ją wykopa, sobie ruszyć, ale wykopawszy może uczynić, ... cso ziemskie prawo albo onej dziedziny pożąda a wyciąga (secundum quod ius... exquirit et exposcit, war. deposcit) przy jego ruszaniu |
| wyłamować się 'nie mieć w czymś udziału, zostać pozbawionym udziału w czymś, korzyści z czegoś, expertem esse': |
| 'potajemnie zbadać, obejrzeć, wyśledzić, clam explorare, investigare, indagare': |
| przenośnie: [wiara... stłuczona... nawałnościami] |
| Iże... Mikołaj nie dał dziesiąci ran Szczepanowi..., ale ji Szczepana stłukły jego konie, gl. zdeptały jego konie 1432 |
| stłuc się 'uderzyć się, odnieść obrażenia, offendere, vulnerari': |
| Kiedy żupcy ciądzali [tedy] Laurencium pro penis, tedy wracali dobytek Wojtkow i jego ludziem, a oni go wyłączać nie chcieli 1416 |
| Jako pan Janusz... nie wyłączył dobytka paniej Katarzyny ze trzody 1428 |
| 'pobieranie, ściąganie (należności, opłat), actus exigendi, extorquendi (pretia, solutiones)': |
| Pakli *wyłomi złodziej dom (si effringens fur domum)... a wziąw ranę umarłby, ten, ktory by bił, nie będzie winien krwie |
| Jako Mirosław... nie wyłowił nocn[i]ą rzeczą Abramowi ryb z jego stawu za pięć grzywien 1416 |
| Iże pani nie wzięła... sto a dwadzieścia grzywien 1417 |
| Nawroćcież jim dziś jich dziedziny i winnice jich..., i se sta cząstki pieniędzy (centesimam pecuniae), zboża, wina i oleja, jążeście byli obykli ot nich brać, dacie za nie |
| Jako mi Przech (?) nie zapłacił poł grzywny ani dwojich wrot stoczystych (var.: staczystych) ani swisły<ch>, jako zań Jędrzych zaręczył 1427 |
| Jako to nie jest wyłożna droga, ale miedza 1446 |
| 'sąd odbywający zwykle swoje posiedzenia w określonych terminach i miejscach (przeważnie w prawie niemieckim), iudicium (saepissime iuris Teutonici), quod certis quibusdam diebus et locis habebatur': |
| w użyciach poetyckich: [stolec nagłego spadnienia] |
| Bo ku wyszemu stolcu nie mocą, ale śmiarą <podobno jest> przyć |
| Nie wnidziecie do ziemie, na niąż tociem (super quam) wzniosł rękę swą |
| Dziwne rzeczy w miłości będąc poczęły się miedzy nama, toć jest aby mnię nie zapominała, bar-zociem twej miłości począł prosić ca 1428 |
| Przeto iże nie imiał (sc. ubogi krolewic) w swem narodzeni, gdzieby swą g<łowę podkłonił>, togodla przed wołem a przed osłem w jasłkach s<ię położył> |
| Bo dziewica Maryja acz pieluszek dobrych [...] nie imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła> |
| Ktorego miedzy wami osieł albo woł wpadł w studnią, azaliby jego natychmiast nie wyciągnął (non... extrahet illum Luc 14, 5) w dzień święty? |
| (o suknie, de panno) 'oderwać się, oddzielić się, avelli, abrumpi': |
| Naufragium topanie (war. kal.: topienie), quasi nauis fraccio (ter virgis caesus sum, semel lapidatus sum, ter naufragium feci II Cor 11, 25, SKJ I 66: złomienie łodziej, MW gl. 65: łodziej łamanie) ca 1470 |
| Rippas ipsi Mściszko et Margareta planas al. rowne facere debent, ne aqua de ripis efflueret et prata Jacussii inundaret al. nie topiła 1404 |
| Naufragium topienie (war. lub.: topanie), quasi nauis fraccio (ter virgis caesus sum, semel lapidatus sum, ter naufragium feci II Cor 11, 25, SKJ I 66 złomienie łodziej, MW gl. 65: łodziej łamanie) 1471 |
| Ktoż by zabił bliznego swego nie chcę..., ale szedw s nim do lasa..., a w drzewnem rąbaniu spadnąc siekira z toporzyska (ferrumque lapsum de manubrio) raniłaby przyjaciela jego |
| Odejmę mu torłop kuni, a nie wiem, gdzie się okuni |
| 'będący w związku z towarzyszami-czeladnikami, wchodzący w zakres ich obowiązków i uprawnień, ad socios, opificum discipulos pertinens, ad eorum officia et iura spectans': |
| Ktorąż puszkę ociec towarzyski nie ma jem wydać, aliżby przyzwolenie mist<rz>owskie było 1491 |
| Mowiłli to kto procz stolca (extra consularis residentiae sedem) jich, to jest jindzie, iże radźce nie są prawdziwi |
| Kiedy pan poznański zastawiał Strykowo... panu Januszewi..., tedy nie wymawiał, aby ktory kmieć miał wolą, ale je zastawił ze wszytkim prawem 1421 |
| Nie jestli ktory człowiek... dokonan, aby był wyleganiec, coż jemu to wymawiano (vituperat aliquis... ipsius nationem), poko był żyw |
| Iż Bodzęta nie wymawiał[ał] na Jaszku dwu częściu Sirnik ot mnichow wyprawić 1403 |
| Jako Bieniak... nie wziął s skarbu pana stolnikowego nics wyszej[e], jedno cso wyznał 1416 |
| Jako ten kmietowic nie daw [mi się] na boru [wściągnąć] ciążej na prawo i siekirę nań wyciepnął, i ranę mu dał 1423 |
| Jako ten list nie wymęczon, ale dobrowolnie dan 1411 |
| Slutujcie się nad nimi, boć są nie złapali jich (sc. dziewek) synowie Benijaminowi prawem bojownym ani wicięskim (iure bellantium atque victorum) |
| Jigrając kostki na pożyczki..., nie powinien wiciężcy (victori) ku dosyćuczynieniu |
| Tako iżeć oni są je (sc. morze) byli tako sucho przeszli, ażci oni... na<m>niejsze stopy nie sąć oni byli rozmoczyli |
| 'nie sięgać komuś do pięt, być za słabym, za mało ważnym w stosunku do kogoś, alicui imparem esse' (?): |
| Niektorzy, co mieli czyrwoną albo ciekącą niemoc, przez wymieniania, to jest nijednej [to jest nijednej] nie wymieniajęcy (per fluxum haemorrhoidum qui fuerant vexati sive dysenteria), wszycy, ktorzy przyszli ku Jesukrystusowi, natychmiast uzdrowieni |
| Niektorzy, co mieli czyrwoną albo ciekącą niemoc, przez wymieniania, to jest nijednej [to jest nijednej] nie wymieniajęcy (per fluxum haemorrhoidum qui fuerant vexati sive dysenteria), wszycy, ktorzy przyszli ku Jesukrystusowi, natychmiast uzdrowieni |
| Iże ksiądz Miroszek... nie pobrał siana, co je Błażej siekł i grabił, i stożył 1420 |
| Jako Piotr... nie pożegł księdzu... stoga siana 1418 |
| 'podać do wiadomości, wspomnieć, exprimere, nominare': |
| Jako wierdunki w Skoroszewie nie przysłuchały ani przydany tamo ku kaple ot czterdzieści lat, ale przysłuchają ku stołu biskupiemu 1407 |
| Gdyż... u sprawiedliwych sędzi nie ma... myto sprawiedliwość wywrocić, ale nosząc wagę w ręku rownym stepieniem alibo stepniem ważywszy (sed gestent stateram in manibus aequo libramine lances appendentes) sprawiedliwie skazanie każdemu mają uczynić |
| 'określić wielkość, wyznaczyć przez mierzenie, wytyczyć, emetiri, metiendo designare': a. o ziemi, de terra: |
| Jakom ja od Jakusza o tę krzywdę wstał, eże mi rolej na jarz i na ugor nie wymierzył 1424 |
| Anjele boży, strzeży mie..., bych nie zginęła w str[z]aszliwem sądzie |
| W tych narodziech nie odpoczyniesz..., boć da Pan tu sierce straszywe (cor pavidum) |
| 'wydatki pieniężne, koszty, szkoda poniesiona, przepadek czegoś, impensa, detrimentum, iactura, quod amittitur': |
| I rzekła Judyt: Żywa jest dusza twa, Panie moj, iże nie strawi[ę] (non expendet) tego wszego dziewka twa |
| Jakośm nie wzięła u kmiecia V marcas cum VIII grossis ani kazała wziąć, ani umowiła na czynsz strącać 1399 |
| Iże Przezdrew ręczył za Więceńca Czarnotę Dzierżkowi..., kiedy by dobył poł Pońcina na Czarnocie; aczby go Przezdrew nie wyclił, tedy by mu miał dać pię<ć>nacie grzywien 1404 |
| Co mie Piotrek [...] dy Wociecha, z tego mie nie wyclił 1393 |
| Jakom szkodzien tego pięćdziesiąt grzywien, cso mi Michał [ręczył] nie wycli<ł> Żytowiecska 1416 |
| Jako [pan] Bieniak z Olbrachtem nie wymiotał gwałtem panie Jagnieszki z domu 1417 |
| Jakom nie wziął czynszu domini Nicolai... ani żyta wymłocił, tako dobrego jako dwadzieścia grzywien 1432 |
| Mienił, iżby nie wiedział ich fałszywej i chytrej rady. Ale szalona rzecz wymowiać, co sam Bog pomowił |
| <K>to sam tego nie trzyma, cso na swem przywileju ima, podług prawa dawnego sam to straca (decernat... amittere privilegii auctoritatem) |
| Quod si predictas hereditates a predicto Iohanne non exemeremus aczby przerzekące dziedziny o<d> wymowionego [...] nie wykupilibychom ca 1428 |
| Jako kiedy Jędrzych przedał Ozepowi dziedzinę a nie wymowił parow, cso je Ozep osiał w oziminach 1401 |
| 'zastrzeżenie, warunek, exceptio, condicio': |
| 'usprawiedliwienie, uzasadnienie, wymówka, excusatio, defensio': |
| Jest jeden wąż mały przez jadu, ktoremu dzieją saltra, a ten człowieka barzo miłuje, ... tegodla kiedy najdzie człowieka śpiąc na puszczy, natychmiast skoczy na jego oblicze, aby ji zbudził ze snu, by jego iny zły wąż jadowity nie ukąsił |
| 'usprawiedliwienie, uzasadnienie, wymówka, excusatio, defensio': |
| Jako Paszek nie strącił tej ośmi grzywien pieniędzy długu ani mi jich zapłacił 1412 |
| 'wprowadzający w osłupienie, zuchwały, stupendus, audax': |
| 'zaskarżyć, zakwestionować wyrok sądowy jako niewłaściwy, niezgodny z prawem, (sententiam iudicum) ratam, iustam esse negare': |
| 'zarzut uczyniony sędziemu o niesłuszny, niesprawiedliwy wyrok, zakwestionowanie słuszności wyroku sądowego, acuts iudicis sententiam in dubium vocandi, iustam esse negandi': |
| 'popełniać występki, być nieprawym, złym, mala facinora committere, malum, improbum esse': |
| Wyszedł wszytek Israhel... a posiekli ługi, starli wysokości a ołtarze skazili, ... dojąd owszem nie wyczyścili (donec penitus everterent) |
| o ludziach, przeważnie niewolnych, de hominibus, praecipue servis: |
| 'umożliwić komuś zabranie cudzej własności albo sprzedać cudzą własność, rem alienam alicui possidendam tradere vel vendere': |
| Iże Mikołaj... nie wydawał siostry, ale ociec..., a tym trzem sio[sta]stram, cso je wydał, tym dał posag 1420 |
| Iże Mikołaj... nie wydawał siostry, ale ociec... za Tworzyjana 1420 |
| Rozdzely ge w towarzystwo (pro rozdzelyw towarzystwo, divisis sociis) y uderzy na nye (sc. nieprzyjacioły) w noczi, y sbyge ge |
| Jako to cso kantorowemu towarzyszewi pobrano rzeczy, tych Piotrsaz użyt[e]ka nie ma 1391 |
| Tożci ci, coż nie nędzą qui eciam non affligunt |
| Chowa się w czci i w kaźni, nie traci nijednej przyjaźni |
| Jako Marcin nie brał Piotrowa żyta, ani trawy siekł, ani tego użytka ma 1398 |
| Eże Bartłomiej Janowi bydło mocą siłą zajął w trawie, a nie w życie 1402 |
| 'rośliny skoszone, zapewne jeszcze niedosuszone, plantae demessae, fortasse nondum desiccatae': |
| Jako Janusz ani jego syn nie kazał na potrzeby młynne wydać piąci grzywien 1407 |
| A Judasz bojąc sie, by sie tym nie wydał, kiedy ini pytali, iżby zamilczał (ne tacendo videretur se prodere aliis interrogantibus), rzekł...: Azalim ja ten, mistrzu? |
| Przywiedzie Pan na cię głod..., dojąd ciebie nie setrze i straci rychło prze twe *wymyślenie nagorsze (propter adinventiones tuas pessimas) |
| 'własnym staraniem coś zyskać, sua cura assequi': |
| Nie jest to igra dziecięca, ale chytrość czarnoksięska..., ktoreż nawykł w Eipcie i wynalazł na nasze skażenie (quam in nostram experiri vult destructionem) |
| Jako do Nastczyna domu nie wyniesiono dwunacie kop żyta 1416 |
| Jakom ja nie wyniosła dwudziestu a cztyr grzywien s Słupi, oćczyzny Mikołajewe 1429 |
| Jakom ja nie wynosił Raciborowi trzech kop rży s jego gumna 1403 |
| Jakom ja nie wynosił Lutkowi łąki brzemieniem 1405 |
| Jako ten list, cso ji Lisek dał na się Poznańskiemu (sc. panu), ten wyszedł... s jego wiedzenim, a nie wydał go Poznański potajemno 1420 |
| Non tamen efferueat (sc. affectus), gl. non ebuliat, non debet esse nie ma się wydać 1466 |
| Ot tego w<zi>ęli sobie rok jini do Utroszyna nie schodno jich listom 1395 |
| o przywłaszczeniu cudzej miedzy przez jej zaoranie, agrum alienum arando ingredi: |
| przysłówek zaimkowy pytajny, wprowadza pytanie zależne 'z którego miejsca, z jakiego źródła, quo ex loco, unde': |
| przysłówek zaimkowy względny, wprowadza zdanie przedmiotowe 'skąd, z którego źrodła, ex quo, unde': |
| Excidatis byście nie wypadli (custodite, ne insipientium errore traducti excidatis a propria firmitate II Pet 3, 17) ca 1470 |
| 'wegnawszy bydło (owce, konie, świnie) na cudze pole, pozwolić mu zjeść z niego plony (użytki), depascere, agrum (pratum, silvam) alienum pecudibus (equis, suibus) suis pascendo absumere': |
| Paknięli jana strona... się na sądzie... nie postawi, ... przeciwna druga strona... ot słuchania rzeczy ma być oddalona a jinszy sporce (litigantes)... mają być... ku sądu wezwani |
| 'surowo, groźnie, severe, minaciter': |
| Eże Mikołaj od Wojtka o tę krzywdę wstał, eże jemu trzeciej rolej z pełna nie wypełnił 1424 |
| 'spełnienie powinności wynikających z umowy między panem a kmieciem, exsecutio munerum, quae domino a cmethone ex conventu debebantur': |
| Jako orał swe trawniki Hynkowskie, ale nie Bogunowy 1398 |
| 'dmąc w trąbę, powodować wydawanie przez nią dźwięku, tuba canere': |
| 'święto żydowskie (Nowy Rok), zapowiadane dźwiękami trąbek, święto Trąbek, iniens annus apud Iudaeos, dies Tubarum, qui dicitur': |
| 'danie komuś za żonę, actus puellam in matrimonium collocandi': |
| 'oddanie kogoś w ręce nieprzyjaciela, ujawnienie miejsca czyjegoś pobytu, zdradzenie kogoś, traditio, proditio': |
| Jako Andrzych po ujednaniu nie wydawał pana Dobrogosta w duchowne prawo s jego żoną 1415 |
| Przygadza się, iże porodzoni z plemienia ślachecskiego częstokroć swej czci nie szanując, wydawają się na łotrowstwo (furta seu latrocinia committentes) |
| 'zmuszać do odejścia, usuwać, wyganiać, też przenośnie, expellere, eicere, etiam translate': |
| Jakom nie wręczył Tworzyjana i Piotra prz<e>ciw Jędrzejewi wzdać grzywny groszow na wiederkow 1427 |
| Jako co na mię żałował Jędrzej Ceradzski, bych jemu list miał dać na wyclenie dziedziny połowice Ceradza Nowego, jako wiederkowy list omawia, tego mu nie znaję 1435 |
| Jakom nie kupił u Michała kobyły... anim je wydławiał (war. ib.: udławiał), ani ote mnie śmierci ma 1420 |
| Iż kiedy Piotrek zajął trzodę s Krzyżanowa, tedy mleka nie wydojił ot krow... ani kazał wydojić 1416 |
| O tem, jako jemu dali treść w rękę... Po tem koronowaniu przynieśli treść morską tszczą i dali jemu w rękę miasto sc[r]eptrum. Baczy, iże tszczą treść a nie laskę drzewa. Mieniąć niewierni Żydowie przez to, aby on był krol stracony, tszczy a prozny..., aby też był krol tszczy a prozny jako treść |
| Strzeż się pilnie, aby nie wszedł w ranę trędowatą (ne incurras plagam leprae) |
| 'miejsce, gdzie nie ma dróg, bezdroże, invium, devium': |
| Jakom tym dzieciem nie wydarł pczoł korzystną rzeczą 1400 |
| Jakom ja Stanisławowi chmiela nie wydarł w jego lesie 1437 |
| Jako Mikołaj nie zgubił Wojciechowi troje skota w jego oczrzedzi 1405 |
| Iże Mikołaj... nie pobrał gwałtem trojenaście skota... z plebańskiego domu 1417 |
| O ktory gaj na Bronisza Adam żałował, tego on nie wygaił siłą 1426 |
| Eż Jan... troich drzwi nie wybił 1400 |
| 'zagłada, zniszczenie, excidium, exterminium': |
| Iże Katarzyna nie wygnała cztyr wieprzow a dwu wołu z domu Katarzy<ni>nego chąsiebną rzeczą 1419 |
| 'zmuszenie do opuszczenia jakiegoś miejsca, wypędzenie, exulatus, exilium, expulsio': |
| Jako Staszek nie ślubował Mikołajewi zapłacić połowicę strawy, cso by Mikołaj strawił wygrani[ja]czaję dziedzinę 1406 |
| Nie skarbcie skarbow wam na ziemi, gdzież rdza albo mol zgryzie albo złodziej wygrzebie (ubi fures effodiunt et furantur Mat 6, 19) |
| Jakom ja nie wyjął <z> Staszkowych sieci zająca 1408 |
| 'opuścić jakieś terytorium i tym uniemożliwić postępowanie sądowe, aliquem locum relinquere atque ad ius vocari non posse': |
| Ten Jan, jegoż miłował miły Jesus..., ale osobnym miłowanim, by mirnie z tego żywota wyszedł (ut per pacem de vita exiret), a nie przez mękę |
| Bo nie było dostojno, aby ten zły duch miał wynić przez usta (ne per os spiritus effunderetur), ktoremi był Jesukrysta całował |
| Iże przez czasu wyszła a ja jej nic nie wziął 1395 |
| 'wyruszenie gdzieś konno lub wozem, opuszczenie jakiegoś miejsca, wyjazd skądś, exitus equo vel curru factus': |
| Iż ten dzień pan chorąży z domu nie wyjeździł 1416 |
| Jakosmy przy tem byli, iże pan bydgoscski był cał dzień w[o] Nakle w piątek po świętem Jidziem a nigdzie tego dnia nie wyjeżdżał (var. Kal nr 701: wyjeździł) 1427 |
| 'wyłączanie, exceptio, exemptio': |
| Tedy rzeczony wojewoda tego to zbiega na granice... ma dowieść a ten... do roka ot czasu swego wyścia z ziemie (a tempore sui exitus de terra) krolewstwu <i> ziemieninom szkody czynić nie ma |
| Rzekł (sc. Jesus) ku nim: Truchła jest we mnie ma dusza (tristis est anima mea Mat 26, 38) aże do śmierci, jakoby rzekł: Truchł je<śm>, dokąd mą śmiercią nie wykupię grzesznych 1451 |
| prawdopodobnie 'brama, ostium, porta': |
| 'niełatwo, nie bez przeszkód, ciężko, z wysiłkiem, haud facile, non sine impedimentis, cum labore': |
| Jako pani Febronija nie miała Adama... w swej mocy w swej stroży, ani s jej strożej wyszedł 1412 |
| Jako ta pięćdziesiąt grzywien nie wyszła s Jakubowy oćczyzny..., ale wyszły ot Katarzyny 1415 |
| Jako Maciej poręczył za list za swego syna; a temu nie wyszła dwa miesiąca [jako] 1412 |
| Jako mir wyszedł Bobłosowi i jego towarzyszem, tako jich Stog nie chował 1402 |
| 'taki, który istnieje przez czas dłuższy, nie podlega zmianom, trwały, stały, qui statu quodam manet, non mutatur, firmus, constans, stabilis': |
| Nie chciał stać ku sądu, ale kryjąc się po stronam (fugiendo), ziemianom szkody będzie czynił |
| A przeto nierad by otpowiadał Sędziwoj..., iż drugiej strony nie 1435 |
| Widziało się jest nam..., aby gdy macierz umrze, synowie nie prosili jimienia przychodzącego z strony oćcowej (ex linea paterna) |
| Tedy więc święty Jan jestci mu on tako był odpowiedział, iże ty, dzie, nijedną stronę nie możesz tuta być se mną |
| 'połeć (mięsa), płat mięsa, będący pierwotnie połową całości mięsa, lacinia carnis, quae initio dimidia pars totius carnis erat': |
| Gdy jeszcze jej (sc. Łucyi) lata nie były wyszły (dum adhuc esset minor annis, Sul 37: gdyż jeszcze była przed laty), jest ją dał za mąż |
| 'przez gwałtowne poruszanie gałęzi drzew owocowych powodować opadanie owoców, ramis movendis poma excutere': |
| Przebodę ji ja kopijim ku ziemi jeną, a wtore nie będzie trzeba (secundo opus non erit) |
| Jako Jan... nie dał wyorać sta i ośmidziesiąt zagonow na trzebini (war. ib. na trzebini) Borkowi 1423 |
| Paknięli powod a sąpierz są ot siebie daleko rozdni, tedy nie jinsza dawność... powoda żałującego o złodziejstwo otpędza niż tylko trzechletna (nisi tantum triennalis, Dział 46: jedno trzy lata) |
| Jako Laurencius nie składał dwa roki, a na trzeci rok postawił swoj<e> ręko<j>mie 1405 |
| Nie wiedzą, iżeś ty sam Bog nasz, jen trzesz boje (qui conteris bella) przeciwne ot początka |
| Ślepy, bo na będące dobro nie glądał; siedziesze, bo w dob<rze wrzemiennem lubował> |
| Archelaus... rzekł, iżby też chciał panować nad żydowską ziemią..., ślubując, iżby po ojcu chciał być lepszy na nie (promittens, quod patre melior omnibus appareret) |
| Jako ja to dobrze wiem, jako Jan nie ukrad Sarce konia 1405 |
| Możeli wojt brać swe winy... bez skazania, gdy jemu od przysiężnikow nie będą dokazany? |
| Wociechową swadą nie dokonało sie Rotenborkowe sjednanie s nim 1397 |
| Biskup nie dopuścił zastępom, aby odeszli (pontifex non dimiserat abire turmas) |
| Nie[s]krz[s]cieniec mandragora 1472 |
| 'niezgodnie z prawem, bezprawnie, contra legem': |
| 'nie dający się słowami opowiedzieć, opisać, ineffabilis, qui verbis exprimi non potest': |
| 'czynić mniejszym (co do wielkości, ilości), pomniejszać, (quantitate, magnitudine) minorem reddere, minuere': |
| 'stawać się mniej licznym, zmniejszać się liczebnie, numero minui': |
| 'uczynić mniejszym, pomniejszyć, zmniejszyć (co do ilości, wielkości, natężenia), uczynić mniej licznym, słabszym, minorem reddere, minuere (quantitate, magnitudine, intentione), numero minorem, infirmiorem reddere': |
| być umniejszonym czegoś |
| umniejszyć, umiejszyć kogoś w czymś |
| Jakom ja nie kazał sobie kmieciem jich robić gwałtem anim jich umniejszył w robotach jako poł kopy 1487 |
| Jakom... nie wniosł się w ten dom samoczwart..., gdzie ją jej mąż zostawił... anim tem wniesienim umniejszył jej w ważności jako dwie kopie groszy 1491 |
| Jako Piotr nie śniadł świnie Mikołajewy 1418 |
| A przeto nie bądźcie pieczałujący[e] na jutro, boć jutrzejszy dzień sam o sobie będzie pi<e>czą mieć. Dosyćci dzień ma w jego zgłobie (sufficit diei malitia sua Mat 6, 34) |
| 'we śnie, podczas snu, in somno': |
| Aczkole przez służebnika doświadczyć nań tego nie może, doświadczy-li przez jinsze świadki, rany... straci (licet id per ministerialem approbari non poterit, si nihilominus per testes alios approbabitur..., vulnera sua... deperdet) |
| 1. 'wykonywać głosem jakąś melodię, wyśpiewywać, opiewać, zwłaszcza czyjąś chwałę, cześć itp., cantare, laudem alicuius canere': a. dopełnienia bliższego brak (w tekście polskim): |
| To, cso pirwej po klętem trzy dni nie śpiewano, to wzłamujemy, ale jako rychło klęty wyjedzie, tako ma być śpiewano (divina licite resumantur) |
| Jakom ja nie przyszedł na dom, na jej, ... anim jej zadał dwu ranu, jenej sinej w piersi a drugiej krwawej w rękę prawą, w palec średni 1497 |
| Tego na nie żałuję, gdzież we cztyrzysta chłopow i we dwunaście i w ośmi ślachcicow... wyjali z umysłem i są jachali na dziedzinę 1427 |
| ukazować się (jakimś) 'dawać o sobie jakieś wyobrażenie (prawdziwe lub fałszywe), imaginem quandam sui (veram vel falsam) dare': ze zdaniem: |
| Przeto nie odpowiedział (sc. Jesukryst), iże Piłat pytał o jego pokoleniu, ktoreż pokolenie jego uczynki ukazowały |
| Baczcie, abyście nie ukazowali albo czynili dostojeństwa przed ludźmi (ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus Mat 6, 1), aby was widzieli a chwalili |
| Jako pan Zdunowski lista nie ma... ani jego ukazował przed panicem 1427 |
| 'pysznienie się, chełpienie się, actus gloriandi, superbum se praebendi': |
| Nie milczy, ani ukaźnion bądź (neque compescaris, Fl: ani uśmierzon bądź), Boże |
| A kiedy sie pościcie, nie bądźcie <jako> licemiernicy smętni, boć oni ukażują (exterminant Mat 6, 16, MamKal 261: ukazują, MamLub: wysuszają, błądzą, pomorzaja) swoje oblicze, aby widziani od ludu, iże sie poszczą |
| 'normy stanowione lub zwyczajowe pochodzenia polskiego, stosowane głównie w sądownictwie szlacheckim i przeciwstawiane innym systemom prawnym obowiązującym w dawnej Polsce (jak prawo niemieckie, kościelne itp.), leges et iura e Polonia originem suam ducentia, quibus imprimis nobiles homines tenebantur quaeque aliis antiquioribus legibus Polonorum (e.g. Teutonicis, ecclesiasticis) opponebantur': |
| 'przewidziane w prawie ziemskim terminy dawności, powodujące nabycie lub utratę jakiegoś uprawnienia, dies legibus constituti, quibus ius quoddam obtinetur vel amittitur': |
| Gdyż... ustawienia i statuta układają <prawo> (constitutiones et statuta legem imponant) rzeczam... przydącym..., chcemy, aby nasza ustawienia... nie patrzyły przeminęłych... rzeczy |
| Pro eodem agro multe dissensiones fuerunt al. nyesgody, idcirco supradicti viri ista sedaverunt al. ukogily (sc. niezgody) inter filios supradicti Iacobi Nyewszkyszlo et Iacobum... Wirwysz 1449 |
| Gdy mnich pocznie dziwy stroić, nikt go nie może ukoić |
| Częstokroć duchowni w oćczyźnie mieszkają, praw ani ukonow krolestwa naszego podług ziemian a ślachty naszej nie postępując (debita nobis et nostro regno servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, Sul 23: powinne nam... służby wojenne odejmać obykli) |
| Kto się ukorzy, już jest rozgrzeszon, ale to podług Boga, ale nie ustawy cyrekwie świętej |
| Ci z ukrajniej narod (alienigenae gentes, Biblia taborska: cyzokragny narod) i narodowie ziemszczy nie odłączycie się (Biblia taborska: neodlučili su sie), od nieczystoty kananejskiej |
| Nie ma talerza karmieniu swemu, eżby ji ukrojił drugiemu |
| Bo snadź i na gorach się nie ukryję (nec possum in monte salvari) |
| Noli plus sapere, quam opportet, nie chciej więcej rozumieć niżli potrzebno, sed sapere ad sobrietatem do trzeźwiości (Rom 12, 3) 1456 |
| Eże Wygłosz nie dał wystać trzem latom Staszkowi 1398 |
| Jako Andreas poruszył trzy kopy lnu, nie maję prawa pod trzemi grzywnami zakładu 1386 |
| Jakom nie ręczył za trzy tysiące krzywien Kapitule Gnieździeńskiej 1407 |
| Jakom ja ze trzydzieści personami nie wjechał w[o] twoję dziedzinę 1469 |
| Jakom ja nie dajała panie Margorzacie ni jednego płatu ot trzydzieści trzech lat ot tych pieniędzy 1424 |
| 'chwyciwszy coś, nie wypuszczać (z rąk), tenere, amplecti (imprimis manibus)': |
| Jakom to, com trzymał jej oćczyznę w najmie, i nie przyjąłem żytem anim też żytem spuścić miał, anim jej żyta s łąkami wziął 1427 |
| Csom ja umowił s Maćkiem, po tej umowie nie wadził ani ukupu brał 1401 |
| Jakom przy tem był, kiegdy Piotr.., niechciał trzymać jednania i dawał Laurencowi pieniądze 1404 |
| Jako Budziwoj i Wawrzyniec tych śladow in Sepno... nie dzierżą... in obligacione..., ale ukupienim wiekujistym 1415 |
| Jako Jutka nie pożęła na Janowem ukupieniu żyta 1423 |
| 'zachowywać coś w jakimś miejscu lub stanie, tenere in loco, in re': |
| Aczby kto o złodziejstwo... przed sądem był przemożon trzykroć..., tedy ten na wieki swą cześć stracił ani żadnej czci w krolestwie mieć nie może, ani od nas darow żadnych trzymać (nulla donaria... consequatur) |
| Jakom ja nie ręczył panu Brestensi przywileja dziedzin<n>ego ukupionego, jedno ten, csoż mu ji moj brat wrocił 1423 |
| Gdy... kmieć..., nie uczyniw prawa w ziemi naszej ustawionego, trzymałego, mianego i chowałego (iure et ordine... tento)..., w drugiego ziemianina wieś... się... przeniosł |
| 'posiadanie, dzierżenie (nieruchomości), aliquid suum vel conductum habere (sensu subst.)': |
| Są tu niektorzy s nami stojąc, ktorzy nie ukuszą śmierci (non gustabunt mortem Mat 16, 28) |
| 'zostać skazanym na potępienie wieczne, poenae peccatorum post mortem luendae damnari': |
| Tu będąc gościem nie ukuszał chleba (non gustavit panem) ani się wody napił prze grzechy ludzskie |
| Bociem miecza a broni swej nie wziął z sobą, bo rozkazanie krolowo to mię ukwapiło (sermo enim regis urgebat) |
| Uczynili są podpopielny chleb przasny, bo nie mogli ukwasić (neque enim poterant fermentari), ano je nękali Ejipszczy, aby precz wyszli |
| 'wydrążony pień drzewa stanowiący pomieszczenie dla roju pszczół, truncus excavatus, in quo apum examen habitat, alvearium': |
| Wytargń mie z błota, bych nie uglnął (ut non infigar) |
| Iże nie podjął sie Paszek swej tście wiennego lista wrocić 1410 |
| Jakom ja tu księżej łąki nie posiekł 1427 |
| Nie przydzie krolewstwo niebieskie podług waszej nadzieje, ani też kto rzecze: «Owa tu jest Krystus albo ondzie» (ecce hic aut ecce illic Luc 17, 21) |
| 'pilnowanie, strzeżenie kogoś lub czegoś, czuwanie, pełnienie nadzoru, dozór nad kimś, czymś, warta, straż, też piecza, opieka, obrona, custodia, patrocinium, cura, defensio': |
| Tegdy drudzy opolnicy nie chcieli ić strugą, ale podle strugi 1398 |
| z powtórzeniem lub uściśleniem lokalizacji: |
| pośrednio (przez wskazanie ludzi): |
| Jako jest kmieć Mikołaj rąbił na Międzyrzeckiego dziedzine a nie tu rąbił, jako mu Grodzewski Mikołaj ukazał 1415 |
| Nie zgrzeszycie na tem, wyborne a tuczne (pinguia) sobie zachowawając |
| Tuć mała niedostało, poł albo karty jednej, a to przeto, iże też tam końca nie masz |
| 'zmniejszyć odszkodowanie, remunerationem damni minuere': |
| Jako Jęd<r>zej nie ułapił sokoła ani żdżył 1424 |
| 'schwytanie, actus capiendi': |
| 'łapka, paści, pułapka, tu przenośnie, decipula, laqueus, hoc loco translate': |
| Jako ja nie wszedł na dzedzictwo... do stawu s ością anim ułowił szczuk za poł kopy 1480 |
| Jakom ja nie ułowił w stępicy Janowy kobyły gwałtem 1458 |
| Nie ma być za dziw, acz podług rozszyrzenia czasow obyczaje albo ułożenie (Sul 6: obyczaje a dzieje) ludzkie się odmieniłoby (consuetudines et humana facta varientur) |
| 'surowo, bezwzględnie, severe, dure, aspere': |
| 'cecha przedmiotów twardych, nie miękkość, duritia': |
| 'rozstrzygnąć spór polubownie, ugodzić, litem conciliare, componere': |
| 'zakończenie życia, śmierć, finis vitae, mors': |
| Cokolwiek onego to umarłego rzeczy... zostało..., tedy mistrzowie mają ono wszytko... tako długo chować, iżby sie ktory z rodzaju onego umarłego ozwał..., a jesliby on umarczyznę mieć chciał, tedy jemu nie mają odmawiać 1491 |
| Nie pokala siebie kapłan miedzy umarlcy (in mortibus, Biblia taborska: mezy vmrlcy) mieszczan swych |
| Takiego człowieka, co sie sam zgubił, tego nie mają pogrześć w ziemi twardej (in nullo arido sepellire deberent, OrtMac 129: w ziemię twardą), ale mają ji zarzucić w błoto |
| Ova tremencia, viua, rubencia ovaque dura, nie barzo twarde jejca, cum similibus puto sunt nature valitura XV p. post. |
| w niedokładnym przekładzie tekstu łacińskiego: |
| Jako Dzierżka nie wzięła po umarłe ręce dziesiąci grzywien pieniędzy *Stanislaowi 1411 |
| cudna, niewieska, niewieścia, panieńska, żeńska twarz |
| 'ten, który powołuje do istnienia, stwórca, qui creat, auctor, opifex': |
| Jako mi pan Brześćski nie dał mi schować pancerza anim go dał schować synowi swemu w swą twierdzą 1423 |
| Jako Jakub dał ćwierdzą Mikołajewi podług ziemskiego prawa a potem jego bydła nie wrocił 1414 |
| Nie weźmiesz imienia Boga twego w prozność |
| Iżeś ty rzekł: ... Nie mam twego nic wrocić 1437 |
| Przez dzień słuńce nie będzie żec cię (non uret te, Puł: cie, sim. ib. 136, 8) |
| Idzie tobie ubogi, iżby ty w ubostwie nie styskował |
| Lubo cie (placet tibi) kłamce słuchać, staw się jinsze myślić, jakoby tego nie słuchał XV p. post. |
| Nie była ani będzie nad cie jina miła ca 1428 |
| 'zawierać porozumienie, ugodę, uzgadniać sporne kwestie, pactionem facere, rem ad concordiam adducere, controversiam sedare': |
| 'zawierać porozumienie, ugodę, uzgadniać sporne kwestie, pactionem facere, rem ad concordiam adducere, controversiam sedare': coś: |
| 'zawierać porozumienie, ugodę, uzgadniać sporne kwestie, pactionem facere, rem ad concordiam adducere, controversiam sedare': o coś: |
| Kiedy mnich na koniu skacze, nie weźrzałby na nalepsze kołacze, umaże się jako wiła, a wżdy mu ta rzecz barzo miła |
| Cirzpiał jeśm nędzę a mroz czując, a nie śpiąc ani mnie sen kiedy umdlił (fugiebat somnus ab oculis meis) |
| Aaron a Hur podpierali ręce jego (sc. Mojżesza)... i zstało sie jest, że ręce jego nie umęczowały sie (ut manus illius non lassarentur) aż do zachodu słuńca |
| 'sprawić komuś wielki ból, cierpienie, wyniszczyć mękami, torturami fizycznymi lub psychicznymi, zabić, magnum dolorem, alicui inferre, cruciatibus corpori vel animo admotis aliquem conficere, necare': |
| Nie umęczon (war. kal.: niewymożony) <in> defessus (indefessa voce clamantibus: Sanctus I Reg prol.) ca 1470 |
| Nie tykajcie (nolite tangere) pomazańcow mojich |
| Eże Betram siłą mocą wrzucił się w jej dziedzinę, cso się Jakusza... nie tykała, w Przechninę 1399 |
| Jako Sędziwoj recepit pecuniam swe prawe, jeż sie nie tykały Dzierżkowa rękojemstwa, ale swe prawe pieniądze 1405 |
| On z nabożeństwem przysięgać pocznie, iżby sie jej (sc. Maryi) nie tykał (quod numquam tetigisset eam) |
| Jako Ubysław Janowi i jego braci nie rozorał trzy kopcow i granic ani kołow tykał na jich 1411 |
| może 'wbijanie znaków granicznych, terminos ponendi actus': |
| Powiedziano jest nam, iż starosty ziem naszych pospolicie rzeczy ktorekole, jeż k nim też nie słuchają,... sądzą... Chcąc jim położyć umiar sądzenia (imponere modum iudicandi) ustawiamy |
| 'posiadać wiedzę o czymś, znajomość czegoś, znać się na czymś, być biegłym (teoretycznie i praktycznie) w czymś, aliquid scire, aliqua re doctum esse, alicuius rei peritum esse': |
| umieć po łacinie |
| Szafraniec nie ma otbywać żadną dawnością ziemską, jedno otpowiedać, jako nalepi humie 1444 |
| Bądź żyw, Ruben, a nie umieraj (non moriatur) |
| Jako Hanka nie wzięła wyszej dziewięćnac<ie> grzywien jedno tele, jele siostry wzięły 1407 |
| W onym rozkosznym widzeniu i zamieszkała (sc. dziewica Maryja) swej służby, iże kościoła nie umiotła |
| 'w spokoju, zwłaszcza nie doznając przeszkód w posiadaniu, quiete, cum pace, praecipue possessione bonorum nulla re impedita': |
| powiadamia, wskazuje, że wyraz, któremu sensowo towarzyszy, nie może być zastąpiony przez wyraz o innej treści 'jedynie, wyłącznie, tantum, solum': |
| Non in solo, nie tylko, pane viuit homo, sed in omni, wszelkim, uerbo (Mat 4, 4) XV in. |
| Cokoli przez jich prokuratora... obrządzono by było in premissis w tych rzeczach..., tantum ad vnius anni decursum, teliko do jednego biegu roka, et non vltra valiturum a dalej się godzić nie ma ca 1428 |
| A gdyby był jęt przez kogo naszego a nam wydan, tedy ten ma być na naszej łasce, telko przyjaciele tako jętego temu, cso jimie a nam wyda, nijednej lściwości nie mają czynić |
| 'pisemne zrzeczenie się majątku (całości lub części), należnych pieniędzy, bonorum vel pecuniae debitae cessio, renuntiatio in scripto facta' (?): |
| Aczby kmieć ku panu, od ktorego zbieży, nie miał niktorej winy pirwej wypisanej |
| Jakom <się> ja nie podjął dw<u> kopu za Dzirżka u Adasy wypisać 1427 |
| 'skreślenie (z księgi sądowej, z dokumentu), litura in commentariis iudicii, in litteris publicis facta': |
| Jako... ja... nie uderzył jego, anim zadał rany krwawej w głowę mieczem z tyłu 1496 |
| Eże cso Czestek ręczył za pana Janusza grziwnę..., s tego go on nie wypłacił 1398 |
| 'uwolnić, wykupić nieruchomość z ciążących na niej zobowiązań, res immobiles aere alieno redimere': |
| Tego nic nie dała (sc. pani) posagu ani wypłaciła tego C marcas 1395 |
| 'danie wartości za wartość, zapłata, pretium, solutio': |
| 'pieniądze wypłacone, środki na wykupienie, pretium, pecunia soluta': |
| Jeszcze wam mam wiele powiedać, ale temczasem nie możecie odzierżeć (non potestis portare modo Jo 16, 12) |
| Jakośḿ Andrzejewi nie wypławił źrzebca szestroka chąsiebną rzeczą, ani go użytka mam 1389 |
| Gdzie Sędziwo<j> umowił sie s Jeszkiem, iże miał upominać P[...]kiego o ten dług. Gdzieby go nie wypominał (Leksz I nr 26: upomi<nał>), mu miał dać cso lepszy źrze<biec> 1386 |
| Quia filiam suam et sororem Margaretha non dotavit al. nie wyposażała 1450 |
| 'wymówienie przyjaźni, nieprzyjazne działanie, inimicitia, machinatio' (?): |
| b. 'obcy, nie swój, extraneus, alienus': |
| Jako Janek nie wypożyczał u Stana za sześć grzywien żyta 1398 |
| 'uwolnienie kogoś od różnego rodzaju zobowiązań (zwłaszcza wynikających z poręki), zapłata za kogoś jego finansowych zobowiązań, actus aliquem a variis obligationibus (praecipue fideiussoriis) liberandi, pecunia pro debitore soluta': |
| Ustawiamy, aby każdy duchowny, oćczyznę pod nami trzymając, podług szacunku jimienia na każdą wyprawę (ad quamlibet expeditionem, Sul 23 na każde wojny) s nami pojechał, a gdyby nie chciał na wyprawę wojny jechać, tedy jimienia ma zstępić swemu bratu |
| 'ten, kto podejmuje zobowiązanie wynikające z poręki, fideiussor': |
| 'uwalniać, wykupywać nieruchomość z ciążących na niej zobowiązań, res immobiles aere alieno liberare': |
| 'składać zeznanie w sądzie, występować w charakterze świadka, testimonium dare in iudicio, testem esse': |
| 'urzędowe zaświadczenie, poświadczenie, testimonium a magistratu quodam datum': |
| 'doświadczenie w pracy, ćwiczenie, praktyka, usus, experientia, exercitatio': |
| 'składać zeznanie w sądzie, występować w charakterze świadka, testimonium in iudicio dicere, testem esse': absolute i bez kontekstu polskiego: |
| ze zdaniem: |
| Bo wojt swej rzeczy sam świadczyć (OrtMac 46; świaczyć) nie może |
| Najęci ludzie nie mogą w żadnej rzeczy świadczyć (in nulla causa testificare possunt) |
| Stara rada już nie może nań świadczyć (super ipsum testificare, OrtMac 38: świaczyć) |
| 'wypowiadać się, składać oświadczenie, wydawać urzędowe orzeczenia, zaświadczenia, indicare, nuntiari, declarare, testimonium dare, litteris aliquid comprobare': |
| Nie będzie moc pospolstwo wstępić na gorę Synaj, bo ty jeś świadczył (testificatus es) a przykazał jeś |
| 'relacja, potwierdzenie jakiegoś faktu przez kogoś, kto był świadkiem tego, relatio alicuius rei a teste facta': |
| 'świadomość, zdawanie sobie sprawy z czegoś, zdolność rozumowania, alicuius rei conscientia, intelligentia': |
| Przeto wam dawamy na świadomie (notum facimus) ze wszech kapłanow i nauczonych..., aby nie mieli mocy brać myta... ani urokow na nich |
| Jako mię ręczył Szczepan we trzy grzywny, tego mię nie wyprawił 1397 |
| Jako Filip Andrzejewi dawał w czas pieniądze, ... by się z[y] Żydow wyprawił, a za jinę mu szkodę nie ręczył 1411 |
| Eż gdy Jakusz osadzał Mathiam kmethonem na roli, tedy mu nie ślubował ni za jedno żyto, by mu je wyprawił 1423 |
| 'uwolnić, wykupić nieruchomość z ciążących na niej zobowiązań, res immobiles aere alieno liberare, redimere': |
| Jakom ja nie ślubił Ożepowi lista wyprawić 1406 |
| 'usprawiedliwić, wykazać niewinność (zwykle stronie zwrotnej), aliquem crimine liberum esse declarare (praecipue reflexive)': |
| Ktore (sc. sądy) pirwego dnia nie mogą być wyprawiony (non poterint expediri), do zajutrza mają być odłożony |
| Jako Markusz... wyprawił list; tym to listem zawadził świadkom, iż nie przysięgli 1413 |
| Eże Maciej... nie zachował w domu swojim... złodziejow... any ji[n]ch najął, ani do domu do Trzaski do drugich złodziejow... wyprawił na skazanie, zbicie, ocięcie... Stanisła<w>owych członkow XV p. post. |
| 'uwolnienie od zobowiązań, actus a quibusvis obligationibus liberandi': |
| 'wykupienie nieruchomości z zastawu, actus pignus redimendi': |
| Gdy juże człowiek wyproźni się ot grzechow a juże nie ma... swarow na swej myśli, ... już masz pokoj sam w sobie XV med. |
| Nadtom wytrząsł łono me i rzekłem: Takież wytrzęsie Bog wszelkiego męża, jen *nie *napełni słowa tego, z jego domu, ... tak bądź wytrzęsion a tak bądź wyproźnion (sic excutiatur et vacuus fiat) |
| Tegodla obojej stronie obeźrzeć ch<c>ąc, aby... pozwani... z roztropnością na żałoby otpowiedzieli a powodowie też by swojich żałob... nie wyproźnieni (quod... actores suis quaestionibus... non frustrentur), ustawiamy |
| O ktory sprzężaj Piotr na moję żonę żałował, tego ona nie wyprzęgła 1417 |
| Jakom ja nie rzekł w Siradzu wyprzyć listow panu Maćkowi przez rękojemstwa, cso by słuchały na Pleszewo 1427 |
| Co na mię Wichna żałowała, iżem zapustu na dziedzinie na Siennie za szećdzie[n]siąt grzywien groszy nie wyprzedał 1424 |
| 'przestawać zatrzymywać, uwalniać, puszczać na swobodę (z więzów, niewoli, więzienia itp.), dimittere, liberare, emittere e carcere, e custodia': |
| Jakom ja Pawła nie przyzwał na włokę... ani Katarzyny <z> ziemskiego urzędu wypuszczał 1450 |
| Cso jest Mikołaj posiekł łąkę, to jest posiekł, iże mu zastawiono; i jest w trzymaniu tako długo, jako jego listy mowią, nie wypuszczając 1418 |
| 'uwolnienie od zobowiązań, actus aliquem a muneribus liberandi': |
| 'zaprószenie ognia, spowodowanie pożaru, actus et effectus incendium excitandi': |
| 'wydać coś za poręczeniem, aliquid fide data tradere': |
| 'dać w użytkowanie, wydzierżawić, pożyczyć, przekazać na własność, tradere, concedere possidendum vel utendum': |
| (o płynach, de liquoribus) 'spowodować wypływanie, wyciekanie, emittere, effundere': |
| O trzecie spytał (sc. Piłat) barzo pilnie, iże sie bał, by niezadbał, aczby miłościwie nie wypytał gr<z>ech narażenia cesarskiej wielebności |
| Herod tegodla długo czekał, iż nie posiekł dzieci, aby mogł wypytać Jesusa (ut Iesum posset indagare) |
| Nie wyraża monetat (sc. nulla) XV med. |
| Iże ci ludzie[y]... nie wyrąbali księdzu kanonikowi trzydzieści rodzajnych dębow 1442 |
| Jako Bienak nie wyrąbał zamkow gwałtem Jakuszewych 1399 |
| Eże Piotr Piotrowi nie wyrąbił pczoł samowtor siłą 1430 |
| Jako mnie Jan nie dał okien wyrębić ani drzwi czynić, aliżby izba była gotowa 1429 |
| Ego uni testi..., antequam iurasset, culpam dedi, quod non est bonus homo, quia se exemit a patibulo. Et dominus subiudex tunc dixit: Domine iudex, iste testis już się był wyrocił, ale palcow nie położył, niż ji on wsperł 1428 |
| Aczbych mogła tej to nocy począć syny i porodzić a wy chciele czekać, dojąd by nie wyrośli z dziecińskich lat (donec crescant et annos pubertatis impleant) |
| Nie wyrosły adincrescant (quis superponet... in corde meo doctrinam sapientiae, ut... ne adincrescant ignorantiae meae Ecclus 23, 3) ca 1470 |
| Jako pan Bartosz... tych ludzi, co jego stryka zabili, nie pożądał w kłodę wsadzenia 1427 |
| Iże Szczepan nie miał Ocie wyprawić stryjewizny ani u niego wziął sześci grzywien i sześcinacie skot 1417 |
| Nie będę sie bać tysiąca luda (non timebo milia populi) ostąpających mnie |
| Iże Dobrochna... nie wzięła połtrzecia tysiąca złotych czyrwonych 1427 |
| Jakom ja nie ułapił wołu płowego nieuka Jakubowego u bydła, ktoregom jemu po siestrze postąpił 1498 |
| 1. 'pilnować kogoś, czegoś, sprawować straż lub opiekę nad kimś, czymś, czuwać, dozorować, aliquem, aliquid custodire' : a. bez dopełnień w tekście polskim: |
| Strzeż się pilnie (observa diligenter), aby nie wszedł w ranę trędowatą |
| u kogoś w domu, doma, na dziedzinie: |
| Bo jad nigdy nie będzie rychlej dan, jedno w słodkiej strdzy |
| Iże pan Materna nie strzelał puszką na dom panie Jadwigi |
| Jakom ja Stanisława nie strzelał samotrzeć na drodz<e> 1407 |
| Jestli człowiek dłużen a wydzie s miasta na ziemię, to jest iże sie wyrwie (OrtMac 58: sie wiaruje) z tego prawa, w ktorem siedzi (transfert se de civitate ad provinciam in aliud iudicium), aby jego doma nie zastano w jego prawie |
| Kiedy są przyszli do jaskini a smokowie na nie sie są wyrwali |
| Nie... przeniesiesz miedz bliznego swego, jeż to są wyryli (quos fixerunt) pirwszy k jimieniu twemu |
| Jakosmy wyszszego posagu Dzichnie 8 marcas wyrządnego nie ręczyli, niż jako Katerzynie 1405 |
| Jakom Łaszczewi zapłacił jego myto, cso na mnie był wyrządził, a nics-em jemu więcej nie winowat 1419 |
| Woźny z listem pozewnym, w jem rzecz, o ktorą pozew się dzieje, ma być wyrzeczona (cum littera citatoria, in qua praemittitur causa), gdy ku pozywaniu przyjedzie, za winę panową wieśnicow kłopotać nie ma |
| 'zrzeczenie się roszczeń, praw do czegoś, actus vindiciis vel iuri alicui renuntiandi': |
| Iże Jarkembold zabiw Dobrogosta, nie wrocił sie zasię do niego ani mu dał ran czternaście, ani mu języka wyrznął, ani na piersi położył 1423 |
| O ktory strzemień i i suknią Wociech na Piotra żałował, tego on nie ukradł 1426 |
| 'pilnowanie kogoś, czegoś, sprawowanie opieki nad kimś, czymś, actus aliquem, aliquid custodiendi, curandi': |
| Kożuchy mają mieć (sc. siostry) baranie a miechy rzemienne proste, kromi jedwabiu a nie strzępczaste 1484 |
| Włosy jego głowy były czarne, ... nigdy nie strzyżone (numquam tonsi) |
| Aczby kto otworzył studnię (cisternam)... a nie przykryłby jej, a wpadłby w nią woł..., pan studniej (cisternae) wroci zapłatę dobytczą |
| Bo nie weźrzenia śmierci jich, a śćwirdzenie (firmamentum, Puł: stwirdzenie) w pladze jich |
| 'pilnie na kogoś patrzeć, nie spuszczać kogoś z oka, oculos in aliquem coniectos habere': [przen. o opiece Boga] |
| 'wyłączenie, wydalenie, amotio, exclusio': |
| 'stworzyciel, ten, który powołuje do istnienia, creator': |
| Jako to świadczę, iże Miroszek Nieproszewski nie dał tknąć ośmidziesiąt stykolcew i ośmi soch na dworze, dzie ('gdzie') i Bodzęta prawo ma 1428 |
| Natychmiast ji ('go') uzdrowił (sc. Jesus człowieka, w ktorego wąż był wbieżał) a zbawił od [nie] węża, a on wszytek jad wyrzygnął i był zdrow (totum virus qui spuens exscreavit) |
| Jako Mikołaj nie wziął [sze] sześci kmiot panie Jagnieszce ani ty (war. ib.: tych) sześć kmiot wysadzono z je wolwarku, a ty kmiecie siedzą s syrowego korzenia mimo czterdzieści lat, ani tego wolwarku nics ujął 1421 |
| (o gruntach, de terris) 'obsadzić chłopami, dać w użytkowanie chłopom, cmethonibus frequentare': |
| Gdyby sie przysiężnik zstarzał albo rozniemogł, tako iżby nie mogł więcej w przysięstwie siedzieć..., tedyby sie mogł wysadzić i dać mu pokoj podług prawa (sic se deponere potest et deberent ipsum... dimittere) |
| Nie ostanieli kto we mnie, będzie wyrzucon na dwor jako rozga, ktora wyschnie (arescet Jo 15, 6) |
| Jego święte oczy nie były też głębokie, ale maluśko wysiadłe (parum prominentes) |
| Jakom ja nie wysiekł samotrzeć Grzymkowa znami<eni>a anim mu wy<darł> czworych pszczoł niełazew siłą 1456 |
| Jako ten człowiek nie wyszedł dobrowolnie ode mnie [pana Tomisława wysiedziaw], wysiedziawszy ziemski układ, będąc w mojem dzierżeniu, i wysiedział rok kromie gabania 1438 |
| Jakom tego człowieka nigdzie u żadnego pana nie wiedział, sześci niedziel wysiedziawszy [kiedy mi sbieżał] jako mi zbieżał 1424 |
| Jako Mikołaj nie wysiepnął Rozmanowi gwałtem przeprzanego (sc. listu?) w pięćdziesiąt grzywien w Poznaniu na grodzie 1408 |
| Jakom ja nie pobrał owiec, świni, szat sukien<n>ych i parcianych 1479 |
| Jako mnie Biernat nie pożyczył sukniej 1410 |
| Jakom ja nie ręczył Izakowi jeniej kopy jeno z tej sumy, co w księgach m[y]a 1437 |
| Obie stronie nie chcąc swego sąmnienia urazić (sine scrupulo conscientiae) dobrowolnie... o wszytki rzeczy (sc. sporne)... na nas spuścili |
| 'myślenie, myśl, cogitatio, cogitatum': |
| 'niepoddany obróbce, znajdujący się w pierwotnym stanie, rudis, crudus, non factus': |
| za tekstem czeskim w niedokładnym tłumaczeniu łaciny: |
| Ustawiamy... zapowiedając kastellanom..., aby... przez pewnego powodu a wysłowionej rzecz<y> (sine... causa expressa) nie dawali... pozwow |
| 'wyraźnie, jasno, clare, distincte': |
| Jakom ja nie wziął Gromiszewi dziesięci korcow suszonej rży 1413 |
| 'wewnętrzna rozterka, niepokój duszy, animus anxius, sollicitus': |
| Gospodnie, w twojem rosierdziu nie swarz mie (ne in furore tuo arguas me) |
| 'czytać, łącząc głoski w sylaby, nie całymi wyrazami, verba syllabatim legere': |
| Jekom ja nie syłał ludzi na młocenie żyta gumpna Męcimirowego 1456 |
| Położyli są znamiona swa znamiona, a nie poznali są jako w wyściu na wysocze (sicut in exitu super summum, Psałterz podiebradzki: na wysoczye) |
| Bo ku wyszemu stolcu (ad summam virtutum) nie mocą, ale śmiarą <jest podobno> przyć |
| Jakosmy wyszszego posagu Dzichnie... nie ręczyli, niż jako Katerzynie 1405 |
| Nie wspładzajcie mołwić wysokich (Puł: wysokie) rzeczy pochwalając sie (nolite multiplicare loqui sublimia, gloriantes I Reg 2, 3) |
| Iż oćciec bacząc wyszsze (superiora advertens), cso jemu synowie przez wzięcie jimienia uczynili jim nie tbał ani chciał dopomoc |
| Jako Mikołaj poraził pogrodek podług pańskiego skazania..., a potem wyszej nie wznosił 1413 |
| 3. (o wartościach głównie materialnych, ilości czegoś, de pretio, quantitate) wysze(j), 'więcej, ponad coś, oprócz czegoś, plus, ultra, abundantius': a. o majątku ruchomym i nieruchomym, wyjątkowo o stanie, postępowaniu, de bonis mobilibus et immobilibus, interdum de statu, agendo: aa. z gen.: |
| To czworo przyrodzenie albo elementa nigdy nie panowały w miłem Panie... Wszytko, cokoli w niem było wysze przyrodzenia (resecabant omnia superflua naturae), to są swą mocą przemagały |
| 'syn nieślubny, filius non legitimus': |
| Powiedam, iże... nie powstał więcszy miedzy synmi niewieścimi (inter natos mulierum Mat 11, 11) Jana Krzściciela |
| Mikołaj dawał swe pieniądze na zastaw..., nic synowc<o>wych pieniędzy nie przykładając 1410 |
| Iżeśm nie brał me synowice, Dorotce, jeje użytkow 1395 |
| Jako moj mąż nie dał harnaszu swemu synowcewi 1412 |
| 'stan braku głodu i pragnienia, satietas': |
| Nie otbił szable jako dwadzieścia gr<oszy> ani jej u siebie mamy 1471 |
| 'zagłębienie w ziemi, jama, grób, puteus, cavea, sepulcrum': |
| 'oszacowanie, określenie wartości czegoś, ustalenie ceny, actus pretium alicuius rei constituendi, aestimandi': |
| 'wartość ustalona na podstawie oszacowania, wyznaczona cena, wyznaczone odszkodowanie, pretium alicuius rei constitutum': |
| Umyślił sobie Judasz: Noc jest, ... nikt nas nie ubaczy |
| 'ułagodzić, uśmierzyć (np. surowość, gniew), zjednać łaskę, mitigare, placare (e. g. severitatem, iram), gratiam conciliare': |
| Iż Piotr... nie trzyma tamo wyszej przydziałkow, niżli to, cso ukupił 1418 |
| Jakom ja wysze nie wziął piąci grzywien, kiedym przedał Maternie połowicę Krańska, anim wysze mi<a>ł wzdać, jedno jako pirzwa smowa była 1425 |
| Jako Śmichna nie wzięła źrzebca za tę dziesięć grzywien, cso wyszej jinym dziewkam dał za posag 1416 |
| Jako Hanka nie wzięła wyszej dziewiącinac<je> grzywien, jedno tele jele siostry wzięły 1407 |
| O ktorą ciążą Grzegorz na mię żałowal, tej ja nie ręczył wyszej ziemskego prawa 1429 |
| Jakom ja nie dzirżał Staszkowa bydła wyszej godziny 1403 |
| Nie będzie moc (sc. otciec) uczynić syna miłej pirworodzonym a wyszszej mieć (praeferre) niżli syna niemiłej |
| 'tracić rozum, nierozsądnie, nierozumnie postępować, desipere, furere': |
| Rzekł jest szalony (insipiens, Puł: niemądry) na siercu swojem: Nie Boga |
| <P>rzygadza się, iże porodzoni z plemienia ślachecskiego, częstokroć swej czci nie szanując, wydawają się na łotrowstwo |
| Gdyż ji (sc. węża) chcą zabić, tedyć więc on swą głowę kryje i szon<u>je, a o ciałoć on nic nie dba |
| 'brzydko, wstrętnie, turpiter' (?): |
| 'odzienie, odzież, vestis': |
| 'unieść, unosić w górę, sursum tollere': |
| 'przetrwać okres potrzebny do przedawnienia, tempus iure ad praescriptionem constitutum perdurare': |
| zastawić na wystanie |
| Jaco to świadczymy, iż ta pani Katarzyna nie występ<owa>ła z dzierżenia s tego, jako je list mieni 1415 |
| Wstąpili kto w zakon... a zasie wystąpi (de claustro reddierit), a nie uczynili posłuszeństwa, ten może potem wziąć dziedzicstwo |
| 'cierpiący niedostatek, nędzę, niebogaty, biedny, pauper, inops, egens': |
| Antypas..., począł mowić, iżby to miano dzierżeć, co ociec naprzod za zdrowia zapisał, wtore iże był żadnego nie uczynił Herod uboższego jedno Archelaus (secundum vero nullum, sc. testamentum, fore, quod ipsum pater mentis impos fecerat) |
| 'skromny, pokorny, niemający wygórowanego mniemania o sobie, demissus, non multum sibi tribuens': |
| Lud, jegoż jesm nie znał, służył mi, w słusze ucha (in auditu auris) posłuszał mie |
| przenośnie: |
| Iże bracia nie mają... występować s tego bractwa, ale w niem mają trwać (de non recedendo ab hac fraternitate) 1484 |
| Jako Abram a Więceńc nie występowali z trzymania dwu śladu po... wyszciu przysądnego lista 1425 |
| 'nie dopuścić do czegoś, zapobiec czemuś, cavere, impedire': |
| 'pilnowanie, czuwanie, czy też napomnienie, custodia, tuitio vel admonitio': |
| Wszelkie szczepienie (omnis plantatio Mat 15, 13), ktoregoż nie szczepił moj ociec niebieski, będzie wyrwano |
| Prout ipsum (sc. Raphaelem) citavit... Bogussius... pro eo, quia ipse vendidit sibi equum non liberum al. nie wyświebodzonego..., qui equus hic in bello est apud eum arestatus 1497 |
| Też nie był (sc. Jozef) szczodry ani skąpy (nec tenax neque cupidus fuit) |
| Jako ja nie wszedł... do stawu z ością anim ułowił szczuk za poł kopy 1479 |
| Jakom ja Jakuszowa kmiecia nie bił anim go psy szczwał 1424 |
| Eże Wociech Mikołajowi rolej wzorał osiem szczyp nie po prawie 1403 |
| Jako pan Jakub... dzierżał tę łąkę mimo trzy lata spokojem, a mieszczenina Marcina gwałtem nie wytrącił s dzierżania 1425 |
| Tych słow wszech nie dbając Judasz i wytrącąc sie ze wszego ludu, przystąpiwszy ku miłemu Jesukrystusowi obłapił ji i całował |
| 'rozgnieść, zmiażdżyć, conterere, contundere': |
| 'posiadać spokojnie przez czas prawem oznaczony, nabyć na trwałe wskutek przedawnienia, aliquid sine impedimentis per tempus iure constitutum possidere, alicuius rei possessionem praescriptione acquirere': |
| Jako jest ten woł doma uchowan a nie jest kupny 1406 |
| Nie bierzy nadaremno jimienia Bożego ani z obyczaja twego bierzy jimienia mojego, by cię Bog uchował ode wszego złego |
| Nie mają ni-na-kogo przysiąc ani swiadeczstwa wziąć, ale będzie<li> ufacon (OrtMac 31: będzieli uchwacon) w gorącej rzeczy (nisi deprehensus fuerit in facto manifesto) |
| 'głośno wyrażać swoje niezadowolenie, sarkać, buntować się, murmurare, fremere, seditionem movere, aliquid improbare, queri': |
| Nie szemrzycie (nolite rebelles esse) przeciwko Panu! |
| J<e>szcze dwu lat ni miał (sc. Jesus), począł mowić spełna słowa wymawiając a nic nie zająkając, jako insze dzieci pirwej szepiecą, jedno poł słowa wymawiają (quia solent pueri primo titubando proferre vix dimidia verba detruncando), bo obyczaj jest dziecinny, iże wątpi<ą>c językiem szeplunią, ależ nawykną językiem słowa mowić |
| Jako Jan nie wytrzymał tej zastawy s pokojem trzech lat po śmierci jich matki 1401 |
| Jako Nitart nie dał trzech lat spokojno wytrzymać Kozłowskich oćcu o poł Niałku 1407 |
| Ninota nie winowat... dwudziestu groszy szyrokich i pięci 1405 |
| Jako Chociemir nie worał w Katarzyn<in> dział na ośmi zagoniech w jej rolą w szyrzą domu 1424 |
| Jako Ciechnowski... nie zajął sześcinaście wołow 1444 |
| 'zwierzę sześcioletnie, animal sex annorum' (?): |
| Iżeś[e]ḿ ja Łuka nie ślubował wywadzić żyta Michałowi anim się tego podjął 1411 |
| 'uwolnienie nabywcy lub rzeczy nabytej od roszczeń osób trzecich, zastąpienie nabywcy w procesie z powodu roszczeń osób trzecich, intercesja, zastęp, actus emptorem vel rem emptam in iudicio a cuiusvis vindiciis liberandi, loco emptoris coram iudice de vindiciis alicuius respondendi': |
| 'uroczyste wprowadzenie do kościoła kobiety po połogu dla udzielenia jej błogosławieństwa, primus post puerperium mulieris in ecclesiam ingressus sollemnis': |
| Ne infans a Herode perderetur nie wywiedziano 1462 |
| Jakom ja Żbiejcie siły nie uczynił <ani> wywiodł z tańca, ani pomocnikiem był 1404 |
| Jakom ja pana Jędrzeja... nie wywiodł z rokow o posag 8 marcas za Stroszynę o stryja jego 1426 |
| 'wziąć gwałtownie w ręce, chwycić, złapać, manibus prehendere, capere': |
| Być była się oślica nie uchyliła z drogi (nisi asina declinasset de via), ustąpiwszy z mieśca mnie przeciwniku, byłbych cię zabił |
| przenośnie: 'odstąpić od właściwych zasad postępowania, praecepta honeste se gerendi reicere': |
| 'cięciem, sieczeniem itp. uszkodzić, secando violare, destruere': |
| 'ubliżyć, znieważyć, ignominia, contumelia aliquem afficere' |
| Uciążona (sc. Maryja) [...] nie poznawszy męża ca 1400 |
| Jakom ja Więcsława nie wygnał z jego domu siłą, ale mi uciekł <z> świniami 1441 |
| A przezto my ucieczmy się dzisia k nie (sc. Maryi), zawitając ją tą to modlitwą |
| 'uniknąć śmierci, gniewu, kary itp. z czyichś rąk, effugere mortem, iram, poenam, similia, quae aliquis comminatur': |
| 'szybkie oddalenie się przed niebezpieczeństwem, ucieczka, actus periculum velociter fugiendi, fuga': |
| 'szybko się skądś oddalać (aby uniknąć niebezpieczeństwa), uchodzić, velociter discedere ex aliquo loco (periculi vitandi causa), fugere, abire, evadere': |
| Iż Jakub... nie uciekał zajęcski z tego pobicia za Odrę niepocześliwie 1414 |
| O Pietrze, nie był ci język niewieści miecz albo szabla, ... iże kako jej razom stąpasz i uciekasz! |
| Jako ja to wiem, Elena nie ukradła u Anny sześciorga owiec 1444 |
| Jakom ja nie pobił Adamkowi sześcioranaćcie kaczk 1413 |
| Spowiadamy się..., iżesmy nie pełnili sześciora miłosierd<z>ia bożego |
| Jako Piotrek nie obżałował Sędziwoja przet szecią niedziel 1390 |
| Jakom ja nie zaorał na części Katarzyninej z sześcią pługi gwałtem 1452 |
| Jakom ja Tomka, kmiecia Piotrowa..., ze dwu włoku... nocn<ą> rzeczą uciekłego, w domu w mojem nie zachowałem 1464 |
| 'sześciokrotnie, sześć razy, sexies': |
| Maryja Jesusowi uczyniła suknią tkanem działem, ktorąż była utkała chytrze, bo we wszytkiej sukni nie był nijeden szew (nulla consutura) |
| Skaradości (turpitudinem) mamki twej a ciotki nie otkrywaj |
| Iże skarada jest część (turpis est pars, Dział 8: zły jest człowiek), jaż sie z swym pospolstwem nie zgadza, ustawiamy |
| 'brudzić, zanieczyszczać, contaminare, inquinare, spurcare': przenośnie: |
| Jako pczoł dziedzin<n>ych z dziedziny nie wywiozła 1400 |
| Jakom ja Więcsława nie wywiozł na dwu wozu z ziemskim prawem 1416 |
| Jakom ja nie wywlokł s sieni Katarzyny... na podworze anim jej nogą bił 1491 |
| Jakom Pietrowi nie żdżył trzy[ri]ch koni... ani jemu o to nigdy za szkodą stał 1396 |
| 'ręczyć, przyrzekać odszkodowanie, remunerationem promittere': |
| Jakom się ja nie zamowił Maćkowi... ze szkod wyprawić ot tego jistego Zygmunta 1427 |
| 'kara umowna, odszkodowanie za niewywiązanie się z umowy, wynosząca zwykle drugie tyle wartości głównego roszczenia procesowego, pecunia pro pactione non servata solvenda, saepissime is, qui causam perdidit, duplam solvebat': |
| 'zostać ukaranym, ponieść karę, puniri, poena affici': |
| 'oddzielenie cięciem części od całości, odcięcie, a re quadam tota partem abscidendi, dividendi actus': [ucięcie ręki] |
| 'stosowanie przymusu, narzucanie przykrych obowiązków, ciężarów itp., uciemiężenie, utrapienie, cierpienie, udręka, actus cogendi, molesta officia imponendi, opprimendi, molestia, dolor, aerumna': |
| Sierca skruszonego i uciszonego (cor contritum et humiliatum, Puł: uśmierzonego, R XXIV 352: sercem skruszonym a pokornym), Boże, nie wzgardzisz |
| 'znieważanie, urąganie, actus contumelia afficiendi, deridendi': |
| Non honoravit al. nie uczcił meum officium 1447 |
| Bydło... i też żyto... ku tej to wdowie... ma słuszeć, w ktorychże to... przyrodzeni nie mają być uczęstnicy (non debent existere participes) |
| O wywołanych złoczyńcach. Item książęta... wszytki swe złoczyńce albo złodzieje... mają popisać a je... na piśmieniu wskazać. Pakliby kto tych wywołanych (ex eisdem conscriptis) swej... gańby nie dbał oczyścić, tedy podług uczynku swego... cirzpieć będzie |
| Jakom ja nie rąbił w Siemow<it>owie borze ani wywoził 1423 |
| Jakom ja Marcinowi nie wybrał z wywroconych pszczoł na lata miodu siłą 1456 |
| Jakom ja nie wywarł u Mrochny z obory świni samowtor siłą 1427 |
| Prze grzechy otcow swych i przez swe snędzeni będą, dojąd się nie wyznają złości swych (donec confiteantur iniquitates suas) |
| 'złożyć zeznanie, świadectwo w toczącym się procesie, zeznać, zaświadczyć, coram iudicibus confiteri, testari, pro testimonio dicere': |
| Iże Bogusz... począł dzielić... części i nie wydziel<ił>, co woźny wyznał przed sądem 1402 |
| Eże Więch wyznał nań kopce i zagony a on nics nie przał na Dzirżka 1402 |
| Jako Mikołaj tego konia nie wyznał przed panicy, cso ji Wociech u niego ukazał 1409 |
| Mikołaj żałował na Sułka, na jednacza, w to słowo: Eżeś nam[i] wyznał zakład, a tyś nigdy nam jednaczem nie postał o tę rzecz XV in. |
| 'dokument stwierdzający poniesienie szkody, litterae, quibus detrimentum allatum comprobatur': |
| 'zboże stanowiące odszkodowanie, frumentum, quo damnum sarcitur': |
| Racz mię ty sobie napoić, niedostatki upokoić, aby mi czart nie mogł szkodzić, twą miłością racz to zdrzędzić ca 1440 |
| 'obciążać sumienie, conscientiam onerare': |
| Iże Dzierżek... z... Piotrkiem i z jinszymi zbiegi nie biegał na ziemię krole[s]wstwa polskiego ani jej żeg[e]ł, ani jej szkodził 1428 |
| 'przeszkadzać, utrudniać, uniemożliwiać działanie, impedire, prohibere': |
| Aby<ście> nie byli pogors<>z>eni, bo beze s<z>koł uczy[e]nią złe wam (absque synagogis facient vos Jo 16, 2) ca 1425 |
| Iże And<r>zej z Kozanek nie pobrał szkudł chąsiebną rzecza Andr<z>ejowi 1407 |
| Nie było tu nijenego, kto by to widział a rozumiał albo uczuł (evigilaret), bo spali wszytcy |
| Przeklęty, ktoż nie ostanie w umowie tego prawa ani jego uczynkiem (opere) pełni |
| Pomni święcić niedziele..., aby sie nie urych<l>ił na uczynek (Dek V 2–4: na uczynki) przeklęty |
| Też się dawam winien Deo omnipotenti..., iżem nie popełnił siedmi uczynkow miłosiernych |
| Wmiotali (sc. krolowie asyrscy) jich bogi w ogień, bo nie byli bogowie, ale uczynkowie ręku ludzsku (opera manuum hominum) z drzewa a z kamienia |
| 1. w użyciu samodzielnym (bez dopełnienia bliższego) 'wykonać jakąś czynność, postąpić, działać (dok.), facere, agere': A. bez dodatkowych określeń: |
| o coś sądownie uczynić |
| Jako mnie nie [o]uczyniono dosyć o Kr[o]czonowo rękojemstwo za oborzne 1443 |
| Jako mnie Jan nie uczynił płaszczem za suknię dosyć 1428 |
| Abychom teże w rozpacz nie wstąpili, jakoć jest był Judasz uczynił |
| Miejcie wiarę, nie telko o <fikowem> drzewie uczynicie (non solum de ficulnea facietis Mat 21, 21), ale byście rzekli gorze: "podniesi sie...", natychmiast sie stanie |
| wyjątkowo z dopełnieniem w gen.: |
| Tedy więc naprzeciw jemu niżadny człowiek nie jestci on wyszedł był, abyć mu on ktorą cześć był uczynił |
| My... sędzić nie mamy... ani ktorego człowieka potępić, aliż sądem przekonanego alibo wolnie wyznanego (nisi convictum iudicio vel confessum) |
| Jakom ja parobka Wociecha Janowi nie wziął samowtor gwałtem, ktoremu miał siną sznam 1471 |
| 'postąpić zgodnie z prawem, wypełnić obowiązki wynikające z prawa, legitime, ex 1ege agere, officia ex legibus manantia explere': |
| Jakom ja do Hyncze słał, by mi prawo za Piotra uczynił..., ha on tego nie uczynił 1432 |
| Jakom ja z Stanisławem umowy nie uczynił, abych miał po kopie za kalżde sto wanczosu (a. wańczosu) zapłacić 1446 |
| iii. z dopełnieniem pleonastycznym: |
| Nie będę sie bać, cso mi uczyni ciało (quid faciat mihi caro) |
| dopełnieniem zaimek to odsyłający do treści poprzedniego (wyjątkowo następnego) zdania: |
| Jako Potencyja ręczyła Jędrzychowi za swą ciotkę za wyclenie dziedziny Morawcewo a tego mu nie uczyniła 1400 |
| Nie daj sie na tę sromotną mękę kr<z>y[stu]żową, uczyń to dla mnie, swoje matki |
| Ale czemuć święty Jan nie jestci on był męki cirpiał? ... Napirzwe przez to, iżeć nasz Kryst miły jestci on to był prze wszytki wierne krześcijany uczynił |
| Ktory by jich (sc. radziec) nie czestował..., ten ma każdemu radźcy pokupić trzydzieści szelągow, a jini radce owinią-li ji, iż jim to uczynił na sromotę (quod ipsis hoc in dedecus fecit), wyzna-li sie, tedy też każdemu radcy ma pokupić XXX szelągow |
| A przezto my, grzeszni ludzie, ... mamy... niektorą mękę na naszem ciele... pocirpieć..., aleć my tego sami sobą nie możemy dokonać, uczynić a to przez pomocy Ducha Świętego |
| dopełnieniem zdanie zależne z zapowiednikiem lub bez: |
| Jakom nie wzdała swemu mężu trzeciej części Nieczajny... anim go panem dziedzicznym uczyniła 1440 |
| Eże Petrus... obiązał się czynić praw swymi ludźmi na dzień zawity, a nie uczynił 1415 |
| cecha wyrażona przez zdanie: |
| Nikomemu krzywdy nie uczynkał |
| Człowiek rozkosznego żywota miedzy wami i nieczysty barzo zawidzieć będzie bratu swemu... a nie uda (ne det) mięsa synow swych, jeż to sam je |
| 'naciskać gwałtownie, napierać, premere, vehementer instare': [o wietrze] |
| Jako Opacz nie uderzył odlew Jędrzeja po gębie 1402 |
| Jakom ja Piotrowi nie uderzył dwu policzku 1446 |
| Jakom nie kupił u Michała kobyły [ani] anim je udławiał (war. ib.: wydławiał), ani ote mnie śmierci ma 1420 |
| A on (sc. Krystus)... rzekł: Gospodnie, ojcze moj, wysłuchaj mię, bo zaprawdę duch jest gotow, ale ciało mdłe, tegodla nie udrączaj twego weźrenia ode mnie, twego syna (Mat 26, 41) |
| Aczby..., kmieć prze niektorą krzywdę jemu przez... pana udziełaną (propter aliquam iniuriam sibi... factam) od niego by wyszedł..., tedy takiemu panu... nics nie da |
| Jako... Jirzyk... kmiecia Marcina na dobrowolnej drodze nie zbił gwałtem... ani udzieławszy tego gwałtu w moj dom się wrocił 1468 |
| Jakom ja nie porąbił granice skulskiej Janowi... ani drugiej bez urzędu udziałał 1451 |
| Jakom ja nie urenił człowieka Marcina... anim go chromego udziełał na nodze 1468 |
| Jakom ja... nie udziełał <z> żywiej martwej głowy 1470 |
| 'wnieść skargę, litem intendere alicui' (?): |
| 'podatek płacony przez miasta na rzecz panującego (szos królewski), też podatek płacony przez mieszczan na rzecz miasta (szos miejski), też ogólnie każdy podatek, danina miejska, vectigal ab oppidorum incolis regi vel oppido pendi solitum, etiam omne vectigal, quo oppidani obligati erant': |
| Szoste (sc. przykazanie): ne plocz czelney neczystoti |
| Gdy radce są w mieśćkiej oprawie, ktory by jich nie czestował albo je wyzywał (improperat quis consules verbis contumeliosis), ... ten ma każdemu radźcy pokupić trzydzieści szelągow |
| Jakom ja łowcewi pana sędziego gęsi od sieci... nie wezgnał siłą gwałte<m> anim mu groził wyzywajęcy ku biciu 1469 |
| Doliwa... poddał się... rękojmiam pirwej mowionym, gdyby jich nie wyzywał na ten dzień przerzeczony, tedy się podawa pod wszytko swe himienie XV in. |
| Jakom ja nie wziął czterech korcy pszenice... Jana... we szpitalu Świętego Ducha 1498 |
| 'zbytnie zaufanie, zadufanie w sobie, zuchwałość, nimia fiducia sui, audacia': |
| Sicut... testamur, sicut est Dobroszka domino Tomkoni pepercit i <o> mało, i o wiele, a nie miała go ugabać 1399 |
| Jako *Stanislaow ociec nie wydzierżał Dobczyny części trzech lat dobrowolnie, aż ji ('go') prawem ugabała 1412 |
| 'zużycie, wykorzystanie (pieniędzy) na własne potrzeby, actus aliquid (pecuniam) in rem suam convertendi': |
| <Jako>m ja po dziesięć nocy nie uganiał 1425 |
| [gniew ugaszon] |
| 'przestać płonąć, palić się, tu przenośnie: ustać, zniknąć, exstingui, hoc loco translate: esse desinere, evanescere': [o gniewie Boga] |
| Jakom ja nie wyżył... Piechninych rąb za d[y]wie kopie 1415 |
| Krew jego (sc. Jesukrysta) przyrodzona nigdy sie w nim nie przeminiła ani sie kiedy ugnieła (sanguis non computruit nec se corrumpebat) |
| 'zwyczajowe wynagrodzenie w snopach zboża należne żeńcom po ukończeniu żniw, pretium, quod messe finita messoribus frumenti manipulis solvi solebat': |
| Panis... sit... modice salsatus, occillatus, gl. scilicet nie barzo ugnieciony, sit bene coctus XV p. post. |
| Jakom ja nie zaorał Mikoszowej rolej w jego zawodzie ugorn<ej> 1402 |
| Eże Bogusław od Jakusza o tę krzywdę wstał, eże jemu rolej na jarz i na ugor nie wymierzył 1424 |
| Michael respondit: Quod domine, nichil sibi teneor et neque sibi certificaui al. ujiścił pecunias, nec inscripcionem habet super me. Et dominus castellanus ponebat memoriale ex eo, quia dixit: Non certificaui al. nie ujiściełem ci jich 1446 |
| Tobijasz rzecze: Tu ja dziś ni jeść, ni pić będę..., dokąd mi nie ujiścisz (nisi... petitionem meam confirmes), iże mnie swą dziewkę Sarę dasz |
| W bratnich rzecz<ach> nie korzyści, Bożą miłość tako ujiści (Dek III 16. 17. 22. 24. 25: jiści, III 28: w Bożej kaźni ji ujiści, III 11. 13: zyszczy) |
| Ja Pan, ktoryżem się ujawił Abrahamowi (qui apparui Abraham), Izaakowi a Jakobowi w Bodze wszechmogącem, a jimię me Adonai nie ukazał jeśm jim |
| 'odmawiać, nie chcieć czegoś, recusare, nolle': |
| 'powodować coś, wywoływać, wzniecać, excitare, incitare, commovere': |
| Przykład o jednem robaczku albo wężu przez jadu, ktory człowieka wzbudza, by jego jadowity wąż nie ujadł |
| przenośnie 'uświadamiać, czynić czujnym, praemonere aliquem, ut caveat': |
| Jako Stanisław... nie wziął trojga skota... i sztuki zwojkow zupełnej 1474 |
| 'rodzaj wierzchniej sukni, długiej z rękawami, podbitej futrem, genus vestis exterioris, longae, manuleatae, pelle munitae': |
| 'odjąć część od jakiejś całości, uszczknąć, umniejszyć coś, uszczuplić, de tota quadam re partem demere, surripere': |
| Szukal yesm gy (sc. niemiłościwego, quaesivi eum, Fl: szukal iesm iego) y nye yest nalyezyono myasto yego |
| Jakom ja nie chodził na Staszkowy dom ni na jednę szkodę 1403 |
| Eże co pan Wilk brał Jakuba, to ji brał, eże mu... dwu chyżu nie pobił, iż był na nim ujednał i poszedł precz ot niego 1410 |
| ujednać się 'wspólnie się na coś zgodzić, porozumieć się, in aliqua re convenire, pacisci': |
| Gdy jest woźny rany obliczył Mikołajewy, jako mu jich Wociech nie dał, ale ji pies ujadł, i tom ja widział 1416 |
| Uźrzyszli wołu albo osła brata twego padwszy (si videris asinum... cecidisse), nie miniesz, ale podniesiesz s nim |
| Bo pirwej ociec skarbu synowi swego nie ukaże, aliż uźrzy po nim, eże ostał rzeczy dziecinnych XV med. |
| Boć ja podle uźrzenia człowieczego (iuxta intuitum hominis) nie sądzę |
| Jakom ja tobie nie zgnał służebnika twego... z imienia twego ani tym segnanim uszły tobie owoce... z gajow, z lasa, z łąk ważności, jako dwie kopie groszy 1478 |
| Bądź to stary albo młody, żadny nie udzie śmiertelnej szkody |
| Naczyrpał (sc. Jesus) wody w podołek swego odzienia... i nijedna kropia nie ukanęła (nec una gutta per pannum emanavit) |
| To są ci, jiż są wyszli z więzienia z Tebnala... a nie mogli ukazać (indicare) domow oćcow swych ani swego plemienia |
| 8. (w postępowaniu sądowym, in iudicio) 'przedstawić do wglądu, alicuius rei videndae facultatem dare, ostendere': a. poniesione szkody: |
| Ociec nasz umarł jest na puszczy a nie był je w zwadzie Chore, jaż to jest wzbudzona przeciw Panu (quae concitata est contra dominum) |
| Nie chce brat męża mego wzbudzić (suscitare) siemienia bratra swego w Israhel |
| Wzbudzi (suscitabit) Bog niebieski krolewstwo, jeż to na wieki nie będzie zruszono |
| 'wywołać niepokój, podjudzić, podburzyć, commovere, concitare': |
| Gdyż Opawczanom z prawa dano na dłuższy i pewny dzień przynieść ukazanie (ostentivam) o to, co na nie... żałowano |
| Caritas nunquam excidit miłość boża a bliźniego ani tu, ani na onem świecie nie będzie mieć końca (I Cor 13, 8) XV med. |
| wszego świata stwierdzenie |
| Ustawiamy..., aby żadny po swem wstąpieniu w to bractwo nie śmiał... ku światu (ad saeculum) sie <wracać> 1484 |
| Iżem ja nie ręczył za Tomka przeciw Janowi..., aby mu miał wzdać dobytek i <s> żytem i s jinszymi rzeczami, coż by miały przyć po jego otcu 1429 |
| (o posagu i wianie, de dote et dotalicio) 'wypłacić albo zabezpieczyć wypłatę na nieruchomości, mulieri nubenti dare vel in fundo collocare': |
| Będzieli kto chodzić we dnie, nie urazi sie, bo widzi światłość (lucem) tego świata. Ale będzieli kto chodzić w nocy, urazi sie, bo światłości (lux Jo 11, 9–10) ni ma |
| Mowił ku apostołom miły Jesus: Nie dawajcie świąt[l]ości (sanctum Mat 7, 6) psom |
| Potem było rychło święt[eg]o żydowskie, nie wypowieda (sc. autor), ktore, ale możem rozumieć o tem święcie, ktore czynili Żydowie na Świątki, zwano Encenije (sed potest intelligi festum Novorum, id est Pentecostes), bo na Wieliką Noc święty Jan ścięt, a to sie stało więc na Świątki (sequitur vero de Scaenopegia, post de Encaeniis) |
| Ale ja nie szukam chwały mojej, jestci, kto szuka (qui quaerat Jo 8, 50) i sądzi |
| Propter absenciam domini iudicis et eciam, quod sunt primi termini post expedicionem, ideo nullum condempnamus al. nie wzdawamy, sed omnes terminos postponimus 1444 |
| Iż ja ciebie, chlebie żywy, ... z takim rozumem przyjęła, iżbych sie więcej nieczystym grzechom nie wzdawała |
| 'przekazywać sądownie nieruchomość lub inne rzeczy, bona immobilia vel res alias in iudicio alicui in possessionem tradere': |
| Kiedy na Goślinie Wincencius... wiano [s]wzdawał swej żenie, nie miano skazić lista wiannego na Pniewach 1400 |
| 'zlecać, powierzać prowadzenie sprawy, udzielać pełnomocnictwa, aliquem sui iuris vicarium constituere, causam suam in iudicio agendam alicui commendare': |
| Nie da-li (sc. tysiąca grzywien), tedy nic jinego, jedno musi mu szyję kosztować (posset sibi extunc ad vitam transire, OrtMac 141: jedno mu szyja kosztuje) |
| 'przekazywanie sądowe nieruchomości lub innych rzeczy, actus bona immobilia vel alias res iure alicui tradendi': |
| Jako Hancel... nie rąbił na pana Borkowej dziedzinie Świerczyna gwałtownie w lesie 1427 |
| 'pobudzić do gniewu, rozgniewać, podrażnić, irritare, ad iram commovere': |
| Nie będzie świrbiało ani będzie dropano tunc gaudes defricacione XV med. |
| 'młoda klacz stadna, hodowana na swobodzie, nieprzyuczona do pracy, nieoswojona, equa tenera, indomita, nullo labore assueta': |
| 'krewna, powinowata (używane dla pokrewieństwa w ogóle lub dla poszczególnych jego rodzajów, niedający się ustalić), consanguinea affinis (dicitur de consanguinitate in universum vel de eius singulis generibus, quae statui non possunt)': |
| 'święcenia kapłańskie, rytualne przysposobienie do sprawowania czynności kapłańskich, consecratio sacerdotalis': |
| Jesliby ktory towarzysz święcił poniedziałek swą wolą, tedy ten tydzień do szuswarku nie ma nic mieć 1491 |
| Me (pro ne 'nie ma') boga przed obliczim iego, pobrudzoni sø drogi iego we wszeliky czas (non est deus in conspectu eius, inquinatae sunt viae illius in omni tempore, Puł: wszelykyego czasu) |
| Czuć będą sługi kościelnie..., ale tak, aby ku sędom świętnemu (ad vasa sanctuarii) i ku ołtarzu nie przystąpali |
| Sobota-ć, nie jest podobno, aby ty w święto nosił twe łoże (Jo 5, 10) |
| Siostry... brzemienne... nie mają robić ciężko robot... cielestnych... A mogą-li siostry, tedy się mogą wstrzymaw[y]ać, chcą-li, i wzdzierżawać (ab exercitatione qualibet corporali... potuerint, si voluerint, abstinere) 1484 |
| Bo częstokroć, jen nie ma skruszenia do spowiedzi..., dawa mu skruszenie miły Pan Bog mocą świętości tej XV med. |
| Skrzynia świątości boże (arca... testamenti domini) a Mojżesz nie zszli są z stanow |
| Nikt nie może swego dłużnika wzdzierżeć albo wściągnąć gwałtownie (nemo potest violenter... debitores suos detinere) przez wojta |
| Jesus miły... nie mogł sie wzdzierżeć, aby jej (sc. swej miłej matce) dał cirpieć ktore niedostatki (non sufferre potuit ipsius defectum) |
| Jakom ja nie wziął śrzebrem, świątością pana Ściborowe matce tako wiele jako dwieście grzywien groszy 1427 |
| Święta Katerzyna <k dobremu> nie mieszkaci jeść stała |
| zool. 'zwierzę domowe parzystokopytne, nieprzeżuwające, hodowane dla tłuszczu i mięsa, świnia, sus': |
| Acz szye myenyly (sc. niektorzy) czystotą wzdzyerzenyv (leg. w wzdzierżeniu) chovacz (nam si homines abstinendum arbitrarentur... a coniugio), vschakosch tako, yschby szye rodzay czlovyeczy nye vmnyeyschal |
| 'pojawienie się słońca na wschodnim horyzoncie, wschód słońca, oriens': |
| Rzuci się na nie, szykowaw (direxit) na bok jednę wojskę, aby s nimi bojował |
| Cso pan Piotrasz na mie żałował, bych jego kmieciu VIII scotos szyndem wziął, tych jeśm ja nie wziął 1402 |
| Iże Świętek nie wziął szyndow al. r<z>eczy, jako sześć grzywien 1442 |
| Jakom Macieja nie szyndował swym pomocnikiem żadnem 1404 |
| 'trudnienie się wyszynkiem, sprzedaż piwa, miodu, actus cauponam exercendi, cerevisiam et vinum mulsum vendendi': |
| Jakom ja gwałtem nie wziął... miecza ani pięci szypow 1468 |
| Jerusalem..., Kielkokroć chciałem <zebrać> syny twoje, jako zbira kokosz kurzęta swoje (pullos suos Mat 23, 37) pod skrzydła, a nie chciałoś |
| Iż Szyman nie posłał swych ludzi na Parkowo 1391 |
| Jakom ja nie orał Ondrzejowi rolej, ale swą 1421 |
| Jakom swemu synowi nie kazał jechać 1386 |
| Jakośm nie kazał swym ludziem siec Jędrzejewej łąki 1418 |
| O Judaszu..., kakoś sie nie ląkł położyć usta swoje nieczyste na oblicze twego Krysta? |
| We włosne przyszedł, a swoji go nie przyjęli (sui eum non receperunt Jo 1, 11) |
| Uźrzawszy Noemi, iże... Rut była się uparła s nią jić, więcej jej nie broniła ani się wrocić zasię radziła (adversari noluit nec ad suos ultra reditum persuadere) |
| Et ideo ipsum contumacem reputavit, quia in primo termino non stetit, nec litis questionem intravit al. nie poparł się 1444 |
| Wziąwszy to istne odzienie na sie lekko, iż je byli porzucili nie dbając jego |
| Jako Bietka nie wołała Pawła na pomoc 1408 |
| A gdyż... Tobijasz był jęt..., a wszakoż, *przeto tak sąc w jęcstwie (in captivitate tamen positus), drogi prawdy nie opuścił |
| Wtenczas pokazał się jemu anjoł Gabryjel... rzeknąc:... Nie przeciw twej woli bierzesz cirpienie... Tako wtem miły Jezus nasilnie omdlaw, opiąć dłużej począł się modlić 1451 |
| Wszelki(e) dobytczę starte albo stłuczone, albo uciętego albo odjętego łona (quod... sectis ablatisque testiculis est) nie ofierujcie Panu |
| Rosław pro Falibogio nie ręczył Kryrskiemu L-ta marcas tedy, kiedy się łąkami mieniali 1423 |
| Śmieli Hannusz... przysiąc, iż nie ma czym tej role dopłacić... tedy Metwochowa musi zasię swą rolą przyjąć |
| Jakom ja tobie nie ręczył za list na połsiodmy 1436 |
| Ministerialis, nie daj dalej w moję dziedzinę opolu ani sam jeździ 1399 |
| Nie uczynisz sobie s nimi miru ani ględaj jich dobrego (non facies cum eis pacem nec quaeras eis bona) |
| Jakom ja tobie nie odbił parobka..., ktory od ciebie poszedł precz 1471 |
| Jakom ja nie wino<wa>t Piotrowi... kopy sjednanych pieniędzy 1426 |
| Nie będziesz mieć bogow cudzych przede mną (coram me) |
| Kiedyż to jest, iże człowiek w sobotę przyjmuje (accipit Jo 7, 23) obrzezanie, aby zakon Mojżeszow nie był poruszon |
| Jenże kaźni pogany (qui corripit gentes), nie będzie karan? |
| Nie mogł na to patrzyć i odszedł jej w wielikiej żałości |
| Rozmaita cuda i znamiona są po wszemu światu widziany..., a wszakoż tego za pewność nie powiedaję (assevero) |
| 'posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć, verbis cogitata referre, narrare, aliquid locui': a. bez dopełnienia bliższego: komuś, czemuś: |
| Aby niekiedy nie ułapił (ne quando rapiat) jako lew dusze mojej |
| 'zbudować moralnie dobrym przykładem lub nauką, aliquem bono exemplo vel verbis corrigere, meliorem reddere': |
| Romiej biłl sie jako dobry człowiek podług jego szyku a jego odjechanim nie stała szkoda panu Komorowskie<mu> 1443 |
| A takoż wszedszy w radę kupili za nie rolą figułową... i dali ją na pogrzeb pielgrzymom (in sepulturam peregrinorum Mat 27, 7) |
| Nie mam chlebow pospolitych (laicos panes, 1471 MPKJ V 37: pospolite laicos), jedno poświętne |
| Iżem ja nie pożyczała płaszcza i rękawow z adamaszku 1432 |
| Jako u mnie nie robił Tomek snopa ratajskiego 1411 |
| 'termin sądowy, na który pozywano, nie podając przyczyny pozwania, dies iudicii habendi, in quod aliquis vocatus est, sed causa vocationis non est allata' (?): |
| Jako to świadczą, jako to, cso-smy rąbili, to-smy nie sobie rąbili, ale-smy drogę przecinali 1417 |
| Stany z drew czynić (sc. ma) narąbionych (de lignis... incisis) abo wziętych w lesiech, ab<o> w chrościech, nie godzących się ku budowaniu |
| Nie wie (sc. dusza), kam sie podzieci (SkargaPłoc w. 8: sie dzieci) |
| wieniec poczestny |
| Wzwołali ku Panu... aby jich nie poddawał w plon (ne darentur in praedam) |
| Tyś porodziła... Zbawiciela świata; a w tem nie wątpię XV ex. |
| Jakom nie wegnał kobyły w Mikniewę dziedzinę 1386 |
| przenośnie 'skaza, grzech, macula, peccatum': |
| <Ja>ko Toma nie uczynił mocy nad Chroslą... pirwej niż sie <w>więzował 1389 |
| Napirzwej, iżem nagiego nie przyodział |
| Nie wierzyłam tym, jiż mi powiadali, aliżem sama przyszła a oczyma myma widziała (vidissent oculi mei) i skusiła, iże ledwy połowicę twej mądrości są mi powiedzieli |
| Możeli ta pani odzierżeć swe pirzwsze (OrtOssol 95, 3: pirwe) danie wiana... czyli nie ma mieć pirzwszego (OrtOssol 95, 4: pirwego) wiana prze wtore danie? |
| Jakom ja wysze nie wziął piąci grzywien, kiedym przedał Maternie połowicę Kramska, anim wysze mi<a>ł wzdać, jedno jako pirzwa smowa była 1425 |
| Jakom ja Więcsława wywodził pszczoly... a on k im nie chciał ić 1408 |
| W ziemi Gessen, gdzież to byli synowie izrahelszczy, grad nie padał (grando non cecidit) |
| przenośnie: [pada strach] |
| Pakli w tej żałobie gwałt nie byłby wymienion (et si in eadem quaestione violentia non fuerit expressa), ta żałoba ma być sądzona ku winie sześć grzywien |
| Chcemy, aby nasza ustawienia wszystka, ninie w wiecu wielkiem (in colloquio generali) w Wiślicy uczyniona, nie patrzyły przeminęłych... rzeczy |
| Iże pan Jarosław z Lubiatowa, podkomorze, nie jest winowat... czterdzieści grzywien... za woły 1422 |
| Jaco gdy pan Jan Czepurski wyprawił Spławskiego z jiściny, tedy go nie gabał prawem, aż trzy lata minęły 1411 |
| Jakom się nie zamowił prze<d> pany Czarnkowskimi Janowi praw być ośm krzywien 1401 |
| Jako mnie pani stara swymi dziećmi listu nie wydała, ktory mi był Urban ręczył 1461 |
| Jako pani Hanka Chełkowska nie przedała więcej zapusta... jedno za dwie grzywnie 1416 |
| Ten człowiek... nie wyszedł z paniej Jachninej domu 1411 |
| Tenci to (sc. ślachcic) z swą panią żadnego dzieciątka nie miał jest był |
| Jako Grzegorz nie żądał praw<a> u Hanki na pańskie 1393 |
| Jako C(z)ader nie ukradł Stanislaowi pasa z tobołą 1414 |
| Padli ninie (war. lub. rp.: padło na nie) ceciderunt (et ceciderunt funiculi Manasse decem absque terra Galaad et Basan trans Iordanem Jos 17, 5) 1471 |
| A przez to patrzmy tego dobrze, abychom tego bożego daru nie stracili |
| Przywiodł na nie książęta wojski krola asyrskiego a jęli Manasen, a skowawszy rzeciądzmi i pęty żelaznymi (vinctum catenis) i wiedli ji do Babiłona |
| Jakom ja przyszedwszy samotrzeć gwałtem do pieca smoły na jimieniu Zuzeli nie zabiłem człowieka 1472 |
| Jako prawie panu Spytkowi, wojewodzie, nie obiązał jeśm sie dać za winy drew we dwa pieca wapna żec 1400 |
| Franek wykupił Filkę z Krośnina, iż tam Filka nics nie ma z swymi dziestymi pieniędzmi 1401 |
| Jako prawie wiemy..., iż Staszek dał sw<y>ch prawych pieniędzy na zastawę, a nie pospolnych 1395 |
| Jako Jarosław... nie wziął XXX grzywien za głowę Przechowę..., ale wziął prawe srządzone pieniądze ot swe żony <po> bracie 1424 |
| Nie wierzyliście k rzeczy (increduli in sermonem) Pana Boga naszego |
| Mięsa, co dziki źwierz (a bestiis Ex 22, 31) zaje, tego nie jedz XV p. post. |
| Kto nie przyszedł do wojski bożej (in exercitu domini) *ze *wszego *pokolenia *israhelskiego? |
| Mikołaj... dwa konie nie wziął 1404 |
| Jako pan Wyszak nic wysze (Kal nr 757, Kościan nr 596. 1245: wyszej) nie dzierży w Kociugach, jedno to, cso list pomawia 1424 |
| Jako Jan woził wyszej, niż jego rok był, a nie z swego wkupu 1428 |
| przenośnie: |
| Radźce mogą... uczynić w swem mieście pospolity wielkierz (quod consules possunt bene arbitria statuere) ku użytku miesckiemu bez wiedzenia i bez wolej swego wyszego pana, gdy ten wielkierz nie jest przeciw pospolnemu pisanemu prawu |
| Sędzi sirocie i cichemu, iżby więcej nie śmiał wyszyć (Puł: wyszszyć) sie człowiek na ziemi (ut non apponat ultra magnificare se homo super terram) |
| Iż Ramsz nie winowat w tych trzyd<zie>ście złotych, ani w tem postawcu 1399 |
| Nie pamiętasz (non recordaris), matko miła, słow Symeonowych? |
| Czego jim dojć, nie pamiętają |
| Jakom ja jemu nie ręczyła za mego męża ośmnaście grossos przydatku na konia 1494 |
| Boga prośmy..., by prozności nie przyjimował |
| 'potajemnie przywłaszczyć sobie cudzą własność, ukraść, alicui aliquid furto subducere, furari, furtum facere': |
| Strzeż się pilnie, aby nie wszedł w ranę trędowatą (ne incurras plagam leprae) |
| Wtore prze to, ktore miły Krystus mieni, iże śmiernie odpowiedział temu, jen ji uderzył, a nie podał jemu drugiej czeluści |
| O miły synu, ... smiłuj sie nad nim..., wkrzeszy ji (sc. umarłego), aby sie nikt nie pogorszył (ne quis scandalizetur) w t<w>ej niewinności |
| Iako Jakusz Paszkowi kobył nie pokłoł 1390 |
| Iż Jakub nie przemęczył (a. przemęcił) Jędrzeja ku daniu trzech krzywien a trzech wołow ale go swą wolą przeprosił 1401 |
| Jako nie jego kaźnią... deski Rafałowi pobrany... ani tych desk pożytek ima 1426 |
| Takież omdlał, jakoby nie miał Boga Ojca |
| Wstań, mistrzu, otpowiedz, jestli umiesz! Za po polsku nie rozumiesz? |
| Jako nas Pawlik posadził był na sądzie, a Jaszek tedy nie patrzył przed nami prawa i pojał przecz ot prawa 1394 |
| Nie tako słusze, otcze, boć to jest pirworodzony, (primogenitus) |
| Pokolenia Lewi nie liczy ani kładź sumy jich (neque pones summam eorum) z synmi israelskimi |
| Nie bierzcie więcej pieniędzy..., ale ku oprawieniu kościelnemu (ad instaurationem templi) dajcie je |
| Nie pisal<i> nic do dwudziestu i do dziewiątego lata o jego świętym żywocie |
| Jakom ja, przyszedwszy w dom księdza pisarzow gwałtem, nie groziłem mu 1470 |
| Nie jest obyczaj, aby wiano przed prawem dawano, ale tako, gdzie (OrtMac 115: gdy) sie mają pojąć, tedy (quando... tunc) jej jawno przed jej przyjacielem... wiano daje |
| Bądź to stary albo młody, żadny nie udzie śmiertelnej szkody |
| Jako tę dziedzinę nie trzymamy w zastawie, alesmy ją kupili na wieki 1393 |
| Jeszcze (adhuc) karmie jich biechą w uściech jich, a gniew boży wstąpił na nie |
| Ktory jest człowiek, jen żyw jest a nie uźrzy śmierci (non videbit mortem)? |
| ze zdaniem: |
| Tako mi jego dusza luba, jako mi nie miał do sich Świątek zdać tych cztyrzech kop 1413 |
| A wy obyczajem świeckich przez prełacstwo przyć <chcecie>, a wszakoż nie możecie |
| 'tam właśnie, eo ipso loco': |
| Jako na wtore postawienie i n<a> trzecie postawienie jego człowieka nie kował 1405 |
| Jako Staszek nie brał czrześni... w Marcinowej części 1411 |
| Jako Marek nie ślubował Mikołajewi, aby sie mu ne stał gwał<t> za karbanę w jego dziedzinie 1402 |
| Jakom z tobą nie smowił, iżem ci miał wrocić dziedzinę Dębiec tedy, kiedyby mi wrocził pieniądze 1437 |
| Wojtowstwo... to spaduje... na męską t[a]warz (heredant dumtaxat super masculos, OrtMac 75: na męską rękę), bo żeńska twarz nie może sędzią być |
| Jakom ja nie winowat cztyrzech kop i dwadzieścia groszy połgroszkow po Jachnie, siestrze Janowej..., anim go uszkodził w tylu szkody 1472 |
| Iż Przybek Świętosze nie uczynił osila 1391 |
| Jako cso pan Wociech... ręczył... za posag panu Więceńcewi, to mu wszytko zapłacono, a więcej mu tego wyszej nie winowat 1413 |
| Gdzie nie ldza dostępić in inaccessibilibus (numquid ad praeceptum tuum elevabitur aquila...? In petris manet et in praeruptis silicibus commoratur atque inaccessis rupibus Job 39, 28) 1471 |
| Możeli powod wtore na sąpierza tęż rzecz żałować, słowie gdyby przysięgi nań nie dokonał..., albo cso jest prawo? |
| Nie będzieli powod podług skazania przysięgi przyglądał, tedy sąpierz jest prozen... od powoda, ocz miał przysięgać |
| w zwrotach: krzywo przysięgać, przysięgać krzywie 'krzywoprzysięgać, składać fałszywe zeznanie pod przysięgą, periurare': |
| 'wykrzyknik wyrażający żal, narzekanie, interiectio querimoniam, lamentationem exprimens': |
| Żałowali na nie, iż jim zapłacili sto grzywien przed <sędzią> za bielnicę (super dealbatorium), co jest w Opawie |
| 'związany z wyciąganiem, wybieraniem, ad rem detrahendam pertinens’: braninna przerębl 'ostatnia duża przerębla do wyciągania niewodu, foramen in glacie excisum, per quod rete piscatorium ex aqua detrahitur': |
| Jakom sie ja nie przyznał długu swego brata dwudziestu a dwu grzywnu Annie, stare burmistrzewe ze Śrzody, niżej trzech lat 1429 |
| Jako to siedlisko nie jest kościelne, cerekwiane, co ksiądz Michał żałował na Klarę, ale jest jej 1403 |
| 'podstępnie, ukradkiem, po złodziejsku, dolose, furtim, furum more': |
| Nempe hodierni falsi expositores priuilegiorum... secundum iura et leges, urzędow, iusto iudicio non solum sunt cauendi a fidelibus, verum eciam igne exterminandi, wypaleni, ne ceteri fideles ab eis contagionem non paciantur chwatliwość ich zdrady nie cirzpieli XV p. post. |
| 'zmienny, niestały, mutabilis, inconstans': |
| Jako Piotr burmistrz z Koźmina zachował sie csnie a dobrze w mieście w Koźminie, a nie jest żadnego dobrego zdradźca 1420 |
| 'przedawnienie, upływ czasu powodujący utratę prawa skargi lub nabycie prawa własności przez dotychczasowego posiadacza, praescriptio, usucapio, temporis spatium legibus constitutum, quo praeter lapso ius quoddam amittebatur vel alicuius rei possessio acquirebatur': |
| Iże co mię Basz ożałował o poł dziewiąci grzywny groszy szyrokich, tego mu nie znaję, jedno nad<d>awki, co<m> mu ku domowstwu miał przydać 1432 |
| dospomóc wrzeszenia 'udzielić pomocy w urzędowym wprowadzeniu w posiadanie, aliquem auctoritate publica adiuvare, ut ad rerum immobilium possessionem admittatur': |
| 'okazując komuś zaufanie, zgodzić się na coś, confidendo alicui approbare aliquid': |
| Bierzę to ku swej duszy..., iżem jeździł z kmietowicem do księdza dziekanowej wsi do Kuczkowa, żądając prawa, aby mu się prawo <s>stało, a tam mu się nie <s>stało 1427 |
| 'posiadanie na własność lub w dzierżawie, possessio propria vel conducta': |
| Tako jako ta rola, cso ją Katarzyna rozorała, tam jest pani łowcza ote trzech lat w dzierżeniu nie była, ale jest prawa Katarzynina otczyzna 1418 |
| Iże pan Mikołaj, niegdy sędzia poznański,... wziął ekwitacyją krolewską na dziesięć grzywien, a na to zapłacił trzy grzywny 1420 |
| Item fratres corrigium non laborantes al. nie garbujący, isti non debent emere cuttes, donec deposite fuerint et appense ante pallacia (1443) 1515 |
| 'kara pieniężna, także mienie zajęte dla zabezpieczenia zobowiązania, poena, etiam res mobilis vel immobilis a creditore debiti loco occupata': |
| Tedy święci ojcowie chciąc to kacyrstwo z korzenia skazić,... mocnie przykazali nie krz<c>ić ijednego (neminem baptizari) <jedno> przez wieliką potrzebę |
| Jako Bodzęta nie pobrał połukopia drzewa Stanisła<w>owi jizdebnego chąsiebną rzeczą 1420 |
| I zmarły są wszytki dobytki Ejipskich, ale z dobytkow synow izrahelskich iżadne owszem nie zaginęło (nihil omnino periit) |
| 'żołnierz zaciężny rekrutowany spośród mieszkańców dawnej Ukrainy, miles mercennarius ex incolis veteribus Ucrainae conscriptus, Cosacus': |
| Wy, niewierni prażacy, kdzież ki wam dyjas kazał... A niewierny kroliczku, nie mowiż tego! Niż si<e> Żyżka wytoczy, niejedny Niemiec cepy przeskoczy XV p. pr. |
| Ter naufragium feci łodziej łamanie (SKJ I 66: złomienie łodziej, gl. id est navis fraccionem, R XXV 164: złomienie łodziej, MamKal 284: topienie, war. lub.: topanie, quasi nauis fraccio) cirpiałem (II Cor 11, 25) |
| Jako ta rola cso ją Katarzyna rozorała tam jest pani łowcza ote trzech lat w dzierżeniu nie była, ale jest prawa Katarzynina otczyzna 1418 |
| 'odczuwać niechęć, pogardę, abhorrere, contemnere': |
| Miły Jesukryście..., proszę ciebie, nie chodzi do Jerusalem w ten czwartek, bociem wiele złego słyszała o tobie mowięcy |
| Iże co mię Basz ożałował o poł dziewiąci grzywny groszy szyrokich, tego mu nie znaję, jedno nad<d>awki, co<m> mu ku domowstwu miał przydać, jako dzielce skazali 1432 |
| 'najwyżej, nie więcej niż, summe, non plus, nihil amplius': |
| Mogąli z namity (appretiatis hominibus) świadczyć i przysięgać bądź o pieniądze albo o głowę..., czyli mogą je odrzucić, aby nie świadczyli ani przysięgali? |
| Iże Andrzej Januszewi nie łajał ani go nawabiał stoję s nim wroce 1407 |
| 'ten kto nie jest u siebie, gość, qui apud aliquem commoratur, hospes': |
| 'wstrętne, niegodne człowieka czyny, inhumanitas, facinora homini non digna': |
| Breuiter et aliqualiter seriositate seruata loquitur (sc. Jesus matri sue), vt dicit Bernardus: Sermo breuis et rigidus, sroga a niełagodn[i]a, cum mulieribus est habendus XV p. post. |
| 'zatrudnienie, zajęcie, praca, occupatio, negotium, opus': |
| 'niezwyciężony, nie do pokonania, invictus, qui vinci non potest': |
| In quo quis audet, in insipiencia dico, nye w rozvmnosczy (i.e. w nierozumności, MW gl. 65: w nyemądrosczi) mowyę, audeo et ego (II Cor 11, 21) XV ex. |
| 'niezasiedlenie, actus non collocandi, inhabitandi': |
| 'bez poniesienia szkody, uszczerbku, sine damno, innoxie': |
| 'nie podlegając śmierci, bez końca, immortaliter, sine fine, perpetuo': |
| 'niewykształcony, głupi, ineruditus, stultus': |
| 'niemożliwy do zrozumienia, niezgłębiony, qui animo comprehendi vel percipi nequit, inexplicabilis': |
| 'taki jakiego jeszcze nie widziano, qui videri adhuc non poterat': |
| 'taki który nie widzi, ślepy, tu w odniesieniu do życia duchowego, caecus, hic loco vitae spiritualis': |
| 'niestrudzenie, nieustannie, iugiter, continue': |
| 'taki któremu nie wyodrębniono części ze wspólnego majątku, który żyje we wspólnocie majątkowej z rodziną, qui communis rei familiaris partem suam non obtinuit, cui cum propinquis rei familiaris communitas est': |
| 'niedający się wyrazić słowami, nie do wypowiedzenia, qui verbis exprimi non potest, ineffabilis': |
| 'niedający się wyrazić słowami, nie do wypowiedzenia, qui verbis exprimi non potest, inenarrabilis': |
| 'nieskalany, bez skazy, immaculatus, intactus, illaesus': |
| (o Maryi, de Maria) 'ta co nie broni dostępu do siebie, do której zawsze można przyjść, quae accessum ad se non recusat vel denegat': |
| 'niegodziwość, bezeceństwo, improbitas, abominatio': |
| Statim subita morte obiit (sc. mulier discordans)... Et illam in foueam extra cimiterum... proiecerunt. Notate hoc bene discordantes, niezgodliwe, sicut isti evenit! ca 1500 |
| Tedy Senwicowie pokazali swe winy wypisane niemiecski. Tedy rzek<ł> pan Hinczka: Dacie (‘dajcie’) mnie ty winy wypisawszy, iżbych na to odmowę dał. Tedy mu ty winy dany przepisane hi zapieczętany jednackiemi pieczętami. Ot tego w<z>ięli sobie rok jiny do Utroszyna niezgodno jich listom... Tedy rzekł Paszek a Więcsław: Damy jim rok do Kź[e]mina, jako gościne listy mowią 1395 |
| 'niemożliwy do zrozumienia, niezgłębiony, qui animo comprehendi vel percipi nequit, inexplicabilis': |
| 'nieogarniony, bezkresny, ogromny, immensus, infinitus': |
| 'ustalanie ilości, liczby czegoś, rachowanie, actus computandi, numerandi, computatio': |
| może 'osiedlanie, colonorum collocatio, deductio': |
| 'różnić się, nie przystawać, digredi, non congruere': |
| Jako ksieni opaciesza i z konwentem nie dała ośminaście skot czwartego lata memu ocsu płatu 1424 |
| 'człowiek niemoralny, homo improbus, inhonestus': |
| Si quis auditor est verbi et non factor, nie pełniciel, hic comparabitur viro consideranti wltum nativitatis sue in speculo (Jac 1, 23) XV p. post. |
| 'osiągnięcie, uzyskanie czegoś, adeptio, impetratio alicuius rei': |
| ~ Wydawcy nie wykluczają, że glosa dotyczy I Par 28, 9: si quaesieris eum. |
| Jakosm przy tej był umowie, jedy Siemk<a> umawiał z Piotrem, iż Piotrowi miał powieźć gnojem niwę a nie powiezł (var.: powiozł), i o to dwie grz<y>wnie szkody ma 1406 |
| Bo Bog nie przeczy (non... comminabitur, Biblia taborska: nepřieti) jako jiny człowiek |
| 'przyjęcie (przez urzędnika) nienależnej korzyści w zamian za przychylność, pecunia (a magistratu) indebite accepta, qua quis eum sibi conciliare temptat': |
| Jako Mikołaj nie wysiepnął Rozmanowi gwałtem przeprzanego w pięćdziesiąt grzywien w Poznaniu na grodzie 1408 |
| 'przestać istnieć, przeminąć, praeterire, transire': |
| 'przyłączać się, nie odstępować od kogoś, se adiungere, haerere, non desciscere': |
| Przetoż wi<e>dząc miły <Jesus>, ktoremuż nic nie skryto, juże przywielikonocny <dzień>, ktoregoż miał ić z tego świata (ante diem festum Paschae sciens Iesus quia venit hora eius, ut transeat ex hoc mundo Jo 13, 1, GlWroc 20v: przed ty<m> dniem świętym wielkinocnym) przez mękę krzyżową |
| Jakom nidy nie ręczał mediam nonam marcam za brat<a> za Jana za swego 1424 |
| Iż co jeśm rokosz ja mowił Gajkowi: Nie ustoj roki na mego brata, bo jeć tobie pieniądze rychło da 1398 |
| Abierunt a via recta, id est a Christo, qui est via, ad exterminium, rozceście (R XXIV 67: rozcieczenie), id est viam ducentem ad dampnacionem XV in. |
| Jakośmy tego dzielcą byli, gdzież sie panie Katarzynie część z pana Łabiskiego strony działem dostała..., a tę część pani Katarzyna rozgraniczać ma, a nie pan Jakusz Rynarzewski 1430 |
| Jako pani Katerina 50 grzywien wzięła siecinnego ku czemu prawa nie miała 1398 |
| Zdrowa, Matko szczęstna, Matuchno boża... Jenkoli cię zachowa, tego twe skrzydło schowa k wieczne radości. Smutek jego nie nagaba, ani piekła ogląda, komuć raczy sprzeć (a. sprzeci) 1409 |
| Non in tortis crinibus nie <z> stoczonymi włosy, id est kędzierawymi (mulieres in habitu ornato, cum verecundia et sobrietate ornantes se, et non in tortis crinibus I Tim 2, 9) ca 1470 |
| 'dodatkowe wynagrodzenie tygodniowe (poza umówioną zapłatą) za pracę czeladnika, pecunia, quae operae pretio soluto insuper alicui datur': |
| Iżem com wziął troje koni, woz i siekirę, tom wziął u mego pana w zapuście, gdzież ta nikt nie rąbi, jedno co u Brody przedawa 1430 |
| Ubogiego ducha albo dusze jest ten,... jen się sam sobie ni wszem nie podoba ani chwali, ale się nizacz na wszem ma [się] przed Bogiem jako żebrak przed krolem, upotulając się siercem i mową, i uczynkiem XV med. |
| <Jako>m nie wziął żyta urzynkowego 1407 |
| konlerz wykrawany 'kołnierz ozdobiony regularnymi nacięciami wzdłuż brzegu, collare incisuris in margine ornatum': |
| 'pozakrywać, bardzo dokładnie okryć, tegere, diligentissime operire': |
| 'uprowadzenie, pojmanie, abductio, comprehensio': |
| Jako Piotr nie ujednał się z kmieciem o krowę..., jąż kmieć u niego zabitą nalazł w zagacie 1420 |
| (świadek) zaplecny 'świadek powołany nie przez sąd, lecz przez stronę, testis non a iudicio sed a parte vocatus': |
| Żyw jest Pan Bog twoj, iże nie mam chleba, jeno zgarstkę mąki we sędzie |
| Jako Wociech nie omowił Jana ku Dupiewicom ani o tem wie 1405 |
| Tedy miły Jezus przykazał im, ..., by nikomu nie powiedali, iże on jest krystus, pomazaniec Boży (quia ipse esset Iesus Christus Mat 16, 20) |
| Przyjęcie ciała i krwie ... nie bądź mi na sąd ani na potępienie 1424 |